Dalle caverne ai rifugi blindati. Trenta secoli di storia dell’architettura militare

463 Pages·1964·54.34 MB·Italian

by  Antonio Cassi Ramelli

z
Dellsot esasuot orAer: chitee ltutmuirn,oH oseepl1i9 40E;d ifipceirg lSip ettacoli.
Vallar1d9i64; Edi�ifip �irlc ultVaol,�ldr i1 ?47;.L ogicea r ealdtegàl eid i,fiV caillardi
195·,7 S crtiimt in onS,1 leonra1 954S;t llabdatar rtcoh tlualre,Tt amburi1n9i6 0C·a se
Valrldai1 945C;a ratdteegrelidi i fiVcail,la r1d94i6 ;I lR estaaurrcoht ittoenTiac�ob,u rii n
1960.
PROPRIETAL ETTERARIAR ISERVATA
© 1964b yN UOVA ACCADEMIA EDITRICE· MILANO
ViaM arioP agano6,5
ANTONIOC ASSRIA MELLI
Ordinarriroe ssloa F acoldrià
Architer<rluerPaio litecndiic o
Milano
DALLE
CAVERNE
AI
RIFUGIB LINDATI
DI
TRENTAS ECOLI ARCHITETTURAM ILITARE
NUOVA ACCADEMIAE DITRICE
196-l

ADA NGELA
VENTICINQUE
ANNID OPO
AVVERTENZA
Poiclhesé t odreilel e architeclolitnntcorip edu onmtpioelp riu tnatcrooi nq ueldleel le
guercrheeh annaop poggei naetloul nee e nelàllet croen versgeonn%oa pofisns%iiboinlii
e senza rtius/ellreerv ies ocrhsege l uiom irilie, estoàcl,iec iviilmtpàe gnpaotses ono
accumuel atrrea sfo,nq dueersletiob arvor ebdboem andapteorf, a rf rondteeg namente
alt itoalsos unttmoat, r ain/ead zaie oncicloipne didait,eo cmeii a ltretmtiagnltideai i a
illustrDaozpioodniirc.ih séu,l tlaeen ndcloio cpesduipee rdaatleal bei tuddeignsliti u diosi
modemsia,r ebboecrcooa rnsceo arlam eanlot vreen mtoin gorafipea rticcoolplar reiv edi­
bilqeu anstioc ucrool ladsesgaolu it oirldi i,s sedsetlol 'eedi ilmt eosrtedo ia sppundteol le
duecento pebrusoofnnaeeto iscamecnotneq uias ttaaant ltee utrta.
Oppurleat, r attaazviroenbdebo ev ultiom itaa rriscia llcea res ucsciinnotdsees ii
cordsiif ortificcahzeis oitn een gonneol Alec cademmiilei tLaarq iu.a l acvorseab be
fornciotnot emporaneamenttreo ppptoorc oaopl lp eot teco ormeu nceb en ons opporta
did ovecraem minaa lruen gpoe sie ntireirgio rmoasu inp of'r edddeil tleac nei cchae
- almeinnop rimias ta-nzoab bliag vaitvoe irnte e mpdoim issei dliid isc�h·iat lia,n
perv idai c omprencsoimbpilleiss ias sit,i peonses ibidlam'leilnnttee sreenses.a r
Quantuneqq uueci,o minciid aunbobe i i ld iscoprosino,o, n c is ia mivniiamgog io
daqlu aelgel nio nr ipoarc tais a, gdleoinc tcrhoni e lopl eel licole arrodtaolllaat e, sfumata
mdeterminea iznigoingea dnatlillteaag gelnadi am,a giinnec ancedlilu anbr iuldeel roon ­
tanion traov ivsitsoi tatot,a nsmtpooed sessqotu oa nctoom odamreinstoeg naa dboimlie­
ci/Pieor.c qbuée satpap arecnotndetd rianzei?oP ercqhuée sitnot earmeesnsbteol l,pi ocsoti­
cipamtaol atentTea?r tapreirnd onancdhoipc ois,s ono oegsgisid e ureec elnettot ori
E,
deciaps io rtaat reer mlianl ee ttduiur nal ibdrios tordiealal raic hteatm tiulritare?
Ovviameinp trei,me i p ii up robasboinlqoiu elclhiep ercorlrao nsot drealpdi at ­
toreismcmoe diTaotroer. ci o rtsienmeb rnaansoc erseo ldiqitu oa sspi ontanedaamlelnat e
morfoldoegtlie ar rebnaos;t a tmo apsepirdrtiaco gi leuilono ,an uvloac hev is ii mpenni,
l'oam cbhrev eluan p almdoip raltuom inpoesroc,ih lfé a ntaa.c�qmuaic sotripe o d iventi
5
quadrEo l.em utues impaat iep,a rdtaiq r;e� ell'siips rtoafinltaesn ioa ttei raanncoh e
percrhbédi,i spodniue n c omodaos censao craesp ar oprnioanp, u òC !Jidtiaa rvev ol­
gerceo nb enevvoelliiil f antadsemlanl t'eanacthoes ia rrampfiactaim ceonstaaep picci­
catcoo nturnoac ortina, sottod isu ansaes digi fr raegcnscupeoa,ldt aar ad ein tdii,t a
contraattttoear inp oi oliu nasd cia mlaal sioc uirnafi ltartiaes olcihnic edretmiia ttoni.
Qualcaulnt rionv. e rità,a tvtireadntaetl aolpa p areen dzaal ilma ponefnozram adleel ­
laf ortifincea.Cz oimoincai ian dugi-arienq uesctais- i sullpar oporzione extrau­
manas,u iv olumi spuudiri is,t acchcio rdteilnleee pgireenvseiu, lc o ntrdaesctioes o
contignruaon,d ioismop rees sidoenlatlnoetr erc ih,es olqou alcshaee ttqiueare a l,à
promoas stai mifidnae storsaai, n terromPpoeisr,ue q .u esti rsicghieedm siiq uadrati,
trageic cuip sie,l vaegg gria ndiions/ief,sa slcemi enltape i ua ppassigoenoamteatfi rnicah é
lac astellaoslsougaridgia ed eale sduipv poolrutemo di i s pazdiie, s sendzice o,n fnrtoi
emoziondaipn rtoif,o nmduitvteoàl cio ll'doelrg ai oren coo lt rapasdsealrlee nleulclia,
pius trasnoam matdoirs iuag gesptsiiocnoil oeg iincchiet acthrei cmsiai isa t adtaot doi
imagien dairp er oporre.
�
Bend iverlsaaJ erczaat egdoirl ieat tcohreai,r rivdaatvaa andtu in c asteslial bo ,
-è ._
bandasnean rzeas is;t errei·fl·essi cdoenllldeait ztieornaaattguilir ina v aiest sii mdiallaltai
fiabdaa mle lodraDmims ao.l iqtuoe,sl teit tporreif,e riisnvc eorniot à non insistere sulla
c
etero[!.neanteudare arl i b iamcou rii osnpdo.nG oiunat qiu esptuon tsoe mbra unlp oorcoo
ingenluaos citarraaeçpr leu nas impadtiil ao ntarneam zmscgeinazcao spiearln eap rime
.
donnief ,a lconoi etirr iot voarn io,1i 1m aginqanudaong tean steer irai sep etatffaoblillie
inveicc ei nedmoav seip roiet-traonmoa nticheria pe-r lera ovmvaennttdiuecrihe e ria
"w este.rE n c ospiu,r troqpupeosl,te it tcohriiu dtornoop vpoel llaes traadpae ratlal e
"
indagei anlil ceu riosità chuela.tv erreibobtreairn ot o utilmepnrtoem vueporoeet uto
sfrulPlearrceph.ré o praitot ravqeurepsioo ntlie vatosio tltoeoc aditdoiqi uee sta o
quelalpap aresncteen ogrpaafsisala atv ai tal as tordiita u tit ig ioqruneilc,lh ae1 1on
è c
har aggieu nnotnor aggiumnagiei rt àe sdtisi c uoel laem emordieeic ongremsasc ih,e
nesiu ofir aunmtir ilucpeenrtmie ttatnevt oel dtier imcpoorrei npteuri zlielo inneCe OeI I­
duttdriiu cniar ealmtaàe stodr iau nav erità epn aosnps iaruti ac ostrAunicbhpieel rec.h é,
forssoel tapnetrqo u esctoon tirniuflou diire er roer diip assiondii,p iccicouoèml aen e
costasnttoir tèu traen,it not erespsaarnldtaiers et oria.
quarctaat egdoirl iea/ tvoirvpiee r"t rans"fa esrttr aet nteol l'inetslecurseisvsoe
La
delflaat adleiltlà' arte ecd oomvuunnqqeuusesep a o ssa assumIelrt er esmpedenicdlioee m.­
mai nsiitno og nrie almtiàl i,tc ahrseei r isofilnvael mennetlel 'ucoc niedrlee rsetu acrcei si,
nonl it occNae.lg uerriveortoaa,tl olb aa ttagliac,o ngoesnepi ipttroeo fessdiios neaml­e
prdei sponaitbtiiltiau ddu icncii deesrsiein, / ravvseodlotnapono ttoea nlzeii i dearliis orse
extraradziio orndaialnffiee ttei svuop erinoorndi i,s simupluarbteir liais egndiel p iu
liviadcaocn imenSteoc.oe l sie coslisi o nloo gorianut nic ontiannu[!.oo sctieorsroo re,
.�eneraez gieonneir ahzainonnsoio fferet coe r-tod oman-is offriraanncnooir nav a­
sionsic,o nfistcthei,a ev ivtieoll ePnozpao.tl ria voel vtiin stcio mpariransntoo rdiaal.l a
Eppu-rea nceh inq uesttree mecnodned iz-ioinlgi i gantbeisocnoNd iob eluonrgnoa
tranaqumielnltle' elpmuon tuctoonl en erpee nndee ll'aqiulBi alnat;nu a,m :rollolo
11edgers,op iretceam peo m iniao c olorliesr ueef recccoen;l os tesasnoi mcoo l quale
- quatstercoo fla-i ill anzichetnoegclcidoea vlarl aas trellalp iiecrcpaai ufi orita
c
sgargidaifn rtaen cgoel orNaetlel.o srpiidroiattltolo ' essdeenllz'iuaol"me o b ellicoso
"
prud)u nqsuoep r·iavve�nroen s oq ualdeo sien terqiuoarlieen, s piegaatbaivrliiecic aeh sta
di" niutilsiimtpàa t"i.cS ae ,ra ggiunqtuoe sto spiua nptpor,o fonudlitsecrei olram ente
analdiis i qufeasttaale iltasà i " perfezi" ocnoa nl 'esalmiem idteel l'aaprptlei ec ata
6
Fig.l - Difeos ao ffedsiam uraa nticLh'ea.r iae tber acciab,i liacc oi,n t ornc�o:n e
�enzac opertduirt eas tuggpienrge l aiu accaDnatlil.' adletlolm eu rai,d ifensuosrain ao ,
lowv olltar,a vtir anciacnotlit,r aoppneisi, sacchgia,n clio,r icch aes siintteir psoti per
diminuoi rrei partsiorpep ortabill'maeznittoeen meu tdae ll'cuornttrolo a m maglia.
delalnab itetdteulrlaa gsuipe uròrr ai,l evaanrcehc eh tp·e,rq uanctoon dizidoan ato
immediparteec,ei isne derorgicahbiinele.fiulu ean,r ti-stvae rametnatl-ee comea d
c·semup1.i1Fo i oraov aUnS/to1il aor iU,SI aZn gaol ulnoM arti-nhia m aip otustfou g­
girield estsionrot fiatto aldmaeN nattuer� a'.o glicaiomdèoi rceo med,ao gnudneal le
soluzairocnhii tetetsocnoigcieht meaa lteu rnadtce a mpaop parentleimmeinttdaeet lol a
/emigciau,d iqcuaalmlaee c canoibcbal icgoamteag uedni"z faa trailcih ielsart aeg"i,o ne
dell'asrièt ,i sutnac ermioom entqou,a snait uraldmiesnatnec poerrpa olias alidrie
ad
Cftoltae prosegpueirpr reo prio ocromnaltiio b,e rea ptrao tveesar so lAt'tarlatvoe.r so
t:iasdciqu 1n1oes sutpie ramseanrtedibu bneq lueec pietnos dairp eo terries anleilrnleoa s tra
indagmiondee satlals af esruap erdieolrle' ea srpteec udliai rned ipensdveinltueip d pii
intenzmiaotnuir mainsttie rioasiafi mneidn iut nel orpoi due gndoe stino.
A quesctaet egdoirl ieet tionrnio cee snitmip aticzhzeaa bnbtiia emloe ncbailsoo,­
gnap urtroapgpgoi unagnecrhqeeu el-lei nv erimteàn on utrmiatn eo nt rascurabili
- deil ett"oirnit er"e ss"eai tmip eg"n caotmise o nion g eneirr ei cucdiitl oersdiii
lauredaim emoraiice o ngrdeiss stiu sdtio rpiictsiio. l leac siftoir hicchieaa criet are
e
lef onCtOiI TSIeIq lutealmtleeen,,io nnocduee"i,t rop"pi on namodrealtlila o r"os toria.
•
Soniol ettoprais si"onpaeqliui a nloin e sistdoenloi nqsueen notnni e lolsat aev versa
• ,
e nons ic ontaanlotv riet toorlitqeru ee lplreo prEi gei.ub otatlel 'arsbeia tcrcoe,n na
parecroen tranr Firoa.n caidea s.e mpaiuot,oe rgir eeg pii ucb em atusrcir ivsoenroi a­
ti I
mentlei bproin dermo/slcieo ntisncuoen fistutbeid taeml e schiniGsisuilCmieoos are
c
sulvliet troirpioer dtaaV teer cingeitnoG reirgmea;nl iasa t.o rdiealp loel vdears ip aro
e
delalret igrliimelrstieaem plicemmoennotpeo liiunaI ttaa;l- icao nfess-iammoolltoi
rite1stegroinaom cehnett uet lteef ortificeauzrioopsneiiea sntoa ptreo getet dai/reed tat e
ital.Ei asnoinc osoen oreeva omloir eqvuoelisu tmea,n amegnitues tifi-ctarblaie ql uia li
lac riat ileca J torpioas sopnuor pee scuatrietl •ie rPiutràt.r oqpupeos mtior acnoolno
capisteam prPee.r clb'éa mdoirp atrli'aa,b muasloi zdiiov seol arteet icleenaz mep,l ifi­
ca:t.isopnrio porzdiipo anrattiec olariq uiarssreiim lpecrvoean nfloiJct,od notnooa mnin,e b­
bian/oa tdteif,o rmcaonlot cluLsedi iofnfiic.o ltà, daplrcloaecr uircaaett deua rlepl aas ­
siodniep arnteel l'inftaetnstdtieo rrceih cegii -à purtro-pppeocr o ntloo rroi,s ultano
picuh seu lficcmenn!ctceo mplitcu,rJbtiitn,aa nnstouo cl a pdoic hlie s uscdiat at ogliergli
ognrii sao drise quilci .bwrapitrot udtata ol lontanasrelnot eidurarelo " p.eC" oi oè dal
sent'i'nr deii .rpenasdae bsielmep,pi eorr, e ndecrosnitc oh eB isanpzoitosé o prav­
•
vivee r annid oploa c adudtiaR omao, c het alusnoel uzaidoontit eagtree gia­
mille
mentneel laar ctheitat muirlitiatrael ipaonsas,o no benissimsoi maivleea rr e trovato
Jimultaapmp!liaio cnaaezm ilclhei lomdeid tirsit asneznacz,ha e p,e qru esftaot rtios,u lti
minimamleenstloe' onnoarzei onCaolsceio. m e idfeenntoimceoan roc hiteptutòon ico
essevresrii fiacB aatroai C .a dioca ed E desssean,cz hase i asntoa -tel agg-ilue n ostre
maestraa pnozret aor lao rmaart/ouo ,-q uas-sum aestrsatnrzaen ai veernei rac elo
insegnacrheeu. n atE o rtroen d-ai nfin-ep uòa nchneo nd erivnaercee asmsaernite
dau 1e1s empsiior imaaca on,c shoel tarnistaoal diu rne esempioe c rhoeim,nfia nnd oe i
conatnic,sh ee ntzrao pepsie mdpaiv,a angtlii occhi, puonn iaapmnuotr een astool,t anto
mediocreimnetnetlel uingate onrtsreie,tft aapt oteavnac himem agindairt seespltraao pria.
Perq uesttain dtiov enrossit bruio ni lee tptaeocrrc io ntelnalt oarrcoeu riosità
abbiapmoor taa tteor mine rqisauusensdttiooc osien tereEs siancn atmib.di eol flaat ica
wis ia ccinegc ohnesop erinaomnvo o gliianntoe rrompere torsoeprpeoma mnotp ir­esto,
cipaarlec ucnoin cgeetnteir uatlitila in at loi mitqauraen,at soc altirlli orrieon dubbio
sacfircii\o'.o n·ecmimocoèo nq uesutlet irmieg rhaec comalnodradori1 e 1 ocnr ed-ere
comfea nno moclhteci a s-teflolrit iefi cnaoznai bobniias neor vai ntuol olgan qiu al
volstiaa sntoa atSiJ asleiartmiie nvtoer,r emcmhoen ond ubitacshselea cr aos tellsoil ogia
arreasltlfiian ed emle dioevvoor,r emimnofi nceh es i allencaosnsseirdole erf aao rnet i
letatreiaren tiecm hoed ersnpee cicfiocnuh nec erdtios taacnccasbteeon onm alevsocleot ­
ticiCsomsoci.o mceo nsigplriuadneoen dzo ab iettività.
* -1�:·:
cominccioalnm' oe sdaemdieu bbsuil elfafi ciees nuzlaul tai ltiottàda elslei stema.
E
Ovviamelnaft oer,t ifiècl aezgiaaotltna ee r rcehnelo a s orreeg aglelr ei soer asie
probldeemlil 'cehpelo acp ar oduRceea.g issoclet asneèt a ot tacecl aast uaar e anzeit oer­
minnao na ppeln'aa svavreairbob andiolcn oan taptrtiomi an i-ed aptooip ,i uo meno,
sfruttato.c iCouoènse tlietmuepinastscosep i evdroe finniezN.ie osie caonldia ntoina, p pena
l'obioe ptetrisevgnuoinst io p ièlu i mitaa cteor ctaerrebr rau ciaatttao or npoar ocurare
lar esai ls acchedgegclie on tdriof emsaos ,iè r ivoplititoni t elligeandat nenmuelnltaer e
e
nemli notre mptou tlteef o reu quinld'ie contoomtiarali es uldtealnlt'ea t•lvae rsario,
fortificfiaszsiiaom,nm eo baivleeve,ag raemgeinrtaep epsrentlaapt oot een zlae<a vevfao r­
niton ecesfsoanrdiaom eMnuttoal.tep e r emelsesd eu,er ealotpàpo nsotnep otaenvo piu
il
mssisctoenrteoe rmapneenatmBei.s ogndauvnaqr ueeg isitlpr rariemf oa lelnitmo.
difecsoan,t inuaagmgeinotremn aas team,pi rne rinteariri dgou adredlil 'cohffees a
La
dovefvrao ntegngoinpa orteea,vr ar ie1v1airdee ntcehmaeed ne tsea u-ricroem e -felcee
surei sodries lea sticitàd ia rdeastitdaumaeu nntm oo,m enet o op droipm-oa a se­
e
conddae i -cadsoiv efvaal lliapr reo va.
Unas ecornedaa-l teàg ualmdeenctie-s icvoaminacp iròo filpaorics,oi ln, ' aumen­
tatdau radtealg luee reri ell orcoo spteoql u ailclea stneolnrl aop pressoelnttuaa1n c1to om ­
plesdsimo u rpai otm ie nroo busmatc eo,s titourigasncimesi mloii tnaardea atv tiav/eosr ee
,Jivpeenrtdnaio u nad ecicsoan tiantutaio vffietnàs ciuviac hiamaag taaorn tisroel -
11011 i·
8
fig2. · A sinistcraan:n ocnoen s cudgoi revoal7.ei:o naat toi rdoi c ord(as ulla teos terno
dellcau llrai)c,a ad ger avi(tdàau nae diziopnaer igidnealV alturdieol,1 532A) .de stra,
semprdea lV altur(ieod izivoenreo nedseel1 482u)n,a t orrmeo bilceo nm antellae ctetra·
niernae:l lsof onduon os cudmoo bildea a pproccNioot.a rlea i mperturbmaebsicloel anza
dic lemenmteid iev(atloir lreig gedriel egnoe)d elemenmtoid ern(ia rtiglai ft:uroicao ).
tanbtaos deim anovrriad,o t/rlaan quiplelorar ngtae� roi tzizCaCrUetf lolruzcleoa,pre er tura
momentaenr Peac upneercloa sdoir ovescidaemleslniatt ou azCihoiIn lseiic. h iuddeen ­
tros,p eranedtoenrseni ac urcehzsizi ia l,l ucdheel ap assipJrJoiptsràei raav qau alcosa,
chcio minac sioap ratJvialtl eumtppaoer red ,us tooffrpeo ia, l un[(aon dadreel,l ogo­
ramenntaot urdaellecl,oa n tiannusain ae rvodsealc, o mplensesgoa tdiivc oh is egue
abulei icnoc eer mtboi sscoel talnait noi :;iaattJivvearL saaf roirat.i ficèa izmioomnmea
unos trumenstool tacnotmtoe a lveai nteirnsa e nsbeol lNiocnoc .o stituunci osnc­e
e
trilaoa ssicucroanttilrvasoo c onfiQtutaan.dq ou essttor umeon qtuoe,s atram as,u pe­
ratdaa plr ogredsowv,rc ,aìd eorpep,u qruea n-dom aliem pir:-gantoanr ealilzez erà
aspeltea tl!iia vnet acghgeni o np otedza-'raoe n onl es id ovevcahnioe dqeuraen,d o
gluio miantiJ racnonnos talt'aetqou irviocchaid eius ntaas icurce znzeas supnoot eva
br:
fornoia rver,a nfnaotu tsoso p roporziiomnpartuodd eenltrleie s odrissep onlie'brirloir,e
o
nonp ot1r1àde o vrriàm provccerratrasmaiel nlstote r umeInllt eoi./m oordec mpoe ncshie
ormadiac inquanttu'taltnegen r ia npdoit enmozned iianliiz idaisn ool iltelo o rgou erre
co1d1e lcloel osess aelmips ruep erflaottedt iee norcmoir azczhapeto eti e ngor1i1n0c hiuse
gelosaemi ennuttei lnmeelino trpeoo rNteil.la ec qudec qiu aploioi vengoa1ff1o0n date
dis orproepspau,dr oer moqnuoe tampeenartn en r:id a nnais pe/liat nrdaatd tiap taic e
chel er imelleirnca inrncoo lfianzcihoiénlp e i ui ntruprednedgealncitq eu irdeirn ot­ti
tamti• ears rmàa 1rtellarle.
· 9