cumhuriyet'in ilk yıllarında ilk mekteplerde insani ve toplumsal değerler eğitimi

33 Pages·2017·2.14 MB·Turkish

Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi
Journal Of Modern Turkish History Studies
Geliş Tarihi : 29.01.2018
XVIII/36 (2018-Bahar/Spring), ss.55-87
Kabul Tarihi: 08.08.2018
CUMHURİYET’İN İLK YILLARINDA İLK MEKTEPLERDE
İNSANİ VE TOPLUMSAL DEĞERLER EĞİTİMİ:
RESİMLİ, YENİ MUSÂHABÂT-I AHLÂKIYE VE
MEDENİYE DERS KİTABI ÖRNEĞİ
Ramazan ALABAŞ*
Öz
Çalışmada Cumhuriyet’in ilk yıllarında vatandaşlık ve ahlak eğitimi ile doğrudan ilgili
bir ders materyali olan “Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye” adlı eser incelenmiştir.
Mekâtib-i iptidaiyelerde okutulmak üzere hazırlanmış olan bu eser aynı zamanda Malumât-ı
Medeniye derslerine hazırlık niteliğinde bir ahlak ve vatandaşlık bilgisi kitabı olma özelliğini
taşımaktadır. Eserde yer alan içerikten hareketle Cumhuriyet’in ilk yıllarında ilkokullarda
verilen değerler, vatandaşlık ve ahlak eğitiminin boyutları değerlendirilmiş, Cumhuriyet’in
ilk yıllarında vatandaş yetiştirme düşüncesi içerisinde hangi özelliklerin öne çıkarıldığı ortaya
konulmuştur. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman inceleme yaklaşımı
kullanılmış, veriler içerik analizi ile değerlendirilip yorumlanmıştır.
Araştırmada elde edilen sonuçlara göre kitapta “bireysel gelişim, toplumsal uyum
ve dini inanç” kategorilerinde vatandaşlık ve ahlaki değerler yer almıştır. Bu kategoriler
içerisinde bireysel gelişim ile ilgili değerlere %76.9 oranında, toplumsal uyum kategorisindeki
değerlere %20.5 oranında, dini inanç kategorisine de %2.6 oranında yer verilmiştir. Kitapta
günlük hayattan seçilen örnek olayların da kullanımı yoluyla çocuğun yakın çevresi ile de
ilişkiler kurmasına önem verildiği, böylece verilen mesajların sadece bilgilendirmeyi esas
almadığı, hayatta pratik olarak uygulanmasının da önemsendiği görülmektedir. Kitapta
“ahlakî telkin” yaklaşımı esas kabul edilirken; çocuğun bilgi sahibi olduğu konu hakkında
düşünüp fikir beyan etmesi ve kendisini ifade etmesi de önemsenen konular olmuş, bunun
için de soru-cevap yöntemi bir öğretim yaklaşımı olarak benimsenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet dönemi, vatandaşlık eğitimi, ahlak eğitimi, toplumsal
değerler, Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye ders kitabı.
HUMAN AND SOCIAL VALUES EDUCATION
IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC OF TURKEY:
“ILLUSTRATED, NEW MUSÂHABÂT-I AHLAKIYE VE MEDENİYE”
COURSE BOOK SAMPLE
* Dr. Öğr. Üyesi, Kastamonu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü,
( [email protected]).
55
Ramazan ALABAŞ ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
Abstract
In this study, the work entitled “Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye
(Illustrated, New Moral and Civilization Speeches)” which is a course material directly related
with citizenship and moral education in the first year of the Republic was examined. This
work which was prepared to be read in the primary schools is also a book of morality and
citizenship knowledge as preparation for civilization knowledge courses. Analyzing the
content in the work, the values given in the primary schools during the first years of the
Republic, the dimensions of citizenship and moral education were evaluated. In addition
to this, what kind of features were emphasized in the thought of raising the citizen in the
Republic was put forward. In the study, document review approach was used in the qualitative
research methods, and the data were evaluated and interpreted by content analysis.
According to the results obtained in the research, citizenship and moral values were
included in the book as the categories of “individual development, social cohesion and religious
belief”. Among these categories, 76.9% of the values related to individual development,
20.5% of the values in the social cohesion category and 2.6% in the religious belief category
were included. Through the use of the sample events selected from daily life, it was seen as
important for a child to have a relationship with his/her close circle. Accordingly, it was also
seen as valuable that the messages given were not merely informative but were also practical
for a child to be applied in life. In the book, “moral indulgence” approach was accepted as
the basis. It was also important for a child to think about a subject on which he/she has any
knowledge and to express his/her ideas about it. In addition to this, it was also important for
a child to express himself/herself. For this purpose, the question-and-answer method was
adopted as a teaching approach.
Keywords: Republican period, citizenship education, moral education, social values,
Primary Schools, Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye (Moral and Civilization Speeches) Course Book.
Giriş
Türkiye’de, uzun bir savaş dönemi sonrası 29 Ekim 1923 tarihinde
Cumhuriyet’in ilan edilmesi ile siyasal rejim değişikliği gerçekleştirilmiştir.
Cumhuriyetin ilanı ile birlikte de ülkede hemen hemen her alanda değişim
ve dönüşüm sürecine girilmiştir. Atatürk döneminde eğitim yanında kültürel
yapının yeniden inşası sürecinde Batı medeniyetiyle bütünleşmiş, gelişmiş,
pozitivist bakış açısına sahip, modern, ulusal, dayanışmacı bir toplum meydana
getirme anlayışı hakim olmuş, eğitim sistemi ve hedefleri de bu anlayışa uygun
olarak düzenlenmiştir.1 Bu düzenlemeler siyasî, sosyal, hukukî, ekonomik alanda
yapılan atılımlar ve inkılâplar yanında kültür ve eğitim alanında yapılacak olan
değişimlerle beraber yeni kurulan Cumhuriyet’in öncelikleri arasında olmuştur.
3 Mart 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu, 1926’da çıkarılan Maarif
Teşkilatına Dair Kanun ve 1928 yılında Latin alfabesine geçiş bu değişimler
içerisinde en belirgin olanlardır.
1 Filiz Meşeci Giorgetti-Betül Batır, “İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı Döneminde Eğitim
Politikaları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, S.13-14, 2008, s. 28.
56
Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İlk Mekteplerde İnsani ve Toplum... ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile Türkiye Cumhuriyeti’ndeki bütün
okulların Maarif Vekaleti’ne bağlanması yoluyla eğitim kurumlarında
idari bütünlük sağlanırken2; Maarif Teşkilatına Dair Kanun ile Türkiye
Cumhuriyeti’ndeki bütün öğretim kurumlarının işleyişi belirlenmiştir. Böylece
öğretim kurumlarının denetiminin Maarif Vekaleti’ne geçmesi ile kurumsal
düzenlemeler yoluyla eğitimin her alanını etkileyen uygulamalar da başlamıştır.
Bu uygulamalar içerisinde de öncelikle benimsenen konu bireylerin okuryazar
olmalarını sağlamak olmuş, bu amaçla da başta ilkokullar olmak üzere her bir
eğitim kademesinde okullaşmaya önem verilmiştir. Cumhuriyet’in ilk on yılına
ait okul sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 1. Türkiye’de 1923-1933 Yılları Arası Okul Sayıları
Okul Türü ve Sayıları
Ders Meslek
Üniversite
Seneleri İlk Orta Lise Öğretmen ve Toplam
ve Yüksek
Teknik
1923-1924 4894 72 23 20 44 9 5062
1924-1925 5987 64 19 26 44 9 6149
1925-1926 5975 68 21 26 33 11 6134
1926-1927 6023 68 19 23 14 9 6156
1927-1928 6042 78 19 23 18 12 6192
1928-1929 6599 78 20 25 20 12 6754
1929-1930 6562 82 19 24 22 11 6720
1930-1931 6598 83 22 24 36 11 6775
1931-1932 6713 80 25 24 40 12 6894
1932-1933 6733 108 62 19 39 12 6973
Kaynak: BİUM, Maarif İstatistiği 1938-1939, Ankara, 1942, s. II.
2 1924’e kadar Osmanlı insan yetiştirme sistemine bakıldığında eğitim sistemi genellikle
söylendiği gibi üçlü bir sacayağı üzerinde değil, medreseler, sıbyan mektepleri, tekke ve tarikat
eğitimi, cami dersleri, bazı edip ve bilginlerin verdikleri özel dersler, ahi ve esnaf örgütlerinin
verdikleri genel eğitim, ahlâk eğitimi, Enderun Mektebi, askerî okullar, Tanzimat’tan sonra
açılan sivil okullar, azınlık okulları, yabancı okullar ve çeşitli sanat okullarının vermiş
oldukları eğitimler olmak üzere çok daha fazla ayaklardan oluşan bir sacayak üstüne
oturmakta olup bu farklı eğitim kaynaklarının ortadan kaldırılması amacıyla da 3 Mart
1924’te Tevhid-i Tedrisat Kanunu çıkartılmış, bu kanunla bütün okullar Eğitim Bakanlığı’na
bağlanmış, böylece Cumhuriyet Dönemi’nde eğitimde gerçekleştirilen dönüşümlerin
kuşkusuz en önemlisi olan öğretimde birlik sağlanmıştır. Bu birlikteliği sağlamada özellikle
ayrıcalıklı haklara sahip olan, yapılanmaları yanında sergiledikleri bazı tutum ve davranışları
nedeniyle İmparatorluk döneminden itibaren toplumsal barışı bozmanın yanı sıra önemli
iç güvenlik ve asayiş sorunlarına da neden olan yabancı okulların durumunun belirlenmesi
ayrıca önemlidir. Yahya Akyüz, “Osmanlı Döneminden Cumhuriyete Geçilirken Eğitim-
Öğretim Alanında Yaşanan Dönüşümler”, Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, C.1, S. 2. 2011, s.21;
Erdal Aslan, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlkokullarda İzlediği İlk Öğretim Programı: “1924 İlk
Mektepler Müfredat Programı”, İlköğretim Online, C.10, S.2, 2011, s.721.
57
Ramazan ALABAŞ ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi Cumhuriyet’in ilk yıllarından
itibaren okul sayılarında genellikle artışlar görülmüştür. Okul sayılarındaki
bu artışa paralel olarak öğrenci sayılarında da artış görülmüştür. Tablo 2’de
Cumhuriyet’in ilk on yılına ait öğrenci sayıları gösterilmiştir:
Tablo 2. Türkiye’de 1923-1933 Yılları Arası Öğrenci Sayıları
Okul Türü ve Öğrenci Sayıları
Ders
Meslek Üniversite
Seneleri İlk Orta Lise Öğretmen Toplam
ve Teknik ve Yüksek
1923-1924 341941 5905 1241 2528 4019 2914 358548
1924-1925 390368 10052 2234 3771 3376 3483 413284
1925-1926 406788 11622 2748 4133 2702 3930 431923
1926-1927 437928 15263 3152 4558 1740 3551 466192
1927-1928 461985 19858 3819 5022 2332 4282 497298
1928-1929 477569 23225 4168 5749 2371 4204 517286
1929-1930 469071 25398 4746 5410 2699 3899 511223
1930-1931 489299 27093 5699 5535 3761 4443 535830
1931-1932 523611 30316 6840 5293 4155 4853 575068
1932-1933 567963 35658 7843 2145 4976 5407 623992
Kaynak: BİUM, Maarif İstatistiği 1938-1939, Ankara, 1942, s. II-III.
Tablo 2’de de görüldüğü gibi Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki öğrenci
sayısı 1933 yılına gelindiğinde iki kata yakın artış göstermiştir. Niceliksel artış
yanında niteliği artırmanın da sürekli gündemde olduğu bu dönemde okullar
için hazırlanan müfredat programlarında da değişimler görülmüştür. Bunun
için de öğretim programlarında yenileşme konusuna hız verilmiş, özellikle
okullar için Cumhuriyet’in felsefesine uygun programların hazırlanması konusu
gündemde olmuştur. Aslında öğretim programlarının değiştirilmesi 1923 yılında
toplanan “I. Heyet-i İlmiye” de görüşülen konulardan birisi olmasına rağmen
sonuç alınamamış3, program değişikliklerinin yapılması 1924’te toplanan “II.
Heyet-i İlmiye” sonrası mümkün olmuştur. Bu tarihte İlk Mektepler Müfredat
Programı, Lise Birinci Devre Müfredat Programı (Orta Mektepler) ve Liselerin
İkinci Devre Müfredat Programı kabul edilmiştir. II. Heyet-i İlmiye toplantısı
sonrası ilkokullar ve liselerde izlenmek üzere düzenlenmiş olan bu öğretim
programları aynı zamanda dönemin bütün sömürgeci ülkelerine ve onların
uydularına karşı verilmiş olan Ulusal Bağımsızlık Savaşı sonunda kurulmuş olan
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk lise ve ilköğretim müfredatları olması dolayısıyla
Türkiye’nin Cumhuriyet dönemi eğitim tarihi açısından son derece özel bir önem
taşımaktadır4. Bu programlardaki değişiklikler doğrultusunda ders kitapları
yeniden yazılmış, eğitime çağdaş bilimsel ve teknolojik gelişmeler yansımıştır5.
3 Erdal Aslan, “İmparatorluktan Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Ortaöğretim Tarih
Programlarında Değişim I: Ortamektep”, International Periodical For The Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic, C.7, S.2, 2012, s.104.
4 A.g.m., s.722.
5 Yücel Gelişli, Türkiye’de İlköğretimin Gelişimi Programlar-Uygulamalar-Sayısal Gelişmeler,
Sistem Ofset, Ankara, 2005, s.195.
58
Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İlk Mekteplerde İnsani ve Toplum... ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
Öğretim kademeleri için hazırlanan bu programlar içerisinde ilkokul
programları, her bir Türk vatandaşının en azından ilkokul eğitimini alması
zorunluluğu dolayısıyla temel beceri ve değerleri kazandırma noktasında önemli
bir yer tutmuş, Cumhuriyet’in ilk yıllarında da genel olarak ilkokul eğitimine
önem verilmiştir. Hemen hemen her toplum vatandaşlarının ulusal amaçlara
uygun olarak bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal anlamda gelişmelerine
ve yetişmelerine imkân sağlayan bir eğitim kademesi olarak ilköğretime özel
önem vermektedir6. Bu anlayışa uygun olarak Cumhuriyet’in ilk yıllarında
da ülke yöneticileri tarafından her bir vatandaşın eğitimli olması arzulanmış,
ülkenin her yerinde uygulamaya konulan bu ortak programlarda Türkiye
Cumhuriyeti’nin yeni nesillerinin Cumhuriyet ilkelerine göre yetiştirilmesi
büyük önem taşımıştır. Zaten bu dönemde ilköğretimin amacı, temel yurttaşlık
bilgileri ile donatılmış Türkiye Cumhuriyeti’nin değerler sistemini benimsemiş
yurttaşlar yetiştirmek, ilköğretimin görevi ise çocuklara ulusal kimlik duygusu
ve Atatürk ulusçuluğu doğrultusunda bilinç kazandırmak olmuştur7. Bunun için
de Cumhuriyet’in ilk yıllarında izlenen eğitim politikalarında, ihtiyaç duyulan
insan gücünü yetiştirmede vatandaşlık eğitiminin yaygınlaştırılması önemli
görülmüştür. Zaten ilkokul basamağında vatandaşlık eğitimi kapsamında
yer alan konuların başlıca amacı, birey olma yolunda ilk adımlarını atmakta
olan öğrencilerin öncelikle hak ve sorumluluklarının farkına varmalarını ve
bu farkındalık doğrultusunda geleceğin toplumunu inşa eden etkin ve etkili
birer vatandaş olmalarını sağlamaktır8. Vatandaşlık eğitimi yoluyla okullar,
vatandaşlık, demokrasi ve insan haklarıyla ilgili bazı temel kavramların
tanıtılmasının yanı sıra insan haklarının korunup uygulanmasıyla ilgili
farkındalık, duyarlılık, bilinç, düşünce, tutum ve davranış kazandırmayı da
amaçlamaktadır.9 Dolayısıyla vatandaşlık eğitimi, siyasal ve sosyal gelişmelerin
yanında genel olarak eğitimle ilişki olarak ele alınmaktadır. Bu vatandaşlık
eğitimi okullarda çeşitli dersler içerisinde ele alınması yanında ayrı bir ders adı
altında da belirli bir dersin konusunu oluşturabilmektedir.
Osmanlı’da vatandaşlık eğitimi kendine ait ayrı bir ders adı altında
ilkokullarda yapılmadan önce Kıraat dersleri ve Ahlâk10 dersleri içerisinde ele
6 İsmail Güven, Türk Eğitim Tarihi, 4. Baskı, Pegem Akademi Yayınları, Ankara, 2014, s.256.
7 Murat Katoğlu, “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Eğitim, Kültür, Sanat”, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş
Türkiye 1908-1980, (415-520), Cem Yayınevi, Ankara, 2002, s.427.
8 İrem Pamuk-Akif Pamuk, “Almanya’da Sachunterricht ve Türkiye’de Hayat Bilgisi Ders
Kitaplarında Okulda Demokrasi Uygulamalarına Örnek Olarak Sınıf Başkanı Seçimi”,
Cumhuriyet International Journal of Education, C.5, S.2, 2016, s.67.
9 Zihni Merey-Kadir Karatekin-Zafer Kuş, “İlköğretimde Vatandaşlık Eğitimi: Karşılaştırmalı
Kuramsal Bir Çalışma”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.32, S.3, 2012, s.798.
10 Örneğin 1847’de ilköğretimle ilgili yayımlanan bir Talimatta “Elifba cüzünü okuyup
Amme cüzüne başlatılan çocuklara, Elifba cüzünde öğrendikleri kadar yazı, onların okumayı
sökmelerine destek olabileceğinden, Meclis-i Maarif-i Umumiye tarafından sağlanacak, dinen
ve aklen güzel davranışlar ve yasaklanan kötü davranışlara ilişkin Türkçe kısa güzel Ahlak
risalelerinin (kitapçıklarının) okutulmaya başlanması onların güzel ahlak kazanmaları için uygun
olur” denilmiştir. Yahya Akyüz, “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847
Talimatı”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi,
S.5, 1994, s.4.; Sadık Rıfat tarafından yazılan 1847 tarihli “Ahlâk Risalesi” kitabında da
olumlu ve olumsuz davranış örnekleri gösterilerek bunlar, toplumsal düzen ve denetim,
59
Ramazan ALABAŞ ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
alınmıştır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra okullarda bağımsız bir ders olarak
okutulan Malumat-ı Medeniye, ilköğretimde çeşitli adlarla11 okutulmuş, bu
dersin ahlâk dersi ile ilişkisi dönemin aydınları tarafından tartışılmıştır. Böylece
bağımsız bir ders olan Ahlak dersi II. Meşrutiyet’ten sonra zaman zaman
Malumat-ı Medeniye dersi ile birlikte ele alınarak Musahabât ya da Malumat
tamlaması ile ahlak ve medeni bilgilerin birleştirilmesi suretiyle oluşturulmuş
bir ders olarak Cumhuriyet’in ilk yıllarında da varlığını sürdürmüştür.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra okullara ayrı bir ders olarak giren
Malumatı Medeniye Cumhuriyet’in ilanından sonra da öğretim programlarında
farklı isimlerle yer almıştır. TBMM Hükümetleri döneminde de geleceğin
yetişkin bireyleri olacak çocukların zihinsel ve bedensel yönden yetiştirilmeleri
yanında vatandaşlık eğitimine tabi tutulmalarına da büyük önem verilmiştir.
TBMM’nin kuruluşundan sonra, ilk mektepler programının değişmesi
hakkında TBMM’de 1922 yılında görüşmeler devam etmiş12, öğretmenler ve
üniversite müderrislerinden alınan görüşler de 1923 yılında Maarif Hakkında
Layihalar adıyla kitap olarak basılmış, 1922 yılında TBMM Hükümeti Umur-u
Maarif Vekaleti, İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredat Programı yayınlanmış,
bu programda Malumât-ı Medeniye adıyla 3., 4., ve 5. sınıflara haftada 1 ders
saati olmak üzere bir ders konulmuştur13. 1924’te de Cumhuriyet döneminin ilk
müfredat programında 5 yıllık erkek ve kız ilkmekteplerinde her sınıfta birer saat
olmak üzere Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Malumat-ı Vataniye adıyla ders devam etmiş,
birinci, ikinci ve üçüncü sınıflarda Musâhabât-ı Ahlâkıye dersleri okutulurken;
dördüncü ve beşinci sınıfta Malumat-ı Vataniye dersleri okutulmuştur14.
din, akıl ve insanlık kategorilerinde değerlendirilmiştir. Arzu Meryem Nurdoğan, “Osmanlı
Modernleşme Sürecinde İlköğretim (1869-1922)”, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim
Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2005), s.58.
11 Bu ders isimleri: Musâhâbât-ı Ahlakiye, Malumât-ı Medeniye, Musâhâbât-ı Ahlâkiye ve
Medeniye, Musâhabât-ı Ahlâkıyye (Tarihiye, Sıhhiye ve Medeniye), Malumât-ı Medeniye
ve Ahlâkiye ve İktisadiye, bazı ders kitaplarının isimlerinden hareketle de Malumât-ı
Medeniye (Selanikli Faik, 1908), Malumât-ı Medeniye ve Ahlâkiye (1911), Malumât-ı
Ahlâkiye ve Medeniye (İsmail Cezmi, 1912), Vezâif-i Medeniye (Ali Seydi, 1328).
12 Gelişli, a.g.e., s.124.
13 Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki bu değişimlerle birlikte 1924 yılına kadar ilkokullar için
uygulanan programlarda 1331 (1915) Mekâtib-i İbtidâiye-yi Umumiye Talimatnamesindeki
“Mektep Müfredat Programı” varlığını sürdürmüştür. Hasan Cicioğlu, Türkiye
Cumhuriyetinde İlk ve Ortaöğretim (Tarihi Gelişimi), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Yayınları, Ankara, 1985, s.92.
14 Maarif Vekâleti, İlk Mekteplerin Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1340, ss.29-30.
Musâhabât-ı Ahlâkıye dersinin amaçları 1924 İlk Mektep Müfredat Programında şu şekilde
ifade edilmiştir: “Birinci, ikinci ve üçüncü sınıflarda Musâhabât-ı Ahlâkıye dersleri, ahlaki esasları
çocukların vicdanında canlı bir surette yaşatacak samimi musahabeler şeklinde verilecektir. Muallim
bu musahabeler esnasında yüksek ahlak ve fazilet numunelerini gösterecek, büyük milli kahramanların
menkıbelerini, büyük alim, muhteri, kaşiflerden bilhassa çocuk kahramanlarının hayat ve faaliyet ve
sergüzeştlerini cazip hikayeler şeklinde anlatacaktır. Çocukların mektep hayatında birkaç sene böyle
bir fazilet samimiyet havası içinde ruhen ve fikren yaşamaları, onların ahlaki ve manevi mukadderatı
üzerinde çok müessir olur…Bu devrede çocukların mücerred ahlak kaidelerini öğretmekten ziyade
kendilerine ahlaki ve içtimai i’tiyadlar kazandırmak lazımdır. Bunun için mektebin maddi ve manevi
hayatı, çocuklarda temizlik, intizam, nezaket, doğruluk, teavün ve tesanüd, güzel ve iyi şeylere karşı
muhabbet, vazifeşinaslık gibi i’tiyadları tesis edebilecek bir tarzda tertib ve tanzim edilmelidir.”
60
Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İlk Mekteplerde İnsani ve Toplum... ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
Cumhuriyet’in birinci yılında eğitim programları konusundaki çalışmalar
tamamlanamadığından herhangi bir aksaklığa neden olmamak amacıyla ilk ve
orta öğretim okullarının işleyişinde ve müfredatlarında herhangi bir değişim
yapılamadığı için, eğitim-öğretim eski içeriği ile olduğu gibi sürdürülmüştür15.
II. Heyet-i İlmiye’de ise bir ilköğretim programı yapılmıştır16. 1924 İlk Mektep
Müfredat Programında derslerde çocuklara hangi ders kitabının verileceği
özellikle belirtilmiş, ders kitabı adı belirtilmeyen dersler için öğrencilere kitap
verilmemesi istenmiş, II. Heyet-i İlmiye toplantısında kitapsız olarak yürütülecek
olan bu tür dersler için öğretmenlere yardımcı olmak üzere rehber kitaplar
hazırlanması kararlaştırılmıştır17. Bu programa uygun yeni ders kitaplarının
yazılması sorunu da yeni programlara uygun kitaplar hazırlanıncaya kadar
okullarda okutulmasına izin verilen mevcut kitapların Türkiye Cumhuriyeti’nin
laik ve ulusal ideolojisiyle çelişmeyecek bir düzenlemeden geçirilerek
okutulmasına karar verilmesi şeklinde çözülmüştür18. Böylece ders kitaplarının
yeniden düzenlenmesinde, eski programa göre hazırlanmış olan ders
kitaplarının, yeni hazırlanmış olan programda yer almayan konular açısından
ayıklanıp yerine eklenen yeni konuları da kapsayacak biçimde tekrar basılması
yaklaşımı benimsenmiştir19.
Araştırmanın Amacı
Ders kitapları, temelde devletin yetiştirmek istediği bireyde görmeyi
arzuladığı davranışların somut olarak kendisini gösterdiği, belirlenmiş öğretim
programları çerçevesinde içeriği oluşturulan öğretim materyalleridir. Ders
kitaplarının ayrıntılı incelenmesi sonucunda; eğitim politikaları içerisinde
dinamik bir süreç olan öğretim programı ögelerinin (hedef, içerik, eğitim
durumları ve değerlendirme) çocuk açısından nasıl ele alındığı, ilgili öğretim
programının yansımasının nasıl gerçekleştiği, bireyi yetiştirmede hâkim
olan uygulamaların ve fikirlerin çeşitli boyutlarının neler olduğu ortaya
Maarif Vekâleti, İlk Mekteplerin Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1340, ss.29-30.
15 Erdal Aslan, “Osmanlı’nın “Mekatib-i İptidaiye”sinden Türkiye Cumhuriyeti’nin “İlk
Mektepler”ine Geçişte Tarih Programlarında Değişim”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp
Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C.12, S. 48, 2011, s.753.
16 Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Yayınları, Ankara, 1982, s.63.
17 Erdal Aslan, Türkiye Cumhuriyeti’nin İlkokullarda İzlediği…, s.725.
18 Erdal Aslan, “Türkiye Cumhuriyetinin İlk Ders Kitapları”, Eğitim ve Bilim, C.35, S. 158,
2010, s.220. Cumhuriyetin ilk yıllarında ders kitapları hazırlanması konusunda Milli Eğitim
Bakanı Vasıf Bey 8 Kasım 1924’te TBMM’de yaptığı konuşmada şöyle demiştir:“…İptidai
kitaplarının hepsini yeniden hazırlamaya imkan yoktu. Bazı milli eserlerimiz milli tarih kitaplarımız
vardır ki, onların içindeki Cumhuriyet’in ruhu esasine muhtelif fıkralar kaldırıldıktan sonra, bu süre
için yetişecekti. ... Bunun için on sekizi mütecaviz komisyon teşkil ettirdim ve bu esasları en sahibi
selahiyet arkadaşlar hazırladılar, bitirdiler. Bugün Türkiye Cumhuriyeti mekteplerinde bu esaslar
dahilinde hazırlanan kitaplar okunmaktadır.” Aktaran, Erdoğan Başar, “Cumhuriyet Dönemi
Milli Eğitim Bakanları ve İcraatlarının Değerlendirilmesi (1920-1960)”, (Doktora Tezi, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1998), s.155.
19 Erdal Aslan, a.g.e., s.219.
61
Ramazan ALABAŞ ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
çıkarılabilmektedir. Dolayısıyla ders kitabındaki metinlerin vermek istediği
mesajlardan hareketle ders kitabının yazıldığı dönemde, okullarda yetiştirilen
çocuktan istenilen özellikler belirlenebilecektir. Bu çerçevede araştırmanın
amacı Cumhuriyet’in ilk yıllarında vatandaşlık ve ahlak eğitimi ile doğrudan
ilgili bir ders kitabı olan okullarda kaynak ders kitabı olarak kullanılan Resimli,
Yeni Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye adlı eserin incelenmesidir.
Araştırmanın Yöntemi
Tarihsel araştırma niteliğindeki bu çalışmada nitel araştırma
yöntemlerinden doküman inceleme yaklaşımı kullanılmıştır. Doküman inceleme
yöntemi yaygın bir şekilde yazılı belgeleri kategorize etmek, tahkik etmek,
yorumlamak ve fiziksel kaynaklardaki kısıtlamaları tanımlamak için kullanılan
tekniktir20. Araştırmanın verileri, Cumhuriyet’in ilk ders kitaplarından birisi
olan “Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye” adlı eser incelenerek
elde edilmiştir. Doküman incelemesinde eldeki dokümanların araştırmada
kullanılacak tüm veri setini oluşturması durumunda dokümanların araştırmanın
amacına göre kapsamlı bir içerik analizine tabi tutulması gerekir21. Bu amaçla ders
kitabındaki metinler içerik analizine tabi tutulmuştur. Her bir musahabenin22
hangi değeri vermek istediği içeriğinden ve kullanılan kavramlardan hareketle
belirlenmiştir. İçerik analizi, bir veya bir dizi metin içerisinde belli kelimelerin,
kavramların varlığını belirlemeye ve bunların bağlam ilişkilerini incelemeye
yarayan bir araştırma metodudur23. İçerik analizinde temelde yapılan işlem,
birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya
getirmek ve bunları okuyucunun anlayabileceği bir biçimde düzenleyerek
yorumlamaktır24. İçerik analizinde verilerin kodlanması, temaların bulunması,
kodların ve temaların düzenlenmesi, bulguların tanımlanması ve yorumlanması
aşamaları izlenmiştir25. Bulguların sunumu sırasında alt temalara ilişkin ders
kitabından alınan doğrudan alıntılara yer verilmiştir.
Bulgular
Araştırmada elde edilen bulgular “Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkiye
ve Medeniye ile ilgili genel bilgiler, Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkiye ve
Medeniye’de öğretim yaklaşımı, Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkiye ve
20 Geoff Payne-Judy Payne, Key Concepts in Social Research. Sage Publications, London, 2004, s.60.
21 Ali Yıldırım-Hasan Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 9. Baskı, Seçkin
Yayınevi, Ankara, 2013, s.227.
22 Musahabe sözcüğü “(Arapça sohbet, çokluk biçimi musâhabât), söyleşi, bir konu üzerinde değerlendirme”
anlamına gelmekte olup musâhabât sözcüğü ise “konuşmalar, sohbet etmeler” anlamında kullanılır.
İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara, 2006, s.1136.
23 Fatma Acun, “Muhteva Analizi Metodu ve Cumhuriyet Tarihi Araştırmalarında Kullanımı”,
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.22, S.1, 2005, s.27.
24 Ali Yıldırım-Hasan Şimşek, a.g.e., s.259.
25 A.g.e., ss.259-260.
62
Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İlk Mekteplerde İnsani ve Toplum... ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
Medeniye’de bireye kazandırılmak istenilen özellikler” olmak üzere üç başlıkta
incelenmiştir.
1. Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkiye ve Medeniye ile İlgili
Genel Bilgiler
Mithat Sadullah tarafından 1340 (1924) tarihinde yazılan ve İstanbul’da
Necm-i İstanbul Matbaası’nda basılan “Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlakıye ve
Medeniye” adlı eser 80 sayfadan oluşmaktadır. Eserin kapağında en üstte birinci
kısım ve devre-i evveli birinci sene ibareleri yer almakta, kitabın isminden sonra
“Maarif Vekalet-i Celilesince bilumum mekâtibe kabul olunmuş ve millî inkılabımızdan
sonra ta‘dil ve tashih edilerek yeniden tab‘ edilmiştir” ifadesi bulunmaktadır (Kitap
kapağı için bakınız Ek-1). Bu ifadelerden anlaşıldığına göre kitap ilkokullarda
okutulması için Maarif Vekâleti tarafından onaylanmış ve Cumhuriyet’in özüne
uymayan konular açısından ayıklanıp gözden geçirilerek basımı yapılmıştır.
Eserin dış kapağında muharriri kelimesi yer almasına rağmen isim
belirtilmeden sadece “Mekteb-i Hukuk mezunlarından ve Galatasaray Lisesi
muallimlerinden” ifadesine yer verilmiş, iç kapakta ise Muharriri kelimesinden
sonra Mithat Sadullah ismi belirtilerek hemen altına ilk sayfada verilen yazarı
tanımlayıcı bilgilere aynen yer verilmiştir. Eserin dış kapağındaki yazı ve
çizimlerde kırmızı renk tercih edilirken iç kapak siyah renkte basılmıştır. Her iki
kapakta da İstanbul’a ait iki farklı çizim yer almaktadır. Seksen sayfalık Resimli,
Yeni Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye’nin 74 sayfası konulara ayrılmıştır. Kitapta
konuların anlatımı beşinci sayfadan başlamakta, numaralandırılmayan diğer
ilk dört sayfada ise, bir iç kapak, yazar tarafından “Muazzez Meslektaşlarıma”
hitabıyla başlayan “Birkaç Söz” başlıklı bir yazı yer almaktadır. Kitabın 80.
sayfasında ise içindekiler kısmına yer verilmiştir. Kitapta toplam 39 musahabeye
yer verilmiştir. Sözü edilen musahabeler resimlerle anlatılan hikayeler, fabllar,
şiirler ve bilgilendirici okuma parçalarından oluşmaktadır (Kitap iç sayfaları
için bakınız Ek-2). Ayrıca 72. sayfada milli mücadeleden sonra İstanbul’da
yapılan şenliklerde konuşan Salih Saim isimli bir çocuğun konuşma metnine de
yer verilmiştir. Kitapta yer alan metinler yer alma sırasına ve sayfa numarasına
göre aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 3. Resimli, Yeni Musâhabât-ı Ahlâkıye ve Medeniye’de Yer Alan Metinler
Sıra Nu. Başlık Sayfa Nu.
1 Anamızı Babamızı Sevmeliyiz 5
2 Nihat’ın Annesi 7
3 Büyüklere Hürmet 9
4 Kardeşlerimizi Sevmeliyiz 10
5 Arkadaşlarla Kavga Etmemeli, Arsız Çocuklarla Oynamamalı 12
6 Başkasına İftira Etmemeli 15
7 Tehlikeli Oyunlardan Sakınmalı 17
63
Ramazan ALABAŞ ÇTTAD, XVIII/36, (2018/Bahar)
8 Vazifeye Dikkat 19
9 Çalışan Kazanır -Ağustos Böceği ile Karınca- 21
10 Tembellikten Sakınmalı, Bugünün İşini Yarına Bırakmamalı 24
11 Çalışkanlık, Tembellik Fenalığı 25
12 Çalışmak Bir Definedir 27
13 Arkadaşların Defterlerine Kalemlerine Dokunmamalı 29
14 Terli İken Su İçmemeli 31
15 Muhtaçlara Fakirlere Yardım Etmeli 33
16 Doğru Olmalı -İki Komşu- 35
17 Kardeşlik 37
18 Müsrif Olmamalı 38
19 Obur Olmamalı 40
20 Mağrur Olmamalı 41
21 İnsanlar Birbirine Lazımdır 43
22 Başkasının Hakkında Fena Söz Söylememeli 46
23 Kuzu İle Kurt 47
24 Söz Dinlemeli ve Dikkatli Olmalı 49
25 Örümcek İle İpek Böceği -Ahlak Efsanelerinden- 51
26 Çiçeklere Ağaçlara Dokunmamalı 52
27 Emanete Hıyanet Etmemeli 54
28 Bayrak 56
29 Memleketimizi ve Hemşerilerimizi Sevmeliyiz 57
30 Milli Âdetlerimize Riayet Etmeliyiz 59
31 Geç Olsun Güç Olmasın Değil, Güç Olsun Geç Olmasın 61
32 Yolda Bulunan Şeyi Sahibine Vermeli 63
33 Sancağımıza Hürmet Etmeliyiz 65
34 İntikam -Tahkir Edilen Bir Derviş- 67
35 Kin Garez Bağlamamalı 70
36 Bir Nutuk 72
37 Allah (Celle Celâlühü) 73
38 Sigara İçmemeli 75
39 Temiz Olmalı 77
40 Hayâ 78
Yukarıdaki tabloda isimleri verilen bazı metinlerin başlıkları doğrudan
metin içinde geçen olay ya da kahramanlar ile ilgili iken bazı metinlerde verilmek
istenen mesajın kendisi başlık olarak seçilmiştir. Metin başlıklarının çoğunda
gereklilik kipi ya da emir kipinin kullanılması dikkat çeken unsurlardan
birisidir. Bu metinlerden beşi manzum türdedir. Manzum parçaların sonunda
kime ait olduğu belirtilmiştir. Bu manzum metinler Tevfik Fikret adıyla “Çalışan
Kazanır”, İbrahim Alaaddin adıyla “Çalışmak Bir Definedir”, Ahmet Cevad adıyla
“Örümcek İle İpek Böceği” (şiirin sağında altı çizili olarak “Ahlak Efsanelerinden”
ifadesi yer almıştır), İsmail Hikmet adıyla “Bayrak” ve Sabri Cemil adıyla “Allah
(Celle Celâlühü)” başlıklı metinlerdir.
Eserin ilk sayfalarında Mithat Sadullah, “Muazzez Meslektaşlarıma”
hitabıyla öğretmenlere kitap ve kitabın derslerde kullanımı hakkında bilgiler
vermiştir. Kitabın yazılmasında dikkat edilen hususlar “Mekâtib-i İbtidaiyyenin
64