çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı aladağ halk

548 Pages·2005·4.99 MB·Turkish

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Mehmet Ali YILMAZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/2005
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Mehmet Ali YILMAZ

Danışman: Prof.Dr.Erman ARTUN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/2005
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Bu çalışma jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalında Yüksek
Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Erman ARTUN
(Danışman)

Üye: Yard. Doç Dr. Refiye OKUŞLUK-ŞENESEN

Üye: Yard. Doç. Dr. Zekiye ÇAĞIMLAR

ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
…./……/2005

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ
Enstitü Müdürü

Not:Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve
fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
ÖZET
ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI
Mehmet Ali YILMAZ
Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Erman ARTUN
Mayıs 2005, XI + 534 sayfa
Bu çalışmada Adana’nın Aladağ ilçesindeki geçiş dönemleri olan doğum,
evlenme, ölüm âdetleri ve bunlara bağlı inanışlar, bayram tören ve kutlamalar, halk
inanışları, halk mutfağı, halk hekimliği ve anonim halk edebiyatı ürünleri üzerinde
durulmuştur.
Halk kültürü ile ilgili olan birinci bölümde ele alınan konularda yazılı
kaynaklardan elde edilen bilgilerin verilmesinin ardından sözlü kaynaklardan edinilen
âdet ve inanmalar aktarılmıştır. Sözlü kaynaklardan elde edilen bilgilere dayalı âdet ve
inanışların eski Türk kültürü ile olan ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Anonim halk edebiyatı ile ilgili olan ikinci bölümde; manzum, manzum-mensur,
mensur anonim halk edebiyatı ürünlerine yer verilmiştir. Her bölümün sonunda biçim
ve içerik yönlerinden değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmanın son bölümünde metinler
içerisinde geçen yerel kelimeleri kapsayan bir de sözlük hazırlanmıştır.
Bu araştırmanın sonucunda Aladağ halk kültüründe, hem Orta Asya’nın hem de
Anadolu’nun inanç ve kültür yapısının izlerinin bulunduğu görülmüştür. Bütün bu izler
İslâmiyet’in kabulünü izleyen süreçte yeni dinin rengini alarak bugünkü Aladağ halk
kültürünü oluşturmuştur.

Anahtar Sözcükler: Aladağ, Halk Kültürü, Geçiş Dönemleri, İnanışlar, Anonim
Halk Edebiyatı.
ABSTRACT
Investigation of Aladağ Folk Culture
Mehmet Ali YILMAZ
M. Thesis, The Turkish Language and Literature Department
Supervisor: Prof. Dr. Erman ARTUN
May 2005, XI + 534 pages
In this paper, products of transition periods of times like; birth, marriage, death
traditions and believes, fasts, ceremonies, folk cuisine, folk profession of doctor and
anonymous literature are mentioned.
In the first section which is cennected with folk culture, informations which are
taken from written source are informed and then connection of old Turkish culture with
traditions and believes which are taken from verbal sources is tried to establish.
In the second section which includes anonymous folk literature; product of
writen in verse, writen in verse-prose and prose, anonymous folk literature are
explained. At the end of the each section, forms and contents are evaluated. At the end
of this work there is also a dictionary which includes the local words.
At the end of this search, it is understood that Aladağ folk culture is inspired
from Middle Asia and Anatolian believes and cultures. After the acceptance of Islam
Aladağ has gained the new religion’s features and it is still the same.

Key Words: Aladağ, Folk Culture, Transition Periods, Beliefs, Anonymous
Folk Literature.
ÖNSÖZ
Bir toplumun maddi ve manevi değerlerinin tümüne kültür denilmektedir. Her
toplumun ya da o topluma ait grupların kendine özgü bir takım davranış kalıpları vardır.
İşte bu davranış kalıpları o halkın kültürünü oluşturmaktadır. Bizler, doğumumuzdan
itibaren belli kuralları ve davranış kalıpları olan bir toplumun bireyi olur ve içinde
yaşadığımız toplumun davranış kalıplarını öğrenmeye çalışırız.
Bireylerin yaratılış farklılıkları, toplumun gelenek, görenek ve beklentileri
değişik insan tiplerini ortaya çıkarır. Bu değişik insan tiplerinin davranışları da kültürü
ve kültürü oluşturan ögeleri besleyerek toplumun değişimini ve gelişimini sağlar.
Değişen bu kültür değerlerinin takibi ve incelenmesi halk kültürü açısından önem arz
etmektedir. Halk kültürü ögeleri insanı geçmişine bağlar ve geleceğini
şekillendirmesini sağlar. Böylelikle birbiriyle etkileşim halinde, belirli kuralları
bulunan ve uyum içerisinde topluluklar oluşur.
Halk kültürü ürünlerimiz, Türk toplum hayatının ifadesi, duygu ve düşünce
beraberliğinin göstergesidir. Milli kültür yerellikten çıkmış, onu aşarak yurt
bütünlüğünde benimsenmiş ortak değerleri, yaşama biçimleri ve buna bağlı unsurları
içine almaktadır. Bu unsurlar; doğum, evlenme ölüm olaylarından oluşan geçiş
dönemleri, bayram, tören ve kutlamalar, halk inanışları, halk mutfağı, halk hekimliği ve
anonim halk edebiyatı temeline dayanmaktadır.
Yaptığımız çalışma ile Aladağ ilçesinde yaşayan halk kültürü ögelerini olduğu
gibi kayıt altına alıp yok olmasını engellemeyi ve gelecek kuşaklara bu kültür birikimini
aktarmayı amaçlıyoruz. Çalışmamızda yazılı ve sözlü kaynaklardan bilgiler toplamaya
çalıştık. Kaynak kişi sayısını fazla tutarak yöre kültürü hakkında doğru tespitlerde
bulunmayı amaçladık. Böylece Türk kültürüne bu açıdan bir katkıda bulunduğumuzu
umuyoruz.
Hayatın geçiş dönemleri olan doğum-evlenme-ölüm her toplum için geçerli,
sürekli ve canlı; hem yerel hem evrensel olgulardır. Her "geçiş" âdet ve pratikleriyle
baş döndürücü bir zenginliği sunduğu için zevkli; fakat her "geçiş" sayısız ritüeli
güncele uygulayarak bünyesinde barındırdığı için, derlenmesi, tasnif edilmesi, senteze
varılması açısından da bir o kadar zordur.
Bu çalışma sırasında, bana zengin kültürlerini sunan ve araştırmanın oluşmasına
yardımcı olan kaynak kişilere, çalışmalarım boyunca desteklerini esirgemeyen, teşvik
eden, karşılaştığım zorluklarda yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. Erman ARTUN’a
teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
Proje No: FEF2003YL26

Mehmet Ali YILMAZ
Adana/2005
İÇİNDEKİLER

ÖZET……………………………………………………………………………….. I
ABSTRACT…………………………………….……………………………………. II
ÖNSÖZ…………………………………………...…………………………………... III
KISALTMALAR…………..………………….…………………………………… X
0. GİRİŞ ……………………………………………………………………............ 1
0.1. Çalışmayla İlgili Genel Bilgiler…………………………………..…………… 1
0.1.1.Konu……………………………………………………………………… 1
0.1.2.Amaç…………………………………………………………………....... 2
0.1.3.Kapsam ve Sınırlar……………………………………………………….. 2
0.1.4.Yöntem…………………………………………………………………… 3
0.2.Araştırma Alanıyla İlgili Bilgiler………………….……………………...……. 4
0.2.1.Araştırma Alanının Tarihi ………..……………………………………… 4
0.2.2.Coğrafi Özellikleri…..…………………………………………………… 6
0.2.3.Nüfus ve Ekonomik Yapısı….……..…………………………………….. 7
0.2.4. Sosyo Kültürel Yapısı……….…………………………………………... 8
0.3.Halk Kültüründe Yaptırımlar ve Davranış Türleri……………………………... 9
0.3.1.Örf………………………..…………………….…………………............ 9
0.3.2.Âdet……………..……………………………….………………….......... 11
0.3.3.Teamül…………….…………………………….……………………...... 12
0.3.4.Anane……………….………………………….……………………........ 12
0.3.5.Gelenek…………….………………………….………………………..... 12
0.3.6.Görenek………….……………………………….……………………..... 13
0.3.7.Töre………………….………………………….…………………........... 13
0.3.8.Moda……………….…………………………….…………………......... 15
I.BÖLÜM
1. ALADAĞ HALK KÜLTÜRÜ…………………….…….……………….……….. 16
1.1. Geçiş Dönemleri…...………………………………………………………….. 16
1.1.1. Doğum…………………………………………………………………... 16
1.1.1.1. Doğum Öncesi………….……….……………………………… 17
1.1.1.1.1. Kısırlığı Giderme…………...……………………….. 18
1.1.1.1.2. Gebelikten Korunma……..…………………………. 22
1.1.1.1.3. Çocuğun Sağlıklı Doğması ve Yaşaması İçin
Uygulanan Pratikler ………...……………………… 23
1.1.1.1.4. Aşerme……………..………………..………............ 27
1.1.1.1.5. Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleme……............ 28
1.1.1.1.6. Gebe Kadının Kaçınmaları/Uygulamaları….………. 32
1.1.1.2. Doğum Sırası……….……..…………………………………… 34
1.1.1.2.1. Doğum Hazırlığı/Doğum Olayı…………...…........... 35
1.1.1.2.2. Göbek Kesme/Tuzlama/Yıkama ……..…………….. 37
1.1.1.2.3. Çocuğun Eşi/Göbeği ………………….…………… 40
1.1.1.3.Doğum Sonrası ……..………………………………………….. 43
1.1.1.3.1. Loğusa Bakımı/Loğusa Ziyareti/Loğusa Şerbeti ….... 43
1.1.1.3.2. Loğusa Sütü/İlk Meme/İlk Giydirme………..………. 45
1.1.1.3.3. Albasması………..…………………………………. 47
1.1.1.3.4. Kırk Basması………………..……………………… 50
1.1.1.3.5. Kırklama ve Kırk Gün İçinde Yapılan Diğer İşlemler. 51
1.1.1.3.6. Ad Koyma…………………………….................. 53
1.1.1.3.7. İlk Gezme……………………………….................. 56
1.1.1.3.8. Aydaş Çocuk (Hastalıklı Sıska Çocuk)……............. 57
1.1.1.3.9. Yürüyemeyen Çocuk/Konuşamayan Çocuk/Köstek 58
Kesme…………………………………………………
1.1.1.3.10. Huy Kesme……………………………..................... 60
1.1.1.3.11. Sütten Kesme………...………………...................... 60
1.1.1.3.12. İlk Diş/Tırnak Kesme/Saç Kesme……..…................ 61
1.1.1.3.13. Kız Çocuklarında Kulak Delme…………..……....... 62
1.1.2. Evlenme ………………………………..………………………………. 63
1.1.2.1. Evlendirme Biçimleri ……...…………………………….……. 64
1.1.2.2. Evlilik Çağı/Evlilik Yaşı/Evlenme İsteğini Belli Etme….….…. 66
1.1.2.3. Evlilik Öncesi………….…….…………………………………. 69
1.1.2.3.1. Gelin-Güvey Seçimi. …………..……………..……... 69
1.1.2.3.2. Kısmet Açma………………………………..……….. 71
1.1.2.3.3. Görücülük/Kız İsteme…..………….…...…………… 72
1.1.2.3.4. Söz Kesme/Tatlı Yeme/Başlık………...……………. 76
1.1.2.3.5. Nişan.. …………….………………………………… 78
1.1.2.3.6. Nişanlılık………...……..……………………………. 81
1.1.2.3.7. Davet/Okuntu………..………………………………. 84
1.1.2.4. Düğün..…….…...…...………….…….………………………… 85
1.1.2.4.1.Bayrak/Şaba/Sağdıç…..……………………………… 87
1.1.2.4.2. Çeyiz…………..……..……………………………… 90
1.1.2.4.3. Kına/Kırkım……….…….…………………………... 93
1.1.2.4.4. Gelin Alma…………..……………………………..... 97
1.1.2.4.5. Gelin İndirme…………………....…………………... 99
1.1.2.4.6. Özne Övme………………..………………………… 103
1.1.2.4.7. Nikah/Gerdek…………….…………………………. 104
1.1.2.5. Düğün Sonrası…………………………………………………. 107
1.1.2.5.1. Duvak………………………..………………………. 107
1.1.3. Ölüm………………….…………………………………………………. 110
1.1.3.1. Ölüm Öncesi ……...……………………….…………………… 111
1.1.3.1.1. Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler……...…………….. 111
1.1.3.2. Ölüm Sırası………………………………….…………………. 114
1.1.3.2.1. Ölüm Sırasında Yapılan İşlemler…………..……….. 114
1.1.3.2.2. Ölüm Olayından Sonra Yapılan İşlemler…….……... 116
1.1.3.2.3. Ölünün Bekletilmesi……………………..………….. 117
1.1.3.2.4. Yıkama ve Kefenleme…………………….………… 118
1.1.3.2.5. Cenazenin Taşınması……………………..…………. 122
1.1.3.2.6. Cenaze Namazı…………………………..………….. 123
1.1.3.2.7. Gömme ve Mezarlıkta Yapılan İşlemler……..……… 124
1.1.3.3. Ölüm Sonrası………………………………………….………. 125
1.1.3.3.1. Cenaze Evi…………………………………..………. 126
1.1.3.3.2. Belirli Günler/Ölü Yemeği……………….…………. 128
1.1.3.3.3. Ölünün Eşyaları……………………………….…….. 130
1.1.3.3.4. Devir-İskat……………………………….…………. 131
1.1.3.3.5. Yas Tutma ……………….……..…………………... 133
1.1.3.3.6. Mezar Ziyaretleri/Mezarlarla ve Ruhlarla İlgili
İnanmalar……………………………………………. 135
1.2. Bayram, Tören Ve Kutlamalar…………………….………………………….. 136
1.2.1. Sünnet…………………………………………………………………… 136