çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı adana ili kozan

243 Pages·2008·1.19 MB·Turkish

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

ADANA İLİ
KOZAN İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Özlem ÜZELGÖK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/2008
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

ADANA İLİ
KOZAN İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Özlem ÜZELGÖK

DANIŞMAN: Yard. Doç. Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/2008
ii

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Bu çal ışma jürimiz taraf ından Türk Dili ve Edebiyat ı Ana Bilim Dal ında
YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Yard. Doç Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN
(Danışman)

Üye: Prof. Dr. Erman ARTUN

Üye: Yard. Doç. Dr. Nilgün ÇIBLAK

ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
..…./……/2008

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ
Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge,
şekil ve foto ğrafların kaynak gösterilmeden kullan ımı, 5846 Say ılı Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
iii
ÖZET
ADANA İLİ KOZAN İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Özlem ÜZELGÖK

Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Danışman: Yard. Doç.Dr. Refiye ŞENESEN
Eylül 2008, 229 sayfa

Bu çal ışmada, Adana’n ın Kozan ilçesindeki geçi ş dönemleri olan do ğum,
evlenme, ölüm âdetleri ve bunlara ba ğlı inanışlar, bayram tören ve kutlamalar, halk
inanışları, halk mutfa ğı, halk hekimli ği ve anonim halk edebiyat ı ürünleri üzerinde
durulmuştur.
Halk kültürü ile ilgili olan birinci bölümde ele al ınan konularda yaz ılı
kaynaklardan elde edilen bilgilerin verilmesinin ard ından sözlü kaynaklardan edinilen
âdet ve inanmalar aktarılmıştır. Sözlü kaynaklardan elde edilen bilgilere dayal ı âdet ve
inanışların eski Türk kültürü ile olan ilişkileri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Anonim halk edebiyatı ile ilgili olan ikinci bölümde; manzum, manzum-mensur,
mensur anonim halk edebiyatı ürünlerine yer verilmiştir.

Anahtar Sözcükler: Kozan, Halk Kültürü, Geçiş Dönemleri, İnanışlar, Anonim
Halk Edebiyatı.
iv
ABSTRACT
RESEARCH FOR FOLK CULTURE OF KOZAN DISTRICT OF ADANA
PROVINCE

Özlem ÜZELGÖK

Master Thesis, The Turkish Language and Literature Department
Supervisor: Yard. Doç.Dr. Refiye OKUŞLUK ŞENESEN
September 2008, 229 pages

In this paper, products of transition periods of times like; birth, marriage, death
traditions and believes, fasts, ceremonies, folk cuisine, folk profession of doctor and
anonymous literature are mentioned. In the first section which is connected with folk
culture, informations which are taken from written source are informed and then
connection of old Turkish culture with traditions and believes which are taken from
verbal sources is tried to establish.
In the second section which includes anonymous folk literature; product of
writen in verse, writen in verse-prose and prose, anonymous folk literature are
explained. At the end of the each section, forms and contents are evaluated.

Key Words: Kozan, Folk Culture, Transition Periods, Beliefs, Anonymous Folk
Literature.
v
ÖNSÖZ
Tarihsel, toplumsal geli şme süreci içinde yarat ılan bütün maddi ve manevi
değerler ile bunlar ı yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullan ılan, insanın doğal ve
toplumsal çevresine egemenli ğinin ölçüsünü gösteren araçlar ın bütünü kültürü
oluşturur.
Kültür, milletlerin bel kemi ğidir, di ğer bir deyi şle, milletlerin var olmas ını
sağlayan, onları ayakta tutan yegane unsurdur. Halk kültürü de, kültür varl ığının en
önemli bölümünü oluşturmaktadır.
Halk kültürü, genellikle, toplumlar ın dış etkenlerden uzak kalarak kendi
ihtiyaçları için şart ve imkânlar ı ölçüsünde meydana getirdikleri maddî ve manevî
değerlerin toplam ıdır. Onun için toplumlar ı duygu ve dü şünceleriyle, güçleri ve
yönelişleriyle anlayabilmek, halk kültürü ile ilgili çal ışmalar yapmakla mümkün olur.
Küreselleşme, kentleşme, sanayileşme ve teknolojik gelişme sürecinde kültürel değerler
gitgide yok olmaktad ır. Küreselle şme, milletleri tek çat ı alt ında toplamay ı,
kaynaştırmayı ve eşitleştirmeyi amaçlarken diğer yandan da milletleri tarih sahnesinde
var eden, ayakta tutan, bizi biz k ılan değerli varlığımız kültürümüzü elimizden yava ş
yavaş almaktad ır. Kültürel de ğerlerin yok olmas ını engellemek için toplumun bütün
bireylerine, özellikle de bu alanda çal ışan biz ara ştırmacılara büyük görevler
düşmektedir.
Biz de, bu çal ışmamızla, bizi güçlü k ılan kültürümüzün kaybolma sürecine
girmiş olan maddi ve manevi değerlerini, sözlü kaynaklardan aldığımız bilgiler ve yazılı
kaynaklar yard ımıyla kay ıt alt ına al ıp ya şatma amac ını edindik. Bu amaç
doğrultusunda, Kozan yöresinin geçiş dönemlerini, bayram tören ve kutlamalar ını, halk
inanışlarını, halk mutfa ğını, halk hekimli ğini ve anonim halk edebiyat ı ürünlerini
Kozan’ın sözlü kaynaklar ından derleyip yaz ıya geçirdik. Çal ışmamızı bu alanda
yapılmış çalışmalarla ve yaz ılı kaynaklarla da destekledik. Kültürel de ğerlerimizin ve
kültür bilincinin gelecek ku şaklara aktar ılmasında bu çal ışmamızın faydalı olmas ını
ümit ediyoruz.
Çalışmamın başından tamamlanmasına kadar geçen ö ğretim süreci içerisinde,
bana değerli bilgi ve tecrübeleriyle yol gösteren, alan ımda beni geli ştirip yetiştiren
değerli hocam Yard. Doç. Dr. Refiye OKU ŞLUK ŞENESEN’e, çal ışma sürecinde
bilgilerine ve yardımlarına başvurduğum değerli hocalarım, Prof. Dr. Erman ARTUN’a
vi
ve Yard. Doç. Dr. Zekiye ÇA ĞIMLAR’a ve benden bilgi ve yard ımlarını esirgemeyen
sevgili Kozan halk ına, çalışmam boyunca sevgi ve destekleriyle daima yan ımda olan
annem Gönül BÜYÜKYILMAZ ve e şim Kerim HAYTAÇ’a yürekten te şekkürlerimi
sunarım.

Proje No: FEF2006YL71

Özlem ÜZELGÖK
ADANA/2008
vii

KISALTMALAR LİSTESİ

C: Cilt
S: Sayı
ÇÜ: Çukurova Üniversitesi
K: Kaynak Kişi
MÖ: Milattan Önce
TDEA: Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi
TDK: Türk Dil Kurumu
TFA: Türk Folklor Araştırmaları
THŞÖS: Türk Halk Şiiri Özel Sayısı
TS: Türkçe Sözlük
TTK: Türk Tarih Kurumu
YÖK: Yükseköğretim Kurulu
KA: Kozan Ağıt
KAL: Kozan Alkış
KAS: Kozan Atasözü
KB: Kozan Bilmece
KD: Kozan Deyim
KE: Kozan Efsane
KF: Kozan Fıkra
KKA: Kozan Kargış
KM: Kozan Mani
KMA: Kozan Masal
KN: Kozan Ninni
KS: Kozan Seyirlik Oyun
KT: Kozan Türkü
KTE: Kozan Tekerleme
viii

İÇİNDEKİLER

ÖZET………………………………………………………………………………...…iii
ABSTRACT……………………………………………………………………………iv
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….....v
KISALTMALAR LİSTESİ …………………………………………………………...V
0. GİRİŞ…………………………………………………………………………………1
0.1. Çalışma İle İlgili Genel Bilgiler…………………………………………………..1
0.1.1. Konu……………………………………………………………………….1
0.1.2. Amaç……………………………………………………………………….1
0.1.3. Kapsam ve Sınırlar………………………………………………………...2
0.1.4. Yöntem…………………………………………………………………….2
0.2. Araştırma Alanı İle İlgili Genel Bilgiler………………………………………….3
0.2.1. Araştırma Alanının Tarihi…………………………………………………3
0.2.2. Araştırma Alanının Coğrafi Özellikleri……………………………………7
0.2.3. Araştırma Alanının Nüfusu ve Ekonomik Yapısı………………………...11
0.2.4. Araştırma Alanının Sosyo-Kültürel Yapısı………………………………16

BİRİNCİ BÖLÜM
KOZAN HALK KÜLTÜRÜ

1.1. Geçiş Dönemleri………………………………………………………………...18
1.1.1. Doğum……………………………………………………………………18
1.1.1.1. Doğum Öncesi…………………………………………………...19
1.1.1.1.1. Kısırlığı Giderme……………………………………...19
1.1.1.1.2. Gebelikten Korunma………………………………….22
1.1.1.1.3. Çocuğun Sağlıklı Doğması/Yaşaması………………...23
1.1.1.1.4. Aşerme………………………………………………..25
1.1.1.1.5. Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleme……………..26
1.1.1.1.6. Gebe Kadının Kaçınmaları/Uygulamaları…………….28
1.1.1.2. Doğum Sırası…………………………………………………….29
1.1.1.2.1. Doğum Hazırlığı/ Doğum Olayı……………………....30
1.1.1.2.2. Göbek Kesme/Tuzlama/Yıkama……………………....31
ix
1.1.1.2.3. Çocuğun Eşi/Göbeği…………………………………..33
1.1.1.3. Doğum Sonrası …………………………………………………..34
1.1.1.3.1. Lohusa Bakımı/Lohusa Ziyareti/Lohusa Şerbeti………35
1.1.1.3.2. Lohusa Sütü/İlk Meme/İlk Giydirme………………….37
1.1.1.3.3. Albasması……………………………………………...38
1.1.1.3.4. Kırk Basması…………………………………………..40
1.1.1.3.5. Kırklama ve Kırk Gün İçinde Yapılan Diğer
İşlemler………………………………………………..42
1.1.1.3.6. Ad Koyma……………………………………………..43
1.1.1.3.7. İlk Gezme……………………………………………...46
1.1.1.3.8. Aydaş Çocuk …………………………………………..46
1.1.1.3.9. Yürüyemeyen Çocuk/Konuşamayan Çocuk…………..47
1.1.1.3.10. Huy Kesme …………………………………………..48
1.1.1.3.11. Sütten Kesme…………………………………………49
1.1.1.3.12. İlk Diş/Saç Kesme/Tırnak Kesme …………………...49
1.1.1.3.13. Kız Çocuklarında Kulak Delme……………………...51
1.1.1.3.14. Değerlendirme………………………………………..52
1.1.2. Sünnet…………………………………………………………………….52
1.1.3. Askerlik ve Askerlik ile İlgili Adet ve İnanmalar………………………..55
1.1.4. Evlenme…………………………………………………………………..57
1.1.4.1. Evlendirme Biçimleri……………………………………………58
1.1.4.2. Evlilik Çağı/Evlilik Yaşı/Evlenme İsteğini Belli Etme………....60
1.1.4.3. Evlilik Öncesi……………………………………………………63
1.1.4.3.1.Gelin-Güvey Seçimi …………………………………...63
1.1.4.3.2. Kısmet Açma………………………………………….65
1.1.4.3.3.Görücülük/Kız İsteme…………………………………66
1.1.4.3.4. Söz Kesme/Tatlı Yeme/ Başlık……………………….69
1.1.4.3.5. Nişan………………………………………………….70
1.1.4.3.6. Nişanlılık……………………………………………...72
1.1.2.3.7.Davet/Okuntu…………………………………………73
1.1.4.4. Düğün…………………………………………………………...74
1.1.4.4.1.Bayrak Dikme/Sağdıç…………………………………76
1.1.4.4.2.Çeyiz…………………………………………………..79
1.1.4.4.3. Kına/Kırkım…………………………………………..80