ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Esat YAMAN ...

64 Pages·2008·0.82 MB·Turkish

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Esat YAMAN

DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA MUHABBET ÇİÇEĞİ
(Resea lutea L.)’ NDE FARKLI BİÇİM ZAMANLARININ BAZI
AGRONOMİK VE BOYAMA KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ

TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI

ADANA, 2008
ÖZ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DİYARBAKIR EKOLOJİK KOŞULLARINDA MUHABBET ÇİÇEĞİ
(Resea lutea L.)’ NDE FARKLI BİÇİM ZAMANLARININ BAZI
AGRONOMİK VE BOYAMA KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ

Esat YAMAN
Çukurova Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Tarla Bitkileri Anabilim Dalı
Danışman : Prof. Dr. Saliha KIRICI
Yıl : 2008, Sayfa: 55
Jüri : Prof. Dr. Saliha KIRICI
Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN
Doç Dr. Süleyman KIZIL
Bu araştırmada; doğal boyamacılıkta sarı renk elde etmek amac ıyla yaygın
olarak kullan ılan ve Güneydo ğu Anadolu Bölgesinde yay ılış gösteren muhabbet
çiçeği bitkisinin Diyarbak ır ekolojik ko şullarında dört farkl ı gelişme dönemlerinde
bazı tarımsal özellikleri ve bitkinin toprak üstü aksam ı ile farklı boyama yöntemleri
kullanarak elde edilen renklerin boyama kaliteleri belirlenmi ştir. Çal ışmada
muhabbet çiçeği bitkisinin, bitki boyu, dal say ısı, yaş ve kuru herba verimi, çiçek
ekseni uzunluğu, kapsül eni ve boyu, bitki başına tohum verimi ve bin tohum ağırlığı
özellikleri ile bitkinin farkl ı dönemlerde hasat edilen toprak üstü aksam ı ile yün
örnekleri boyanmış ve boyanan yün ipliklerin ışık, sürtünme ve yaş-kuru su damlası
haslıkları belirlenmiştir.
Çalışma sonunda; bitki ba şına yaş ve kuru herba verimi de ğerleri sırası ile
26.4-92.7 g ve 4.9-23.9 g aras ında, bitki ba şına tohum veriminin 1.8-2 g ve bin
tohum ağırlığı 0.9-1 g aras ında değiştiği belirlenmiştir. Boyama çalışmalarında ise;
elde edilen renklerin sarı ve sarının değişik tonlarında olduğu, sürtünme ve yaş-kuru
su damlası haslık değerlerinin orta düzeyde bulunduğu saptanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Muhabbet Çiçe ği; Reseda lutea L., agronomik özellikler,
bitkisel boyama, haslık değerleri
I
ABSTRACT
MSc THESIS

EFFECT OF DIFFERENT HARVEST TIMES ON SOME AGRONOMIC
AND DYEING CHARACTERISTICS OF WELD (Reseda lutea L.) IN
DIYARBAKIR ECOLOGICAL CONDITIONS

Esat YAMAN
DEPARTMENT OF FIELD CROPS
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
UNIVERSITY OF ÇUKUROVA
Supervisor : Prof. Dr. Saliha KIRICI
Year : 2008, Pages: 55
Jury : Prof. Dr. Saliha KIRICI
: Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN
: Assoc. Prof. Dr. Süleyman KIZIL
This study was conducted to determine some agricultural and dye quality of
Reseda lutea, which is commonly used for obtaining yellow colours in natural dyeing
and spread naturally in the Southeastern Anatolia Region, harvested at four growth
period in the Diyarbakır ecological conditions
In the study, plant height, branch number, fresh and dry herbage per plant,
flower length, capsule width, capsule length, seed yield per plant, thousand seed
weight and abrasion and wet & dry water fastnesses of dyeings made by dry herbage
of plant harvested at different growth periods were investigated.
At the end of study, fresh and dry weight per plant yields were varied
between 26.4-92.7 g and 4.9-23.9 g, respectively, and seed yield per plant found
between 1.8-2.g and thousand seed weight varied between 0.9-1 g.
It is determined that colours obtained from dyeins were yellow and its
different tones, and abrasion and wet & dry water fastnesses were found at medium
level.

KeyWords: Weld, Reseda lutea L., agronomic characteristics, natural dyeing,
fastnesses
II
TEŞEKKÜR
Bu tez konusunun seçimi ve yürütülmesi esnas ında bilgi ve deneyimleriyle
kendisinden destek gördü ğüm Tez Danışmanım Sayın Prof. Dr. Saliha KIRICI’ya;
deneme materyali ve deneme alan ı ve laboratuar olanaklar ının temini, boyama
çalışmaları ve tez yazım aşamasında teknik bilgi ve yorumlar ıyla yoğun desteklerini
gördüğüm Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Ö ğretim Üyesi
Sayın Doç. Dr. Süleyman KIZIL’a, boyamalardan elde edilen renklerin hasl ık
değerlerinin belirlenmesinde katk ı sa ğlayan Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi
Yüksekokulu Köy El Sanatlar ı Bölümü Ö ğretim Üyesi Say ın Prof. Dr. Nuran
KAYABAŞI’na ve tarla ve laboratuar çal ışmalarında yardımlarını gördüğüm Ziraat
Mühendisi Onur YAMANOĞLU’na teşekkürlerimi sunarım.
Ayrıca, çal ışma süresince sab ırlarından dolayı sevgili eşime ve her zaman
destekçim olan anneme ve babama sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

III
İÇİNDEKİLER SAYFA
ÖZ ...…………………………………………………………………………………..I
ABSTRACT ...…………………………………………………………………….…II
TEŞEKKÜR ...………………………………………………………………………III
İÇİNDEKİLER ...…………………………………………………………………...IV
ÇİZELGELER DİZİNİ ...……………………………………………………….…..VI
RESİMLER DİZİNİ... .....……………………………………………………… ...VIII
1. GİRİŞ ...……………………………………………………………………………1
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ...………………………………………………………5
3. MATERYAL VE METOD ...…………………………………………………….17
3.1. Materyal ...…………………………………………………………………...17
3.1.1. Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri ...............…………. .18
3.1.1.1. İklim Özellikleri ...…………….………………………...……18
3.1.1.2. Toprak Özellikleri ...…………….…………………………....19
3.2. Metot …………………………………………………..…………………….19
3.2.1. Deneme Metodu ...……………………………………….……………19
3.2.2. İncelenen Özellikler ……………... ...…………………………….…..20
3.2.3. Boyama Çalışmaları…………………………………………………...21
3.2.3.1. Boyama Materyali………………...………………………......21
3.2.3.2. Boya Ekstraktının Hazırlanması ...…………………………..21
3.2.3.3. Ön Mordanlama …………………………….……………….22
3.2.3.4. Mordansız Boyama …………………………..…...…………22
3.2.3.5. Mordanla İşlem Görmüş Yünün Boyanması……….………..22
3.2.3.6. Elde Edilen Renklerin Belirlenmesi………………….…..…..22
3.2.3.7. Işık Haslığı Tayini…………………………………….……...22
3.2.3.8. Sürtünme Haslığı Tayini…………………………………......22
3.2.3.9.Su Damlası Haslığı Tayini……………………………………23
3.2.4. Verilerin Değerlendirilmesi ...…………………………………23
4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA ...……………………………….24
4.1. Bitki Boyu………..…...……………………………………………………...24
4.2. Dal Sayısı……….…...……………………………………………..…...........25
IV
4.3. Yaş Herba Verimi..…………………………………………………………..26
4.4. Kuru Verimi…... ...…………………………………………………………..27
4.5. Çiçek Ekseni Uzunluğu ……...………………………………………………28
4.6. Kapsül Sayısı……………………………………………...............................29
4.7. Kapsülde Tohum Sayısı….…………………………………………………..30
4.8. Kapsül Eni………………..…..………………………………………………31
4.9. Kapsül Uzunluğu……………..……………………………………………...31
4.10. Tohum verimi………………...…..…………………………………………32
4.11. Bin Tohum Ağırlığı …....………..…….………………..…………………33
4.12. Haslık değerleri……………………………………………………………..33
4.12.1. Işık Haslığı.. ...……..…………………..………..…………………...33
4.12.2. Sürtünme Haslığı………………...…………………….…………….35
4.12.3. Yaş-Kuru Su Damlası Haslığı……………………………...………..36
5. SONUÇ VE ÖNERİLER …...…………………………………....………………41
5.1. Sonuç………………………….……………………………………………...41
5.2 Öneriler……………………………………………………………………….44
KAYNAKLAR …...……………………………………………..………………….45
ÖZGEÇMİŞ …...…………………………………………………..………………..51
EKLER………………………………………………………………………………52

V
ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA
Çizelge 3.1. Diyarbakır Koşullarında 2007–2008 Yetiştirme Mevsimi ve Uzun
Yıllara Ait Bazı İklim Verileri ....……………………………………...18
Çizelge 3.2. Deneme Alanına İlişkin Toprakların Bazı Fiziksel ve
Kimyasal Özellikler …………………………………………………..19
Çizelge 4.1. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde
Elde Edilen Bitki Boyu (cm) Değerleri………..………........……..….24
Çizelge 4.2. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde
Elde Edilen Dal Sayısı (adet/bitki) Değerleri…………..……………..25
Çizelge 4.3. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde
Elde Edilen Bitki Başına Yaş Herba Verimi (g/bitki) Değerleri……...26
Çizelge 4.4. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde
Elde Edilen Bitki Başına Kuru Herba verimi(g/bitki) Değerleri ...…...27
Çizelge 4.5. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde
Elde Edilen Çiçek Ekseni Uzunluğu (cm) Değerleri …………………28
Çizelge 4.6. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde
Elde Edilen Kapsül Sayısı (adet/bitki) Değerleri..…………………….29
Çizelge 4.7. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde Elde
Edilen Kapsülde Tohum Sayısı (adet) Değerleri……………...………30
Çizelge 4.8. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde Elde
Edilen Kapsül Eni (mm) Değerleri ……………………………….…..31
Çizelge 4.9. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde Elde
Edilen Kapsül Uzunluğu (mm) Değerleri…..…………………………31
Çizelge 4.10. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde Elde
Edilen Tohum Verimi (g/bitki) Değerleri.……...……………………..32
Çizelge 4.11. Muhabbet Çiçeği Bitkisinde Farklı Gelişme Dönemlerinde Elde
Edilen Bin Tohum Ağırlığı (g) Değerleri…….………………...……33
Çizelge 4.12. Muhabbet Çiçeğinde Farklı Hasat Dönemlerinde Elde Edilen
Renklerin Işık Haslıkları……………………………………… ...…...34

VI
Çizelge 4.13. Muhabbet Çiçeğinde Farklı Hasat Dönemlerinde Elde
Edilen Renklerin Sürtünme Haslıkları………………………..……...36
Çizelge 4.14. Muhabbet Çiçeğinde Farklı Hasat Dönemlerinde Elde
Edilen Renklerin Yaş ve Kuru Su Damlası Haslıkları…………….....37
Çizelge 4.15. Muhabbet Çiçeğinde Farklı Hasat Dönemlerinde Elde Edilen
Renklerin Işık, Sürtünme, Yaş ve Kuru Su Damlası Haslıkları…......38
Çizelge 4.16. Muhabbet Çiçeğinde Farklı Hasat Dönemlerinde Elde
Edilen Renkler………………………………………….…………....39

VII
RESİMLER DİZİNİ SAYFA
Resim 1. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Tohumlarından Bir Görüntü ………………..52
Resim 2. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Fidelikten Görünümü.....................................52
Resim 3. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Saksıdan Görünümü.......................................53
Resim 4. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Çiçekli Görünümü..........................................53
Resim 5. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Çiçekli Genel Görünümü…………………...54
Resim 6. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Çiçek Ekseni Görünümü................................54
Resim 7. Muhabbet Çiçeği Bitkisinin Çiçeklenme Sonrası Görünümü…………….55
Resim 8. Muhabbet Çiçeği Bitkisi İle Boyanmış Yün İpliklerinden Görüntü……...55

VIII
1. GİRİŞ Esat YAMAN

1. GİRİŞ
Boyanan yüzeyin dış etkilerden korunmas ı ya da güzel görünüm sa ğlaması
için yap ılan işleme boyama, kullan ılan malzemeye boya denir. Bitkisel boya,
bitkinin çeşitli kısımlarından, kimyasal bir işlem uygulamadan veya en az kimyasal
işlemle elde edilen boyad ır. İnsanoğlunun boya olarak bitkilerden yararlanmas ı
yüzyıllar öncesine dayan ır. Boya bitkileri tekstil, g ıda, deri vs. sanayi ürünlerinin
boyar maddesi olmuştur (Korur, 1937; Mert ve ark., 1992).
İnsanoğlu ilk ça ğlardan beri renklerden nas ıl yararlanabileceğini biliyordu.
Doğadan birçok boya ve boyarmadde elde etmi ştir. Bu konuda öncü olan örnekleri
İsa’dan yüzlerce y ıl öncesine giden, ma ğara resimlerinde görülmektedir. Suda
çözünmeyen maddelerden olu şan do ğal boyalar ın kullan ıldığı, pigmentlerin
kullanımıyla ilgili ilk bilgilerin elde edildi ği resimlerin ünlü örnekleri Fransa’daki
Lascaux ve İspanya’daki Altamira ma ğaraları ile Do ğu Sibirya ve Avustralya’daki
mağaralarda bulunmaktad ır. Bu resimler, demir ya da manganez bile şikleriyle
renklendirilmiş, renkli toprak ve kil kullan ılarak yapılmıştır. Resimlerin boyalar ını
yapmak için, me şe odunundan elde edilen odun kömürü, a şı boyas ı, kandil isi
karıştırılarak, hayvansal ya ğ, ilik ya da kan ilave edilmi ştir. İ.Ö. 2000 yıl önce
Çinlilerin, İndigo ve Çin Yeşili denilen özel boyalarla ipek dokumalar ı boyadıkları,
İ.Ö. 3000’lere ait Çin kayna ğında doğal boyalardan söz edildi ği, buna dayanarak
boyacılıkla ilgili bilgilerin eski tarihlerde do ğuda geli ştirilmiş oldu ğu kabul
edilmektedir (Öztürk, 1997).
İ.Ö. 5000’lerde dokuman ın bulunmas ıyla, dokunan kuma şların boyanmas ı
isteği ortaya çıkmış, büyük olas ılıkla bu amaçla pigmentler denenmi ş fakat elyaf
yüzeyine mekanik olarak tutunan pigmentler sürtünme ve y ıkama ile kolayl ıkla
çıktığından ba şarılı olunamam ıştır. Bitkilerdeki boyarmaddelerin kullan ımı Tunç
Çağı başlarında ortaya çıkmıştır. Bu dönemden başlayarak 300 civarında bitkisel ve
hayvansal do ğal boyarmadde kullan ılmıştır. Ba şlangıçta renkli çiçeklerden su ile
ekstrakte edilen boyarmaddelerin elyafa aktar ıldığı düşünülmektedir. Ancak bu tür
doğrudan (substantif) boyarmaddeler yıkamaya ve gün ışığına karşı dayanaksızdırlar.
Mordanlı boyaman ın bir rastlant ı sonucu bulundu ğu, İ.Ö. 2000 dolaylar ında
Hindistan’da ortaya çıktığı sanılmaktadır (Dölen, 1992).
1