Cornelii Taciti Libri Qvi Svpersvnt: Ab Excessv Divi Avgvsti Libri I–VI

172 Pages·1992·6.069 MB·Latin

by  P. Cornelius Tacitus, Stephanus Borzsak (editor)

BIBLIOTHECA
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
TEVBNERIANA
CORNELII TACITI
LIBRI QVI SVPERSVNT
EDIDERVNT
STEPHANUS BORZSÁK
ET KENNETH WELLESLEY
TOMVS I
Pars Prima
AB EXCESSV DIVI AVGVSTI LIBRI I-VI
EDIDIT
STEPHANUS BORZSÁK
STVTGARDIAE ET LIPSIAE
IN AEDIBVS B.G.TEVBNERI MCMXCII
CIP-Titelaufhihme der Deutschen Bibliothek
Tadtui, ConwUus:
[Libri qui supersuntj
ComeUi Taciti libri qui supenunt / ed. Stephanus Boizsik et
Kenneth Welluley. - Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner.
(Bibliotheca scriptorum Oraeconun et Romanorum Teubneriana)
NE: Botzsik, Stephan (Hng l; Tacitus, Cornelius: [Sammlung)
T. 1. Ab excessu divi Augusti.
PS. 1. Ubri I-VI / ed. Stephanus Borasák. - 1992
ISBN 3-8154-1835-6
Das Werk einschlieBlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der
engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulissig und strafbar. Das
gilt besonders für VervielfSltigungen, Obersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Ver-
arbeitung in elektronischen Systemen.
© B. O. Teubner Verlagsgesellschaft Leipzig 1992
Printed in Germany
GesamthersteUung: INTERDRUCK Uipzig GmbH
PRAEFATIO
Quem ad modum temporum uices, ita morum uertuntur, nec omnia apud
priores meliora ... haec nobis in maiores certamina ex honesto maneant.
Quis est, qui munus et onus Taciti libros recensendi subiens non memine-
rit uerborum ipsius, Tiberii uerba interpretantis? cum id onus leue iugum-
que suaue (Mt. 11,30) ante multos annos ab amico loh. Irmscher monitus
subissem, haud me animi fefeШt difficile «sse Comeli obscura uerba recen-
tissimo apparatu illustrare uelle, idque post Beatum Rhenanum, Marcum
Antonium Muretum, lustum Lipsium, Curtium Pichena, Gronouios, Io.
Aug. Emesti, Car. Nipperdeium, Car. Halmium, Georgium Andresen, Eri-
cum Koestermann, Maximum Lenchantin de Gubematis, Haraldum Fuchs,
Henricum Heubner, F. R. D. Goodyear al., et una cum amico collegaque in
hac editione Kenneth Wellesley. uenit mihi in mentem inscriptionis, quam
olim - eodem anno (1934), quo primum qualecumque opusculi de Taciti
Germania tentaui - in fronte aedium uniuersitatis studiorum Tubingensis
uideram: ATTEMPTO.
Non est in animo mihi codicem Mediceum I (Laur. LXVIII1) medio fere
nono saeculo litteris Carolinis q. d. conscriptum, fontem unicum memoriae
librorum VI priorum Annalium fusius describere. fecerunt id inde ab initio
saec. XVI, cum ille e situ latebrarum protractus ope Leonis Χ pontificis pu-
blici iuris factus esset, permulti uiri doctissimi, quibus cimelium illud pretio-
sissimum Bibliothecae Laurentianae oculis suis conspicere idque diligenter
inquirere et accurate excutere contigit, praesertim autem postquam codex a
Henrico Rostagno a. 1902 phototypice editus toti rei publicae litterariae
praesto erat, sed non cuiuis homini contingit adire Corinthum: id, quod col-
lega Wellesley de gemello Mediceo II scripsit, et ad Mediceum I penitus co-
gnoscendum ualere non est qui neget („minuta quaedam nonnisi Florentiae
praesens tuis ipsius oculis perspicere possis"). nescio an quisquam post Cur-
tium Pichena priuilegium obtinuerit, ut ad suum Taciturn illustrandum codi-
ces Laurentiani domum suam asportarentur.
Ex Henrici Rostagno praefatione pauca et memoratu digna licet afTerre:
codex est membranaceus, forma paene quadrata (20,5 x 24 cm); habet folia
138 (quorum primum custodiae codicis ipsius inseruit, postremi dimidia fere
pars exstat), folia autem initio uicenos et quatemos, inde a libro IV uicenos
et quinos uersus. inde a fol. 2 membranae quatemae consutae sunt ita, ut
quatemiones XVII efficiant, quae in extremo margine ultimae cuiusque pa-
PRAEFATIO
ginae eo modo signantur, ut ex numeroram - recentiorum et erasoram - or-
dine duplex quaedam signandi ratio concludi possit. quae duplex quatemio-
num numeratio iam pridem explicabatur codicem nostrum cum alio quodam
cimelio eiusdem bibliothecae comparando: codicem Plinianum dico
(Med. Laur. XLVII 36), „ea scripturae forma, quam Fuldensem esse periti
agnoscunt" (R. A. B. Mynors) et forsan ab eadem manu exaratum (u. apud
Chatelain, Paléogr. des classiques lat., tab. CXLV uel in Maur. Schusteri edi-
tione Pliniana), cui celeberrimum Taciti exemplar debemus, de quo hie agi-
tur. epistularum codicis numerationem quatemiones Taciti ita excipiunt, ut
luce clarius sit Taciti librum Laurentianum cum hoc codice Pliniano quon-
dam coniunctum fuisse.
De codicis Tacitiani prima origine et peregrinatione multa sunt abunde a
uiris doctis disputata, quae singillatim persequi supersedeo. satis constat pri-
mos sex libros Comeli nostri (de libri V lacuna, пес non de librorum V et VI
recta distinctione u. sis app. crit. ad V 5) in Corbeiensi monasterio ad Visur-
gim repertos et inde furto subtractos a. 1508 Romam delatos atque Leoni X
pontifici oblatos esse, operae est legere uerba Philippi Beroaldi iunioris prae-
missa uolumini, quod Romae prodiit a. 1515 (cum titulo: „P.Comelii Taciti
libri quinqué nouiter inuenti atque cum reliquie eius operibus editi"):
„... Cornelius Tacitus lacer et ueluti sine capite statua diu iacuit... Quanta
hoc ipsum laude dignum est, quod ... ingentia praemia indagatoribus propo-
suisti (se. Leo X), si quos libros uetustas nobi^ inuidit, alicunde e latibulis
eduxissent! Quae uenatio Comelii Taciti hos primos V libros ... in saltibus
Germaniae inuenit: quam tu praedam ad te allatam ac magna mercede com-
paratam non uelut aliqua librorum sepultura rursus occultasti, sed tanquam
uerus omnium pater ... mihi, ut ad communem studiosorum utilitatem pu-
blicarem, tradidisti."
Litterae codicis illam scribendi consuetudinem prae se ferunt, quae „in co-
dicibus usurpan primum coepta est regnante Carolo Magno, et principio
nonnihil cursiui, quem uocant, et Merouingici characteris habuit intermix-
tum, ac subinde expolitior effecta et propius ad Romanam minutiorem acce-
dens in eam tandem formam euasit, quae hactenus Carolinae-Romanae
scripturae nomen retinet" (Rostagno VII), paginas 127 sqq. uerisimiliter, at
saltem p. 128 (VI 26,3 ignotis - 29,1 publicatis) sine dubio non ab eodem, sed
eiusdem certe aetatis librario exaratas esse, ac qui librum alibi scripsisset,
primo patet obtutu, cf. Rostagno IX.
Originem codicis Med. I perscrutantes iam pridem suspicati sunt riuulos
memoriae Taciteae e monasterio fluxisse, ubi Rudolphus ille monachus
saec. IX notitiam et prioris Annalium partis et Germaniae habuit, monaste-
rium dico Fuldense. iam Curtius Pichena uidit et neglexit non solum uoces
quasdam in codicibus Laurentianis repertas, at sibi quidem obsoletam anti-
VI
PRAEFATIO
quitatem redolentes, sed et formas quasdam, quae in priorum Annallum uo-
lumine inueniuntur (aliut, aput, illut, set etc.), quas ex pronuntiatione Ger-
manica irrepsisse credidit. quod quidem ille sermonis Tacitei peritissimus
nobis non persuasit, at alias rectam uiam uidetur monstrare ad quasdam co-
dicis lectiones explanandas et restituendas. p. IX sqq. exempla permulta sunt
aliata, quibus docemur litteras et ( in codice Med. I in extremis uocabulis
nulla prorsus certa lege permutan (sicut I 9,5 in uno eodemque uersu apud
dues et aput socios legitur, item I 74,2). item iiunutantur in mediis uocibus,
ut ex.gr. 114,4 praedurae (in margine praeturae), I 35,3 ostendauere, III 70,1
repedundarum, VI 36,1 subdidorum ore (i.e. subdito rumore) etc. nunquam fere
isdem in codice scriptum legitur, at istem
t
Eodem pertinet, quod primis in uocabulis inuenitur II 9,1 diberio, II 35,2
t
tignitate, II 36,1 dum (et uice uersa VI 44,1) etc., nec non quod librarius litte-
ras i> et ρ saepe alteram pro altera usurpauit. ex permultis exemplis pauca li-
cet afferre: 110,3 prutorum (cf. IV 34,3 prutum), I 35,1 papuli, I 38,2 (et 43,4
b b ρ
nec non 58,3, II 55,1) turpidos, I 78,2 pubplicam, I 79,3 obtume, II 41,1 satur-
nio praecepta (i.e. Saturni ob recepta), II 44,2 pellantem (i.e. bellanteni), II 60,3
pactriano, ibid. 60,4 epur (in marg. ebur), III 40,3 blebis (in marg. p), VI 32,1
cubitum (i.e. cupitum) etc. anceps scribendi ratio uidetur ex.gr. III 6,1 princi-
pibus, VI 41,1 triputa, VI 42,2 plebem, VI 44,3 opsequium et passim.
Ex quibus concluditur librarium e Germaniae finibus oriundum Latina
uerba more patrio (Bauarorum?) pronuntiasse et scripsisse, quippe quae per-
mutationes litterarum rationibus palaeographicis q.d. explicari nequeant. ad
quod plane et certe demonstrandum satis erit locum laudare, ubi (II 40,2)
scriptura flnctum (pro uinctum) tantummodo a correctore (littera и superpo-
sita) emendata est.
Non puto praetereundam inquisitionem in notas q.d. marginales, licet plu-
rimas earam serius a Philippo Beroaldo inscriptas esse constet. at sunt quae
et codicis originem scrutantes adiuuare possint, ex. gr. quae in fol. 36' (ad
II 16,1 campum cui Idistauiso nomen) legitur: uiso campi nomen, cuius auctori
antiquior forma uerbi Theutisci „Wiese" (wisa) nota erat, scriptura eiusdem
manus in margine fol. praecedentis (ad II 14,1 nox eadem laetam Germanico
quietem tulit: uisio Germanici in nocte) perspicue a Beroaldi manu distingui
potest, sed quonam tempore hae notae in codicem relatae sint, non ita facile
est diiudicatu. at certe uerbi (Idista)uiso interpres idem uidetur fuisse, qui in
fol. 4' mentioni Seii Strabonis (I 7,2) in margine addidit: pater hie fuit Seiani,
de quo infra in hoc libro et in principio INJ, quod Rostagno (XIV) „alius manus"
esse affìrmans integram rem reliquit prioris an posterioris. idem uir doctissi-
mus (XVII) coUatis codicum in Germania conscriptorum exemplis et confor-
VII
ΡΚΑΕΡΑΉΟ
matione paene unius cuiusque litterae considerata codicem in Gennania
exaratum esse statuii, cum iste adeo scribendi rationem referret, quam e
monasteriis Turonensibus profectam saec. IX in Germania usurpatam esse
constet. cui et nos omnino adsentimur, argumenta quaedam addentes eius
sententiae corroborandae.
Quibus propositis id persequi, inde a Beroaldi iunioris editione usque ad
hestemum diem qui, quales et quanti - pedetemptim progredientes - libros
Taciteos iterum atque iterum meliusculos reddere conati sint, iis emendan-
dis explicandis interpretandis quantum ingenii, curae et laboris impenderint,
non est huius loci, res a doctissimis uiris saepenumero docte, luppiter, et la-
boriose tractatas doctius retractare nolo, at non possum hie non laudare prae-
fationem Io. Aug. Emesti (a. 1752), qui post codicum manuscriptorum en-
umerationem libros quoque typis descriptos accuratissime recensuit inde ab
editione Romana Io. Spirensis usque ad lac. Gronouium (a. 1721), eosque
maxime illustres, minus Claris omissis, ut qui non locum obtineant in iis,
quibus ius suffragii concedatur, cum de lectione aliqua quaeritur. facile
enim deprehendas iis (ftioque temporibus, unde quaeque deriuata sit: „nam
ut ante Lipsium omnes Rhenani editionem expressere, sic- postea Lipsium
secuti sunt omnes, deinde Pichenam et Bemeccerum aut huius sequaces."
(cuius aetatis prouentum fusius et plenius illustrauit M. Valenti in bibliogra-
phia a. 1953 Romae publici iuris facta: Saggio di una bibliografìa delle edi-
zioni di Tacito nei secoli XV-XVII.) plus quam mille editiones Taciti con-
gessit in uol. VII suae Bibliothecae Latinorum auctorum (Parisiis 1838) Car.
F. L. Panckoucke.
Quidnam et quando in uol. operis q.i. „Aufstieg und Niedergang der römi-
schen Welt" nostro auctori destinato et abhlac XX annos exspectato de codi-
cibus et editionibus Taciteis lecturi simus, equidem non diuinare possum,
saeculi XIX et huius nunc uergentis opera et labores ad memoriam Taciti
Annalium enucleandam explicandam interpretandam ne crastinos quidem
successores pigeat depromere: cuius rei praeclarum specimen praebet collega
noster К. Wellesley in altera parte huius libri, qui in Georgii Andresen rela-
tiones paene annuas (1874-1924) non descenderit, fructibus forsan fraudabi-
tur ad textum recte constituendum utilissimis. (H. Rostagno in praefatione
editioni codicis Med. II praemissa haud inmerito scripsit illum dignum esse
commemoratu, ut qui codices Mediceos summa cum diligentia excutiendo
tantum profecerit in Taciti lectionibus constituendis et emendandis, ut si
quis nouam Taciti editionem comparandam suscipiat, ab Andreseno procul
abscedere plane nequeat.)
Idem dici potest de commentariis recentioribus Car. Buechneri, Er. Koe-
stermannii, Rud. Hanslik, Herb. Benario et Fr. Roemer, uirorum de Tacito
optime meritorum. quod ad uirtutes et uitia editorum priorum, nec non ad
VIII
ΡΚΑΕΡΑΉΟ
rationes Taciturn iterom atque iterum edendi attinet, iuuat nos summa cum
laude nominare uirum doctissimum et fatorum ui maturiore abreptum
F. R. D. Goodyear, qui in praefatione Annaiium uol. I (1972) praemissa rem
perplexam perque plicatam sapienter sane enarrauit atque iudicauit. ille qui-
dem desideratissimus recte dixit de „cultu corruptelaram" et de „psittacosi"
sapientiam prioram textumque q. d. receptum raminantium, nec non de iis,
qui fidem librorum manuscriptorum seruiliter secuti uitia in contraria cur-
ront. non possumus ei non assentiri de Consilio et ratione recentiomm Taciti
editorum (p.21) dicenti: „When the textus receptus of Tacitus has in recent
years been changed at all, the change has usually been calculated to bring it
nearer to the MSS." quam in sententiam etsi opere nostro iam paene ad um-
bilicum adducto incidissemus, eam principio utpote ducem secuti nobis ui-
debamur, eadem uia et ratione iam pridem in textu Horatiano constituendo
utentes, quod nempe non omnibus placuit.
Non sum nescius permulta restare, de quibus forsan dicendum esset, at sa-
tis diu lectores tenuisse mihi uideor, qui non editorem praefationem Taciti
libro scribentem, sed ipsum Comelium legere uolunt. flniam igitur, cum
eos - Io. Augusti Emesti uerbis - unum illud rogauero, ut si qua in re erra-
tum a me reppererint, quod non uno loco ne factum sit uereor, aut ignoscere
mihi, aut in uiam me reducere uelint secundum Ennianum illud: erranti co-
miter monstrat uiam. uel quibus uerbis H. Rostagno praefationi suae fmem
fecit: quodsi malora uiribus ausus esse atque in codice inter omnes unico re-
censendo quandoque dormitasse deprehensus fuero, eius rei ueniam mihi
haud defore confido, qui contentus sim, si ab idoneis iudicibus, harum re-
rum peritis - secundum illud Theocriteum - οΰτε κάκιστος, offre πράτος
ίσως, όμαλός δέ ης άαηιδιώτας habear.
Ser. Budapestini, fine a. MCMLXXXVIII Stephanus Borzsák
IX
DE EDITIONIBVS
Quod ad editiones libroram Ann. I-VI et disputationes eosdem libros per-
tractantes attinet, uide sis enumerationes accuratissimas coUegae mei in
huius tomi parte secunda (p.X-XIX), quibus nunc addere licet opera doctis-
sima, luppiter, et laboriosa uirorum doctissimorum in opere permagno, cui
inscribitur 'Aufstieg und Niedergang der römischen Welt' (in parte 33,2 t.Π)
publici iuris facta:
M. M. Sage: Tacitus' Historical Works. A Survey and Appraisal, 851-1030
W. Suerbaum: Zweiundvierzig Jahre Tacitus-Forschung. Systematische Gesamtbiblio-
graphie zu Tacitus' Annalen (1939-1980), 1032-1476
H.W.Benaric: Six Years of Tacitean Studies. An Analytical Bibliography on the Ann.
(1981-1986), 1477-1498
R. H.Martin: Structure and Interpretation in the Annals of Tacitus, 1500-1581
M. Morford: Tacitus' Historical Methods in the Neronian Books of the Annals,
1582-1627
M.M.Sage: Tacitus' Historical Works. A Survey and Appraisal: Indices, 1629-1647
speramus fore, ut elucubrationes Taciteae uirorum doctoram totius orbis ter-
raram in partibus 33,3 necnon 33,4 eiusdem operis proditurae baud minoris
momenti ad Tacitum penitus cognoscendum et aestimandum sint euasurae.