Cornelii Taciti Libri Qvi Svpersvnt: Ab Excessv Divi Avgvsti Libri I–VI

172 Pages·1992·4.66 MB·German

by  Stephanus Borzsák

BIBLIOTHECA
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
TEVBNERIANA
CORNELII TACITI
LIBRI QVI SVPERSVNT
EDIDERVNT
STEPHANUS BORZsAK
ET KENNETH WELLESLEY
TOMVS I
Pars Prima
AB EXCESSV DIVI AVGVSTI LIBRI I-VI
EDIDIT
STEPHANUS BORZsAK
Springer Fachmedien Wiesbaden GmbH
ISBN 978-3-663-12396-5 ISBN 978-3-663-12395-8 (eBook)
DOI 10.1007/978-3-663-12395-8
CIP-Titelaufhahme der Deutschen Bibliothek
Tacitus, Cornelius:
[Libri qui supersunt]
Cornelii Taciti libri qui supersunt / ed. Stephanus Borzsak et
Kenneth Wellesley. - Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner.
(Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana)
NE: Borzsak, Stephan [Hrsg.]; Tacitus, Cornelius: [Sammlung]
T. 1. Ab excessu divi Augusti.
Ps. 1. Libri I-VI / ed. Stephanus Borzsak. - 1992
ISBN 978-3-663-12396-5
Das Werk einschliefilich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschiitzt. Jede Verwertung auBerhalb der
engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulassig und strafbar. Das
gilt besonders fur Vervielfaltigungen, tJbersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Ver-
arbeitung in elektronischen Systemen.
© Springer Fachmedien Wiesbaden, 1992
Ursprunglich erschienen bei B. G. Teubner Verlagsgesellschaft Leipzig in 1992
Softcover reprint of the hardcover 1st edition 1992
Gesamtherstellung: INTERDRUCK Leipzig GmbH
PRAEFATIO
Quem ad modum temporum uices, ita morum uertuntur, nec omnia apud
priores meliora ... haec nobis in maiores certamina ex honesto maneant.
Quis est, qui munus et onus Taciti libros recensendi subiens non memine
rit uerborum ipsius, Tiberii uerba interpretantis? cum id onus leue iugum
que suaue (Mt. 11, 30) ante multos annos ab amico loh. Irmscher monitus
subissem, haud me animi fefellit difficile .esse Corneli obscura uerba recen
tissimo apparatu illustrare uelle, idque post Beatum Rhenanum, Marcum
Antonium Muretum, lustum' Lipsium, Curtium Pichena, Gronouios, 10.
Aug. Ernesti, Car. Nipperdeium, Car. Halmium, Georgium Andresen, Eri
cum Koestermann, Maximum Lenchantin de Gubernatis, Haraldum Fuchs,
Henricum Heubner, F. R. D. Goodyear aI., et una cum amico collegaque in
hac editione Kenneth Wellesley. uenit mihi in mentem inscriptionis, quam
olim - eodem anna (1934), quo primum qualecumque opusculi de Taciti
Germania tentaui - in fronte aedium uniuersitatis studiorum Tubingensis
uideram: ATIEMPTo.
Non est in animo mihi codicem Mediceum I (Laur. LXVIII 1) medio fere
nono saeculo litteris Carolinis q. d. conscriptum, fontem unicum memoriae
librorum VI priorum Annalium fusius describere. fecerunt id inde ab initio
saec. XVI, cum ille e situ latebrarum protractus ope Leonis X pontificis pu
blici iuris factus esset, permulti uiri doctissimi, quibus cimelium illud pretio
sissimum Bibliothecae Laurentianae oculis suis conspicere idque diligenter
inquirere et accurate excutere contigit, praesertim autem postquam codex a
Henrico Rostagno a. 1902 phototypice editus toti rei publicae litterariae
praesto erat. sed non cuiuis homini contingit adire Corinthum: id, quod col
leg a Wellesley de gemello Mediceo II scripsit, et ad Mediceum I penitus co
gnoscendum ualere non est qui neget ("minuta quaedam nonnisi Florentiae
praesens tuis ipsius oculis perspicere possis"). nescio an quisquam post Cur
tium Pichena priuilegium obtinuerit, ut ad suum Taciturn illustrandum codi
ces Laurentiani domum suam asportarentur.
Ex Henrici Rostagno praefatione pauca et memoratu digna licet afferre:
codex est membranaceus, forma paene quadrata (20,5 x 24 cm); habet folia
138 (quorum primum custodiae codicis ipsius inseruit, postremi dimidia fere
pars exstat), folia autem initio uicenos et quaternos, inde a libro IV uicenos
et quinos uersus. inde a fo1. 2 membranae quaternae consutae sunt ita, ut
quaterniones XVII efficiant, quae in extremo margine ultimae cuiusque pa-
V
PRAEFATIO
ginae eo modo signantur, ut ex numerorum - recentiorum et erasorum - or
dine duplex quaedam signandi ratio concludi possit. quae duplex quaternio
num numeratio iam pridem explicabatur codicem nostrum cum alia quodam
cimelio eiusdem bibliothecae comparando: codicem Plinianum dieo
(Med. Laur. XLVII 36), "ea scripturae forma, quam Fuldensem esse periti
agnoscunt" (R. A. B. Mynors) et forsan ab eadem manu exaratum (u. apud
Chatelain, Paleogr. des classiques lat., tab.CXLV uel in Maur. Schusteri edi
tione Pliniana), cui celeberr-irp.um Taciti exemplar debemus, de quo hic agi
tur. epistularum codicis numerationem quaterniones Taciti ita excipiunt, ut
luce clarius sit Taciti librum Laurentianum cum hoC" codice Pliniano quon
dam coniunctum fuisse.
De codicis Tacitiani prima origine et peregrinatione multa sunt abunde a
uiris doctis disputata, quae singillatim persequi supersedeo. satis constat pri
mos sex libros Corneli nostri (de libri V lacuna, nec non de librorum V et VI
recta distinctione u. sis app. crit. ad V 5) in Corbeiensi monasterio ad Visur
gim repertos et inde furto subtractos a. 1508 Romam delatos atque Leoni X
pontifici oblatos esse. operae est legere uerba Philippi Beroaldi iunioris prae
missa uolumini, quod Romae prodiit a.1515 (cum titulo: "P. Cornelii Taciti
libri quinque nouiter inuenti atque cum reliquis eius operibus editi"):
" ... Cornelius Tacitus lacer et ueluti sine capite statua diu iacuit ... Quanta
hoc ipsum laude dignum est, quod .. , ingentia praemia indagatoribus propo
suisti (sc. Leo X), si quos libros uetustas nobi"S inuidit, alicunde e latibulis
eduxissent! Quae uenatio Cornelii Taciti hos primos V libros ... in saltibus
Germaniae inuenit: quam tu praedam ad te allatam ac magna mercede com
paratam non uelut aliqua librorum sepultura rursus occultasti, sed tanquam
uerus omnium pater ... mihi, ut ad communem studio sorum utilitatem pu
blicarem, tradidisti."
Litterae codicis illam scribendi consuetudinem prae se ferunt, quae "in co
dicibus usurpari primum coepta est regnante Carolo Magno, et principio
nonnihil cursiui, quem uocant, et Merouingici characteris habuit intermix
tum, ac subinde expolitior effecta et prop ius ad Romanam minutiorem acce
dens in earn tandem formam euasit, quae hactenus Carolinae-Romanae
scripturae nomen retinet" (Rostagno VII). paginas 127 sqq. uerisimiliter, at
saltern p.128 (VI 26,3 ignotis - 29,1 publica tis) sine dubio nonab eodem, sed
eiusdem certe aetatis librario exaratas esse, ac qui librum alibi scripsisset,
primo patet obtutu, cf. Rostagno IX.
Originem codicis Med. I perscrutantes iam pridem suspieati sunt riuulos
memoriae Taciteae e monasterio fluxisse, ubi Rudolphus ille monachus
saec. IX notitiam et prioris Annalium partis et Germaniae habuit, monaste
rium dico Fuldense. iam Curtius Pichena uidit et neglexit non solum uoces
quasdam in codicibus Laurentianis repertas, at sibi quidem obsoletam anti-
VI
PRAEFATIO
quitatem redolentes, sed et formas quasdam, quae in priorum Annalium uo
lumine inueniuntur (aliut. aput. illut. set etc.), quas ex pronuntiatione Ger
manic a irrepsisse credidit. quod quidem ille sermonis Tacitei peritissimus
nobis non persuasit, at alias rectam uiam uidetur monstrare ad quasdam co
dicis lectiones explanandas et restituendas. p.IX sqq. exempla permulta sunt
allata, quibus docemur litteras d et t in codice Med. I in extremis uocabulis
nulla prorsus certa lege permutari (sicut I 9,5 in uno eodemque uersu apud
ciues et aput socios legitur, item I 74,2). item inmutantur in mediis uocibus,
ut ex. gr. I 14,4 praedurae (in margine praeturae), I 35,3 ostendauere, III 70,1
repedundarum, VI 36,1 subdidorum ore (i. e. subdito rumore) etc. nunquam fere
isdem in codice scriptum legitur, at istem.
I
Eodem pertinet, quod primis in uocabulis inuenitur II 9,1 tjiberio, II 35,2
I
tignitate, II 36,1 dum (et uice uersa VI 44,1) etc., nec non quod librarius litte-
ras b et p saepe alteram pro altera usurpauit. ex permultis exemplis pauca li-
cet afferre: I 10, 3 ~rutorum (cf. IV 34,3 prutum), I 35,1 papuli, I 38,2 (et 43,4
b b P
nec non 58,3, II 55,1) turpidos, I 78,2 pubplicam, I 79,3 obtume, II 41,1 satur-
nio praecepta (i. e. Saturni ob recepta), II 44,2 pellantem (i. e. bellantem), II 60,3
pactriano, ibid. 60,4 epur (in margo ebur), III 40,3 blebis (in margo p), VI 32,1
cubitum (i. e. cupitum) etc. anceps scribendi ratio uidetur ex. gr. III 6,1 princi
jJibus, VI 41,1 trijJuta, VI 42,2 jJlebem, VI 44,3 ojJsequium et passim.
Ex quibus concluditur librarium e Germaniae finibus oriundum Latina
uerba more patrio (Bauarorum?) pronuntiasse et scripsisse, quippe quae per
mutationes litterarum rationibus palaeographicis q. d. explicari nequeant. ad
quod plane et certe demonstrandum satis erit locum laudare, ubi (II 40, 2)
scriptura finctum (pro uinctum) tantummodo a correctore (littera u superpo
sita) emendata est.
Non puto praetereundam inquisitionem in notas q.d. marginales, licet plu
rimas earum serius a Philippo Beroaldo inscriptas esse constet. at sunt quae
et codicis originem scrutantes adiuuare possint, ex. gr. quae in fo1. 36r (ad
II 16,1 campum cui Idistauiso nomen) legitur: uiso campi nomen, cuius auctori
antiquior forma uerbi Theutisci "Wiese" (wisa) nota erato scriptura eiusdem
manus in margine fo1. praecedentis (ad II 14,1 nox eadem laetam Germanico
quietem tulit: uisio Germanici in nocte) perspicue a Beroaldi manu distingui
potest, sed quonam tempore hae notae in codicem relatae sint, non ita facile
est diiudicatu. at certe uerbi (Idista)uiso interpres idem uidetur fuisse, qui in
fo1. 4v mentioni Seii Strabonis (I 7,2) in margine addidit: pater hie fuit Seiani.
de quo infra in hoc libro et in principio IIIJ, quod Rostagno (XIV) "alius manus"
esse affirmans integram rem reliquit prioris an posterioris. idem uir doctissi
mus (XVII) collatis codicum in Germania con scriptorum exemplis et confor-
VII
PRAEFATIO
matione paene unius cuiusque litterae considerata codicem in Germania
exaratum esse statuit, cum iste adeo scribendi rationem referret, quam e
monasteriis Turonensibus profectam saec. IX in Germania usurpatam esse
constet. cui et nos omnino adsentimur, argumenta quaedam addentes eius
sententiae corroborandae.
Quibus propositis id persequi, inde a Beroaldi iunioris editione usque ad
hestemum diem qui, quales et quanti - pedetemptim progredientes - libros
Taciteos iterum atque iterum meliusculos reddere conati sint, iis emendan
dis explicandis interpretandis· quantum ingenii, curae et laboris impenderint,
non est huius loci. res a doctissimis uiris saepenumero docte, luppiter, et la
boriose tractatas doctius retractare nolo. at non possum hie non laudare prae
fationem 10. Aug. Ernesti (a. 1752), qui post codicum manuscriptorum en
umerationem libros quoque typis descriptos accuratissime recensuit inde ab
editione Romana 10. Spirensis usque ad lac. Gronouium (a. 1721), eosque
maxime illustres, minus claris omissis, ut qui non locum obtineant in iis,
quibus ius suffragii concedatur, cum de lectione aliqua quaeritur. facile
enim deprehendas iis quoque temporibus, unde quaeque deriuata sit: "nam
ut ante Lipsium omnes Rhenani editionem expressere, sic postea Lipsium
secuti sunt omnes, deinde Pichenam et Bemeccerum aut huius sequaces."
(cuius aetatis prouentum fusius et plenius illustrauit M. Valenti in bibliogra
phia a. 1953 Romae publici iuris facta: Saggio di una bibliografia delle edi
zioni di Tacito nei secoli XV-XVII.) plus quam mille editiones Taciti con
gessit in uol. VII suae Bibliothecae Latinorum auctorum (Parisiis 1838) Car.
F. L. Panckoucke.
Quidnam et quando in uol. operis q.i. "Aufstieg und Niedergang der r6mi
schen Welt" nostro auctori destinato et abhinc XX annos exspectato de cod i
cibus et editionibus Taciteis lecturi simus, equidem non diuinare possum.
saeculi XIX et huius nunc uergentis opera et labores ad memoriam Taciti
Annalium enucleandam explicandam interpretandam ne crastinos quidem
successores pigeat depromere: cuius rei praeclarum specimen praebet collega
noster K. Wellesley in altera parte huius libri. qui in Georgii Andresen rela
tiones paene annuas (1874-1924) non descenderit, fructibus forsan fraudabi
tur ad textum recte constituendum utilissimis. (H. Rostagno in praefatione
editioni codicis Med. II praemissa haud inmerito scripsit illum dignum esse
commemoratu, ut qui codices Mediceos summa cum diligentia excutiendo
tantum profecerit in Taciti lectionibus constituendis et emend andis, ut si
quis nouam Taciti editionem comparandam suscipiat, ab Andreseno procul
abscedere plane nequeat.)
Idem dici potest de commentariis recentioribus Car. Buechneri, Er. Koe
stermannii, Rud. Hanslik, Herb. Benario et Fr. Roemer, uirorum de Tacita
optime meritorum. quod ad uirtutes et uitia editorum priorum, nec non ad
VIII
PRAEFATIO
rationes Taciturn iterum atque iterum edendi attinet, iuuat nos summa cum
laude nominare uirum doctissimum et fatorum ui maturiore abreptum
F. R. D. Goodyear, qui in praefatione Annalium uol. I (1972) praemissa rem
perplexam perque plicatam sapienter sane enarrauit atque iudicauit. ille qui
dem desideratissimus recte dixit de "cultu corruptelarum" et de "psittacosi"
sapientiam priorum textumque q. d. receptum ruminantium, nec non de iis,
qui fidem librorum manu scriptorum seruiliter secuti uitia in contraria cur
runt. non possumus ei non assentiri de consilio et ratione recentiorum Taciti
editorum (p.21) dicenti: "When the textus receptus of Tacitus has in recent
years been changed at all, the change has usually been calculated to bring it
nearer to the MSS." quam in sententiam etsi opere nostro iam paene ad um
bilicum adducto incidissemus, earn principio utpote ducem secuti nobis ui
debamur, eadem uia et ratione iam pridem in textu Horatiano constituendo
utentes, quod nempe non omnibus placuit.
Non sum nescius perrnulta restare, de quibus forsan dicendum esset, at sa
tis diu lectores tenuisse mihi uideor, qui non editorem praefationem Taciti
libro scribentem, sed ipsum Cornelium leg ere uolunt. finiam igitur, cum
eos - 10. Augusti Ernesti uerbis - unum illud rogauero, ut si qua in re erra
tum a me reppererint, quod non uno loco ne factum sit uereor, aut ignoscere
mihi, aut in uiam me reducere uelint secundum Ennianum illud: erranti co
miter monstrat uiam. uel quibus uerbis H. Rostagno praefationi suae finem
fecit: quodsi maiora uiribus ausus esse atque in cod ice inter omnes unico re
censendo quandoque dorrnitasse deprehensus fuero, eius rei ueniam mihi
haud defore confido, qui contentus sim, si ab idoneis iudicibus, harum re
rum peritis - secundum illud Theocriteum - oike xaxuno~, oiJre nfliif'O~
rcrw~, 6~aAo~ tJe n~ dcrmtJu;JT'a~ habear.
Scr. Budapestini, fine a. MCMLXXXVIII Stephanus Borzsak
IX
DE EDITIONIBVS
Quod ad editiones librorum Ann. I -VI et disputationes eosdem libros per
tractantes attinet, uide sis enumerationes accuratissimas collegae mei in
huius tomi parte secunda (p. X-XIX), quibus nunc add ere licet opera doctis
sima, luppiter, et laboriosa uirorum doctissimorum in opere permagno, cui
inscribitur 'Aufstieg und Niedergang der romischen Welt' (in parte 33,2 t.I1)
publici iuris facta:
M. M. Sage: Tacitus' Historical Works. A Survey and Appraisal, 851-1030
W. Suerbaum: Zweiundvierzig Jahre Tacitus-Forschung. Systematische Gesamtbiblio
graphie zu Tacitus' Annalen (1939-1980), 1032-1476
H. W. Benario: Six Years of Tacitean Studies. An Analytical Bibliography on the Ann.
(1981-1986), 1477-1498
R. H. Martin: Structure and Interpretation in the Annals of Tacitus, 1500-1581
M. Morford: Tacitus' Historical Methods in the Neronian Books of the Annals,
1582-1627
M. M. Sage: Tacitus' Historical Works. A Survey and Appraisal: Indices, 1629-1647
speramus fore, ut elucubrationes Taciteae uirorum doctorum totius orbis ter
rarum in partibus 33,3 necnon 33,4 eiusdem operis proditurae haud minoris
momenti ad Taciturn penitus cognoscendum et aestimandum sint euasurae.
X