Cornelii Taciti libri qui supersunt. Tomus I: Ab excessu divi Augusti (Annales)

496 Pages·1994·6.857 MB·Latin

by  Cornelius Tacitus, Henricus Heubner, Heinz Heubner

P. CORNELl! TACIT!
LIBRI QVI SVPERSVNT
TOM. I
AB EXCESSV DIVI AVGVSTI
EDIDIT
HENRICVS HEVENER
EDITIO CORRECTIOR
STVTGARDIAE ET LIPSIAE
IN AEDIBVS B.G. TEVBNERI MCMXCIV
Die Deutsche Bibliothek-CIP-Einheitsaufnahme
Tacitus, Cornelius:
[Libri qui supersunt]
P. Cornelii Taciti libri qui supersunt.-[Ausg. Stuttgart].
Stutgardiae ; Lipsiae : Teubner.
(Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana)
NE: Tacitus, Cornelius: [Sammlung]
[Ausg. Stuttgart]
T. 1. Ab excessu divi Augusti I ed. Henricus Heubner.-Ed. corr.-1994
ISBN 3-519-11833-5 ISBN 978-3-598-71833-5
NE: Heubner, Heinz [Hrsg.]
Das Werk einschlieBlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschtitzt. Jede Verwertung
auBerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages
unzuHissig und stratbar. Das gilt besonders fiir Vervielfa!tigungen, Dbersetzungen, Mikro
verfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.
©B. G. Teubner Stuttgart 1983, 1994
Printed in Germany
Gesamtherstellung: Passavia Druckerei GmbH Passau
PRAEFATIO
Ad Taciti Annalium verba constituenda duo maxime codi
ces nobis praesto sunt, Laurentiani LXVIII 1 et 2, quorum
alter libros I-VI, alter XI-XVI et Hist ori arum quae exstant
continet1•
Atque codex Laurentianus LXVIII 1 sive Mediceus I
membraneus et medio fere nono saeculo litteris Carolinis
conscriptus est, sed ita, ut in primo codice formae litte
rarum Merovingicarum hie illic cognoscantur. Foliorum est
CXXXVIII; paginae litteris completae ad librum Annalium
tertium extremum vicenorum quaternorum, inde vice
norum quinorum sunt versuum. Cum altero libro eum ali
quamdiu conglutinatum fuisse eo apparet, quod quaternio
nes binis sunt numeris signati; quorum recentioribus nume
ros libri alterius esse exceptos nemo fere neget. Hie fuit
codex eiusdem bibliothecae 47,36, quo epistulae Plinii Se
cundi memoriae sunt servatae.
Codex autem Mediceus I, antequam repertus et Romam
asportatus est, in monasterio fuit Corveiensi. Fluxisse exi
stimatur, ut codex Hersfeldensis, praeclarus conservator
operum Taciti minorum, ab omnium scriptorum Taciti ex
emplari, quod saeculo nono in monasterio Fuldensi creditur
1 Codices Graeci et Latini photographice depicti duce Sea tone
de Vries VII 1 et 2, praefatus est H. Rostagni, Lugduni Bata
vorum apud A. W. Sijthoff 1902.
IV PRAEFATIO
fuisse. Eo enim tempore Rudolphum, monachum Fulden
sem, notitiam et prioris partis Annalium et Germaniae ha
buisse annalibus eius Fuldensibus declaratur. Hanc Taciti
memoriam a Turonibus ex Gallia ortam esse neque refelli
neque, ut alia eiusmodi, probari potest. At affirmari licet
codicem ilium Corveiensem ex libro litteris iam minusculis
confecto esse descriptum2•
Corveiensi e monasterio codex furto subductus per com
plurium manus ad Franciscum de Soderinis delatus, petenti
Ioanni de Medicis, qui paulo post papa electus Leo X
appellatus est, concessus, ab hoc Philippo Beroaldo minori,
ut mandaretur typis, commissus est. Cuius studio prior An
nalium pars typis descripta anno MDXV Kalendis Martiis
Romae in lucem prodiit, plus quadraginta annis interposi
tis, ex quo posterior pars typis divulgari est coepta. Codex
ipse Florentiam postea deportatus nunc in bibliotheca ser
vatur Laurentiana.
Sed Laurentianus LXVIII 2 sive Mediceus II codex est
membraneus, qui inter annos p. Chr. n. 1038 et 1058 in
monasterio Casinensi litteris Beneventanis scriptus3 ante
tria Apulei opera maiora continet Annalium libros XI-XVI
(a folio P usque ad 47r), deinde Historiarum libros I-V (a
folio 48r usque ad 103v). Quaternionis autem octavi folia
tertium et sextum perierunt, quod quando acciderit, igno
tum est; tamen id, quod his paginis continebatur (Hist.I
69-75,2; 86,2 - II 2,2), aliis libris inde antea descriptis
servatum est. Ceterum Historiae non propria distinguuntur
inscriptione, sed post librum Ab excessu D. Augusti sextum
2 De hyparchetypo huius codicis cf. R.P. Oliver, The First
Medicean MS of Tacitus and the Titulature of Ancient Books,
TAPhA 82, 1951, 232sqq.
3 E. A. Lowe, The Beneventan Script, A History of the South
Italian Minuscule, Oxford 1914, 71 - CQ 14, 1920, 150sq. -
Casinensia 1, 1929, 257 sqq. K. T. Heilig, WSt 53, 1935,95 sqq.
PRAEFATIO v
decimum numeri librorum a XVII ad XXI continuantur.
Historiarum autem inscriptionem restituit Vertranius Mau
rus anno 15694•
Atque codice Mediceo II, quantum potest demonstrari,
primus usus est Paulinus Venetus, episcopus Puteolanus
(t 1344), qui codicem etiam post annum 1331 in monaste
rio Casinensi inspexisse videtur. Deinde codex, ut quibus
dam quidem videtur, ab Joanne Boccaccio (i.e. Giovanni
Boccaccio, t 1375) e bibliotheca monasterii surreptus est,
sed dubium videtur, num umquam Boccaccii fuerit. Contra
Nicolai de Nicolis (i.e. Niccolo de'Niccoli, 1363-1437)
nescio quo tempore est factus, qui cum ceteris eum libris
conventui Florentino S. Marci legavit. Inde in bibliothecam
Laurentianam transportatus est, ubi Curtius Pichena anno
1599 demum, cum Iibras Taciti editurus esset, eum et dili
genter cum aliis libris contulit et ad rem propositam suo
usus iudicio adhibuit.
Codicem autem Mediceum prognatum esse a codice un
ciali iis apparet erroribus, qui ex litteris uncialibus maiuscu
lis falso lectis oriri solent. Sed, cum praeterea occurrant
etiam errores, qui intellegi non possint nisi ex litteris minus
culis permutatis, verba constat codicis Medicei non ex ipso
codice unciali capitali antiquitatis posterioris descripta, sed
ratione difficiliore tradita esse. Qua in re Brunholzl
(126sqq.; cf. adn. 9) etiam intervallum Beneventanum di
gnosci posse putat. Tamen, cum liber minime esset vulgaris,
verisimile non est, eum saepenumero esse transcriptum.
Itaque Zelzer5 censuit inter codicem Mediceum II et anti
quum codicem capitalem et, ut sibi videretur, iam men
dosum non plures intercessisse codices, sed unum tempori
bus incertis litteris minusculis confectum. Praeterea id pro
4 T. Simar, Musee beige 11, 1907, 239.
5 M. Zelzer, Zur Frage der Vorlage des Tacitus-Codex Medi
ceus 68,2, WSt (NF) 7, 1973, 185 sqq.
VI PRAEFATIO
certo habuit, verba Taciti, quae continerentur Mediceo II,
non e Germania in Italiam pervenisse, sed propria niti me
moria in meridiana parte Italiae servata. Qua in re iterum
neglectum est, quod repperit Quentin6, qui e foliis in tertio
libro Historiarum permutatis collegit codicem quendam fu
isse parentem, qui tantus esset, quantus Mediceus I e Ger
mania importatus. Qua de causa adhuc sub iudice lis est.
Reliqui codices7, quibus posterior pars Annalium et Hi
storiarum libri, qui quidem servati sint, continentur, sae
culo quinto decimo e codice Mediceo fluxerunt. Digeri
autem possunt in tres familias, quae iis distinguuntur locis,
ubi verba Taciti desinunt. Atque producti sunt usque ad
illud Flavianus in Pannonia, quod legitur Hist. V 26,3, ut
Mediceus ipse:
1. Laurentianus 68,5 (B)
2. Holkhamicus 359 (Hoi)
3. Laurentianus 63,24 (L24)
4. Caesaraugustensis (i.e. urbis Zaragozae) (Z)
9439
5. Vaticanus Latinus 1958 (V58)
6. Bodleianus Auct. F. 2,24 (S.C. 27 605) (B05)
7. Guelferbytanus Gudianus 118 (G)
8. Matritensis 8401 (E)
9. Harleianus 2764 (H)
10. Malatestianus Caesenas II 13,5 (Mal)
11. Parmensis 8 61 (Prm)
12. Jesu Collegii Oxoniensis 109 (J)
13. Bodleianus Lat. class. d. 16 (S.C. 34472) (B72)
6 H. Quentin, Essais de critique textuelle, Paris 1926, 176 sq.
7 Ad Mediceum II et codices ex eo descriptos quae pertinent,
ea F. Romer in libro, quem de Annalium libris quinto decimo et
sexto decimo conscripsit (WSt Beiheft 6, Wien 1976, XI sqq.),
diligentissime perscrutatus est.
PRAEFATIO VII
-ex his codices 5-13 Genuani vel Genuenses
nuncupantur8-
14. Yalensis I (Y01)
15. Yalensis II (Y02)
16. Urbinas Latinus 412 (U)
17. Yalensis III (Y03);
usque ad illud potiorem, quod legitur Hist.
V23,2:
18. Vaticanus Latinus 1863 (V63)
19. Neapolitanus IV. C. 23 (N23)
20. Venetus 381 (Yen)
21. Parisinus Regius 6118 (P)
22. Vindobonensis 49 (Yin)
23. Leidensis BPL 16 B (L)
24. Neapolitanus IV. C. 22 (N22)
25. Budensis 9 (C);
usque ad illud evenerant, quod legitur Hist.
V13,3:
26. Vaticanus Latinus 1864 (V64)
27. Laurentianus 68,4 (A)
(quo in codice verba manu primi librarii
scripta Hist. II 69, reliqua libro Historiarum
secundo confecto desinunt)
28. Vaticanus Latinus 2965 (V65)
8 Codicibus Genuanis propriam verborum memoriam serva
tam esse iudicavit R. Hanslik in praefatione commentationum,
quas scripserunt I. Schinzel (Hist. II, WSt Beiheft 3, Wien 1971,
XIIIsqq.) et H. Weiskopf (Ann. XI-XII, WSt Beiheft 4, Wien
1973, VIII sqq.). Sed cf. quae scripserunt R. W. Ulery jr., The
Contribution of the 'Genoese' Recentiores to the Establishment of
a Text of Tacitus, Annals 11-16, Diss. Yale 1971; H. Heubner,
Gnomon 45, 1973,499; 46, 1974, 813 sqq.
VIII PRAEFATIO
29. Londiniensis BL Add. 8904 (Or)
(ex Oratorio J esu)
30. Neapolitanus IV. C. 21 (N21)
31. Ottobonianus 17 48 (048)
32. Ottobonianus 1422 (022)
33. Hauniensis (i.e. urbis K0bnhavn) Gl.kgl.
S.496 fol (K).
Qui omnes nihil nobis prosunt, nisi quod errores quidam
codicis, unde sunt transcripti, librariorum coniectura cor
recti sunt. Ob earn rem hi mihi respiciendi et nominandi
sunt visi:
Vaticanus Latinus 1958 (V58), codex miscellaneus anno
1449 Genuae scriptus, cuius pars Tacitea ab Ioanne
Andrea de Buxis (i.e. Giovanni Andrea de'Bussi,
1417-1475), eo, qui postea a Sixto IV primus praefectus
novae bibliothecae Vaticanae est factus, descripta esse vi
detur et a Puteolano ut fundamentum editionis anni 1476
adhibita est;
Guelferbytanus Gudianus 118 (G), paulo ante annum
1461 Ferrarae scriptus et Petri Candidi Decembrii (i.e. Pier
Candido Decembrio, 1399-1477), familiaris etiam Agrico
lae, factus;
Laurentianus 68,5 (B), inter annos 1450 et 1460 Flo
rentiae scriptus;
Yalensis I (Y01), ante annum 1470 Mediolani, ut vide
tur, Matthia Corvino auctore scriptus et anno 1518 Beati
Rhenani (i.e. Bilde von Rheinau, 1485-1547) factus et ab
eo ut fundamentum editionis anni 1533 adhibitus. In eo
codice quae hie illic sunt correcta, utrum librarii sint an
Rhenani, adhuc parum liquet.
His libris manu scriptis accedit editio princeps, quae cum
annis 1472 et 1473 Venetiis a Vindelino de Spira curata sit,
etiam Spirensis (Spir) appellatur, a libro quodam eius ducta
PRAEFATIO IX
classis, quam faciunt codices, quos supra numeris a 18 ad
22 notavimus.
His rebus expositis restat, ut quam paucissimis dispute
mus de codice Leidensi BPL16B (L)9, de quo novissimis
annis tot fuerunt disceptationes atque controversiae. Nam
eum esse codicem Agricolae, qui num exstitisset, multi du
bitaverant, C. W. Mendell cognovit; eo servari memoriam
verborum propriam neque a codice Mediceo ductam et ipse
et E. Koestermann iudicavit; eius lectiones Koestermann in
Annalium et Historiarum editionibus Teubnerianis ex anno
1960 propositis, quod e ratione codicum aequi essent iuris
atque codicis Medicei, omnibus locis attulit, multis etiam
nimis propere praetulit10. Qui quomodo codex ortus esset,
9 Codices Graeci et Latini photographice depicti duce Scatone
de Vries et post eum G. I. Lieftinck XX. Praefatus est C. W. Men
dell. Addenda ad praefationes adiecit E. Hulshoff Pol. Lugduni
Batavorum apud A.W. Sijthoff 1966 C.W. Mendell, AJPh 72,
1951, 337sqq.; 75, 1954, 250sqq. E. Koestermann, Philologus
104, 1960, 92sqq.;-(Continua Annalium explicatio), vol. 3, Hei
delberg 1967, 20sqq. H. Heubner, (Recensio Historiarum ab
E. Koestermann anno 1961 editarum) Gnomon 34, 1962,
159sqq. H.J. Erasmus, Mnemosyne 15, 1962, 384sqq.
R.H. Martin, CQ NS 14, 1964, 109sqq. F.R.D. Goodyear,
CQ NS 15, 1965, 299sqq.;-20, 1970, 365 sqq. K. Wellesley,
RhM 110, 1967, 210sqq.; - AJPh 89, 1968, 302sqq. St.
Borzsak, RE Suppl. XI, 1968, 506sqq. W.Allen jr., TAPhA
101, 1970, 1 sqq. F. Brunhi:ilzl, Zum Problem der Casinenser
Klassikeriiberlieferung (Abh. d. Marburger Gel. Ges. 1971, 3)
Miinchen 1971, 126sqq. A. See!, Studii Clasice 14, 1972,
95sqq. R.P. Oliver, Illinois Classical Studies 1, 1976,
190sqq. F. Ri:imer-H. Heubner, WSt (NF) 12, 1978, 159sqq.
10 In praefatione quidem editionis Annalium, quam anno
1965 in lucem emisit, Koestermann hanc sententiam immutavit,
cum ita fere scripsit (p. XX-XXII), Leidensem quoque a Mediceo
pendere, sed ita, ut Jectionibus ab alio fonte derivatis ditatus esset.
X PRAEFATIO
interea maximam partem perspectum esse puto. Existima
mus enim Rodolphum Agricolam (i.e. Roelof Huysman vel
Huusman, 1444-1485), cum inter annos 1474 et 1479 co
dicem Ferrarae scriberet11, ante oculos habuisse librum
unum vel prope unum classis codicum secundae, sed verba
eius sua ipsius coniectura multis locis mutavisse atque etiam
emendasse. Codex igitur Leidensis antiquus est testis studii
verba Taciti e libris traditis constituendi, non, id quod er
rore quodam decepti Mendell, Koestermann aliique value
runt, testis verborum Taciti a Mediceo seiunctus.
Qua in re praetereundum non est exemplar Stutgar
dianum (Stuttg) editionis Spirensis, quod servatur Stutgar
diae in bibliotheca publica Virtembergensi (Wiirttembergi
sche Landesbibliothek Inc. 2° 15218), manibus complu
rium correctum (Stuttrf). Quod fuit Theoderici Plinii (i.e.
Dietrich von Plieningen sive Pleningen sive Plenningen,
1450 fere- 1520)12, familiaris atque discipuli Agricolae et
qui cum eo Ferrarae versaretur. Hoc in libro alia a Plienin
gen, alia ab Agricola ipso correcta sunt. Id etiam inde appa
ret, quod post extrema Taciti verba in folio 177r additum
est: Rhodolphus agricola recognovit. Sed, etiam si plura
quam exspectares a Plieningen correcta essent, tamen id ex
assensione magistri ab eo esse factum putandum est. Item
Plieningen, si eius esset subscriptio, ex auctoritate Agrico
lae se codicem recognovisse confessus esset. Agricola igitur
eo potius consilio editionem principem emendavisse et co
dicem Leidensem scripsisse videtur, ut exemplar in usum
privatum elaboraret, quam ut ipse editionem praepararet,
nam nullum ei cum typographis illius aetatis commercium
Sed Romer (adn. 134; cf. adn. nostram 7) lectiones Leidenses
anno 1960 ab eo receptas perpaucis exceptis in Taciti verbis esse
retentas statuit.
11 Seel (cf. adn. 9) 103.
12 ADB 26 (1888) 297sq.