Table Of Content

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi TƏLİMDƏ FƏALİYYƏTLƏRİN TƏNZİMLƏNMƏSİNİ TƏMİN EDƏN KOMPONENTLƏR Baloğlan Quliyev pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Açar sözlər: fəaliyyət, tənzimlənmə, komponent, intellektual, yaradıcı, təfəkkür. Ключевые слова:деятельность, регулирование, компонент, интеллектуальный, творческий, познание. Key words: activity, regulation, component, intellectual, creative, mentality. Təhsil Konsepsiyasında (Milli Kuriku- ğandır. lum) ümumtəhsil məktəbi üzrə təlimin nəti- Qeyd etmək lazımdır ki, müasir təhsil cələri, məzmun standartları, orta təhsilin sistemində müəllim təlim prosesini fəal tə- bütün pillələrində pedaqoji-psixoloji prose- lim prin sipləri əsasında təşkil etməli, şagird- sin təşkili, təlim nailiyyətlərinin qiymətlən- lər əsas tərəf kimi qəbul edilməli, onların dirilməsi üzrə əsas prinsiplər əhatə olunmuş- qabiliyyətləri, tələbatları, fiziki tərbiyə sahə- dur. Bunlar şagirdlərin şəxsiyyət kimi for- sindəki bilik və bacarıqlara yiyələnməsi po- malaşması, milli və bəşəri dəyərləri mənim- tensialı üzə çıxmalı, qabaqcıl təlimin tələblə- səməsi, mübarizlik, vətənpərvərlik ruhunda rinə riayət etməklə cəmiyyətin dinamik inki- tərbiyələndirilməsi, cəsur, igid, dözümlü və şafına istiqamətlənməlidir. fiziki cəhətdən sağlam böyümələri üçün Təlimin prinsipləri prinsip xatirinə, təlim şəraitinin yaradılmasını tələb edir. yəni formal xarakter daşımamalı, təsadüfən, Şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşmasına kor-koranə deyil, tədris prosesində yaradıl- yönəlmiş milli təlim proqramların prinsiplə- mış mühitə, şəraitə uyğun tətbiq edilməlidir. rinin nəzərə alınması, tətbiqi onlarda zəruri Burada öyrənənlərin, yəni kiçikməktəbli qabiliyyət və keyfiyyətləri aşılayır. Yəni bu uşaqların ümumi bilik və bacarıq fəaliyyət- zaman şagirdlərdə onların intellektual, emo- ləri, hərəki qabiliyyətləri, vərdişləri nəzərə sional və yaradıcı sferalarının harmonik alınmalıdır. Xüsusən qabaqcıl müəllim və inkişafına imkan yaranır, məntiqi, yaradıcı məktəblərin iş təcrübəsi, direktiv tədris təfəkkürü formalaşır. Təlimin səmərəliliyini sənədlərinin tələbatı təlim fəaliyyətində əsas yüksəltmək üçün daha optimal prinsiplərin götürülməlidir. seçilməsi, onların şəraitdən asılı olaraq düz- Təlim-tərbiyə prinsipləri bir fənn çərçi- gün tətbiqi mexanizmlərinin tədqiqi və ümu- vəsində məhdudlaşdırılmamalı, digər ümum - miləşdirilməsi vacib şərtdir. Məsələyə ənə- təhsil fənləri ilə əlaqə yaradılmaqla həyata nəvi təlim baxımından yanaşmış olsaq, deyə keçirilməlidir. Bu prosesdə qohum fənlərlə bilərik ki, tədris prosesi fiziki tərbiyə müəl- inteqrasiya (ana dili, musiqi, həyat bilgisi liminin tam rəhbərliyi, nəzarəti və “diktator- vəs.) daha üstünlük təşkil etməlidir. Belə ki, luğu” şəraitində qurulmalı, müəllimin göstə- ayrı-ayrı hərəki bölmələr üzrə (gimnastika, rişi, verdiyi tapşırıqlar hamı üçün qanun və atletika, mütəhərrik və idman oyunları, kross məcburi olmalı, heç bir təklif nəzərə alınma- hazırlığı) nəzəri biliklər, tədris materialları malıdır. Müstəqil və sərbəst fəaliyyət göstər- bir-birilə əlaqəli şəkildə təlim olunmalıdır. mək, yəni hərəkətlərin özbaşına icrası qada- Fəndaxili mövzular üzrə təlim materialları 74 “Azərbaycan məktəbi” 2014/4 əlaqələndirilərək tədris edilməlidir. birinə uyğun seçilməli, biri o birini və əksi- Təlim prinsiplərinin fəal tətbiqində nə tamamlaması daha məqsədəmüvafiqdir. tədris işlərinin düşünülmüş şəkildə əvvəlcə- Fiziki tərbiyə təliminin çoxşaxəli funksiya- dən planlaşdırılması onun tədrisinin yaxşı- larının (təhsil, tərbiyə, inkişaf və s.) olması- laşdırılmasında həlledici mahiyyətə malik- na səbəb Azərbaycan təhsil sisteminin daim dir. Planlaşdırma apararkən müəllim şagir- inkişafda olması, bəşəri təhsil sisteminin də- din idraki, informativ-kommunikativ və psi- yərlərinə qovuşması, bu yöndə irəliləməsi xomotor bacarıqları inkişaf etdirən tədris zərurətindən irəli gəlməsi və təhsil islahatı materialını təlim prosesinə daxil etməsi təbii proqramına əsaslanmasıdır. zərurət kəsb edir. Müxtəlif növ maraqlı, Fiziki tərbiyədə tədris materialları cəlb edici və təsiredici fiziki hərəkət kom- həyatla sıx əlaqələndirilməli, yəni keçmiş, pleksləri hazırlanmalı, onların tədrisi mərhə- bugünkü və proqnozlaşdırılmış gələcək mü- lələr üzrə ardıcıllıqla aparılmalıdır. Hər bir hiti əhatə etməli, yaşadığımız quruluşun fiziki hərəkət üzrə bilik, bacarıq və vərdişlə- real lıq ları ilə birbaşa uzlaşdırılmalıdır. rin qazanılmasının özünəməxsusluğu nəzər- Tədris işinin faktik materiallara istinad olu- dən qaçmamalıdır. Dinamik inkişafı təmin naraq görülməsi, şagirddə təlimə marağı ar- edən hərəki bacarıqların formalaşdırılması tırır, idrak fəallığının yüksəlməsini təmin yö nümlü texniki fəndlərin ardıcıllıqla həyata edir və hərəki, psixomotor fəaliyyətlərin keçirilməsi daha məqsədəuyğun sayılır. (qay dalara uyğun fəaliyyət, sərbəst fəaliy- Fiziki tərbiyə təliminin nailiyyətləri yət, yaradıcılıq fəaliyyəti) məqsədəuyğunlu- onun məzmunundan və qarşısında duran ğunu tənzimləyir, onun dəyərliliyini xeyli başlıca vəzifələrdən mühüm dərəcədə asılı- artırır, hə yatyönümlülüyünü yüksəldir. dır. Bu mənada təhsilin Dövlət Standartları Fiziki tərbiyə üzrə təlimin məzmun və əsasında hazırlanmış fiziki tərbiyə fənn kuri- vəzifələrinin düzgün qoyuluşu şagirdlərin kulumuna uyğun hərəki təlimin məzmunu və təd ris fəallığının yüksəlməsinə, bu prosesin vəzifələri müəyyənləşdirilir. Göstərməliyik intensiv təşkilinə səbəb olur. Bir cəhəti də ki, digər ümumtəhsil fənlərində olduğu kimi, yadda saxlamalıyıq ki, tədris prosesi əlveriş- fiziki tərbiyə fənnində də məzmun yaşadığı- lilik prinsipinə də əsaslanaraq təşkil olunma- mız ictimai-siyasi mühitin tələbatına uyğun lıdır. Bu da təhsilalma və təhsilvermənin im - müəyyən edilməli, daim təkmilləşdirilməli kanlarının daha da genişlənməsinə və təhsilin və yeniləşdirilməlidir. Müəllim və şagirdlə- səviyyəsinin yüksəlməsinə əlverişli şərait rin təhsil fəaliyyətləri inkişafetdirici, tərbi- yaradır. yəedici, qabaqlayıcı mahiyyət daşımalı, hə- Tədris prosesinin səmərəliliyinə zəmin rəki bilik, bacarıq və vərdişlər təhsil pillələ- yaradan amillərdən biri də təlim zamanı ri üzrə konsentrik prinsip əsasında reallaş- bərabərhüquqluluğun təmin olunmasıdır. malıdır. Bununla yanaşı, öyrənənlərin nailiy- Yəni şagirdlərin idrak fəallığı, təlimə şüurlu yətlərinin düzgün stimullaşdırılmasına, təh- və düşüncəli yanaşması təmin edilməklə, lilinə və qiymətləndirilməsinə istiqamətlən- onların müstəqilliyinə, sərbəst hərəkət etmə- dirilməlidir. Xüsusən şəxsiyyətyönümlü, lərinə də üstünlük verilməlidir. Bu öyrətmə tələbəyönümlü və şagirdyönümlü olmalıdır. və öyrənmənin vahidliyinin gözlənilməsi ilə Bütün bunlar isə şəxsiyyətin hərtərəfli və sıx əlaqədar olmaqla müəllimin və şagirdlə- harmonik inkişafına, ictimai mühitin və rin fəaliyyətinin tənzimlənməsini stimullaş- cəmiyyətin mənafeyinə xidmət etməlidir. Bu dıran mexanizmlərdən hesab olunur. şərtlə ki, təlimin məzmunu və vəzifələri bir- Qeyd etmək lazımdır ki, təlimin təşki- 75 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi li üsulunu seçərkən ayrı-ayrı sinifin ümumi sədəmüvafiq təşkilində təlimin kompleks fiziki hazırlığını, anatomik-fizioloji və psi- həllinə yönəldilmiş prinsiplərinin tətbiqi xoloji xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq daha müvəffəqiyyətli hesab olunur. Burda da zəruridir. Bu şərtlə ki, dərsin təşkili formala- müəllimdən dərsin qarşısında duran vəzifə rına uyğun metodlar, vasitələr, məzmun, ey- və məqsədi həyata keçirməkdən ötrü onun ni za manda vəzifələr müəyyənləşdirilmiş əsas və başlıca olanlarını seçib diqqət mər- olsun. Deyilənlər eyni vaxtda, həm də bir- kəzində saxlamaq və ilk növbədə, təlimini biri ilə əlaqəli şəkildə aparılmalıdır. Bütün təmin etməyə ciddi səy göstərmək tələb olu- bunlar təlimin səmərəli formasının seçilmə- nur. sinə səbəb olur. Təlimdə optimal yanaşmanın da özü- Yuxarıda sadalanan komponentlərdən nəməxsus yeri vardır. Burada ayrı-ayrı fiziki kompleks istifadə olunması təlimdə nailiy- hərəkət və oyunlar öyrədilərkən istər hərəkət yət qazanılmasında ən başlıca şərtlərdən texnikasının və istərsə də oyunların nə məq- sayılır və bu təlimdə fəallaşmağa müsbət sədlə icra olunduğu və keçirildiyinə aydınlıq təsir göstərir, tədris materialının mənimsə- gətirmək tələb edilir. Bu, onunla əlaqədardır nilməsini şərtləndirir. ki, məqsəd və vəzifələrin aydınlığı şagirdlə- Fiziki tərbiyənin təlim prosesinin düz- rin təlimə həvəsini artırmaqla onun hərtərəf- gün təşkili və keçirilməsində yalnız pedaqo- li və düşüncəli surətdə qavranılmasına kö- ji komponentlərin təlim dövründə düzgün mək edir. tətbiqi ilə kifayətlənməməlidir. Fiziki tərbi- Fiziki tərbiyə təliminin nəticəyönüm- yənin tədrisi zamanı məktəbli gigiyenasına lülüyü hazırda təhsil sistemində ciddi şəkil- riayət edilməsi, təlim üçün mənəvi-psixoloji də tələb olunur. Bu işə diqqət, qayğı günbə- və estetik şəraitin yaradılması da əhəmiyyət- gün artırılır. Fiziki tərbiyədə nəticəyönümlü- li komponentlərdəndir. Təlim prosesi üçün lüyü təmin edən amillər araşdırılır və daha maksimum dərəcədə məqsədəuyğun sanita- da təkmilləşdirilir. Bu məsələdə təlim metod riya-gigiyena şəraitinin yaradılması da nəzə- və vasitələrinin düzgün seçilməsi, bir-biri ilə rə alınmalıdır. Tədris-tərbiyə işlərinin səviy- inteqrasiya olunması və tətbiqinin təmini hə- yəsinin yüksəldilməsində ümumi pedaqoji yati əhəmiyyət daşımaqla, həmçinin mühüm prinsiplərin rolu böyük olsa da, təlim prose- təhsil mahiyyətinə malikdir. si elmi surətdə təşkil olunsa belə bu təlimin Sürətli inkişafı təmin edən bacarıqla- hələ tam müvəffəqiyyətlə həlli demək deyil- rın, məqsədin, məzmunun və təlim vəzifələ- dir. Şagirdlərin təlim-tərbiyə işində və sürət- rinin yerinə yetirilməsinin tədris şəraiti, li inkişafının təmin edilməsində tədris prose- onun imkanları ilə uyğunlaşdırılması təlimin sinin optimallaşdırılması prinsiplərinin də reallaşdırılmasında əlverişli imkanlar yara- tətbiqinə ehtiyac duyulur. Bu şərtlə ki, bun- dır. Məzmunun səciyyəvi xüsusiyyətlərinin, lar müəllim və şagirdlərin tam idrak fəallığı öyrədən və öyrənənin təlim imkanlarının nə- əsasında həyata keçirilmiş olsun. Təlim prin- zərə alınması da hərəki təlimin səmərəliliyi- siplərindən birtərəfli və yaxud həddindən nin artırılması üçün optimal şəraiti təmin artıq istifadə heç də təlimin uyğun prinsipi- edir. Əgər təlim məqsədi ilə seçilmiş metod- nin təmini deyildir. Burada prosesin optimal lar və vasitələr təhsil-tərbiyə vəzifələrinə, qurulması başlıca amildir. məzmuna və şagirdlərin mənimsəmə imkan- Şagirdlərin hərtərəfli inkişaf etdirilmə- larına cavab vermirsə, standart vasitələrdən, si, şəxsiyyət kimi formalaşdırılması və metodlardan kor-koranə istifadə olunursa, mənəvi aləminin zənginləşdirilməsinin məq- bu təlimə öz mənfi təsirini göstərərək mə- 76 “Azərbaycan məktəbi” 2014/4 nimsəmə imkanlarını aşağı səviyyəyə salır. sağlamlığının möhkəmliyini təmin etməyə, Təlim-tərbiyə prosesinin təlimin vəzifələrinə hərəki qabiliyyətlərin yüksəlməsinə, bilik, və məzmununa uyğun gəlməsi, onlara mü- bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsinə vafiq metod və vasitələrdən düzgün istifadə yönəldilməlidir. Belə olduqda həmin proses- edilməsi, şagirdlərin dərketmə və hərəkətlə- də ideya-siyasi, mənəvi və vətənpərvərlik ri icraetmə qabiliyyətlərinin nəzərə alınması hisləri də inkişaf edir, şagirdlərin fəal həyat fiziki hərəkətlər üzrə tədris materiallarının mövqeyi və elmi dünyagörüşünün formalaş- düşüncəli, yüksək idraki fəallıqla öyrənilmə- masına imkanlar açılır, onlar şəxsiyyət kimi sinə təkan verir. tədricən formalaşır, zehni, fiziki baxımdan Fiziki tərbiyə prosesinin müvəffəqiy- təkmilləşirlər. yətlə nəticələnməsi təlimin hansı formada Müəyyən olunmuşdur ki, fiziki tərbiyə təşkilindən də sıx surətdə asılıdır. Fiziki tər- təliminin inkişafetdirici məzmunu o vaxt biyənin təşkili formalarına dərs, sinifdən və təmin olunur ki, vərdiş və tədris fəaliyyəti məktəbdənxaric keçirilən tədbirlər, səhər yüksələn xətt üzrə gedir, şəxsiyyətin qavra- gigiyenik gimnastikası, fasilələrdə təşkil ma, diqqət, yaddaş, təfəkkür, iradə, emosiya olu nan oyunlar, əyləncələr və s. daxildir. və digər psixoloji qabiliyyətləri inkişaf edir. Məqsəd isə sağlamlığı möhkəmləndirmək və Başqa halda “inkişaf” dar və psixoloji fiziki inkişafı təmin etməkdən ibarətdir. mənada nəzərdə tutulur. Şəxsiyyətin hərtə- Frontal formada sinif şagirdləri hərə- rəfli, harmonik inkişafı mənasında başa kətləri və yaxud fəndləri eyni vaxtda birlikdə düşülmür, bu da təhsil, tərbiyə psixoloji inki- icra edirlər. Şagirdlər yarım qruplara bö- şaf və bunların birliyinin dərk edilməsini lünmək üsulu ilə də tapşırıqları yerinə yetirir- təmin etmir. Unutmamalı ki, fiziki tərbiyə lər. Dairəvi üsulda isə qurulmuş alət və ava- müəllimi fiziki tərbiyənin təlimində vəzifə- danlıqlar üzərində hərəkətlər şagirdlər tərə- lərin lazımi səviyyədə yerinə yetirilməsi findən növbə ilə icra olunur. Yəni hər hansı üçün kompleks yanaşmanı xüsusən diqqətdə bir alət üzərində hərəkətlər icra olunduqdan saxlamalıdır. Bütün dərslərdə qarşıya qoyul- sonra şagird dəstələri növbə ilə digər alətlər muş vəzifələr məqsədəuyğun, bir-biri ilə üzərində dairəvi üsulla bir-birini əvəz edirlər. koordinasiya olunmalıdır. Yəni fiziki tərbiyə Fərdi üsulla isə müəllimin tapşırığı ilə şagird- prosesində hər hansı bir vəzifə icra olunar- lər müvafiq hərəkətləri yerinə yetirirlər. kən o, digər vəzifələrin yerinə yetirilməsinə Fiziki tərbiyə dərslərində bu və ya mane olmamalı, əksinə, onun icrasının daha digər formalardan ustalıqla istifadə etmək da təkmilləşdirilməsinə şərait yaratmalıdır. çox vacibdir. Fiziki təhsil və tərbiyə məsələ- Məsələn, müəllim müxtəlif növ hərəki qabi- lərinin həllində frontal və dairəvi məşq üsu- liyyətləri inkişaf etdirən gimnastika hərəkət- lundan daha geniş şəkildə istifadə olunması lərini öyrədərkən bu keyfiyyətlərin inkişafı- faydalı hesab olunur. Materialların məzmu- na dolayı yolla kömək göstərən mütəhərrik nu və qarşıda qoyulmuş didaktiv vəzifələr oyunlardan istifadə etməli, oyunların mahiy- hər hansı bir formanın tətbiqini tələb edirsə, yəti, insan orqanizminə göstərdiyi təsirin ola bilsin ki, digər tədris materialının məz- şərhini verməli, onun hərəki xüsusiyyətləri- munu və vəzifələri başqa bir formadan isti- nin gimnastika elementlərinin icrasında nə fadə edilməsini məqsədyönlü hesab edir. dərəcədə oynadığı rolu izah etməlidir. Bir Müəllim tədris prosesində təlimin for- sözlə, fiziki tərbiyə vasitələrinin (oyun, gim- malarından düzgün istifadə etməli, əsas diq- nastika və s.) sonda müqayisəetmə yolu ilə qət şagirdlərin fiziki hazırlığına, inkişafına, eyni məqsədə xidmət etmələrindən bəhs 77 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi etməli, bütün bunları şagirdlərə mənimsət- sinifləri üçün fənn kurikulumları. Tərtib məlidir. edən və hazırlayanlar: Əhmədov A., Ab- Müşahidələrdən aydın olur ki, tədrisdə basov Ə. Bakı: Təhsil, 2008. ümumi təlimin nəticələrinə nail olmaqda 4. Quliyev B. Mütəhərrik və əyləncəli yalnız ayrı-ayrı hərəkətlərin texnikasına yi- oyunlar. Bakı: ADPU, 2011. yə lənmək, oyun bacarığına malik olmaq tam 5. Hüseynov F. Ümumtəhsil məktəblə- tutarlı sayılmır. Fiziki tərbiyənin təlimində rində fiziki tərbiyənin strukturu və tədrisi zəruri bilik və bacarıqlara yiyələnmək, eləcə ardıcıllığı. // Kurikulum, № 2, 2013. də vərdişlər aşılamaq tədris materialının həcmindən də mühüm dərəcədə asılıdır. Б.Кулиев Proqram tədris bölmələri üzrə, ilk növbədə, kompleks vəzifələr müəyyənləşdirildikdən Компоненты, обеспечивающие sonra təlim-tərbiyənin məzmunu konkretləş- регулирование деятельностей при dirilməlidir. Təli min məzmununa aydınlıq обучении gətirmək üçün birinci olaraq ictimai həyatla Резюме əlaqələndirmə, eyni zamanda müvafiq əlve- В статье рассматриваются механиз- rişlilik prinsipinə verilən tələblərə uyğunlaş- мы регулирования деятельности препода- dırılmalıdır. Bütün situasiyalarda təlim və вателей и учеников на уроках физкульту- tərbiyə işlərinin məz mununda elmiliyin də ры в начальных классах, в частности, nəzərə alınması vacibdir. выбор оптимальных педагогических ком- Yuxarıda göstərilənlərdən və aparılmış понентов и их применение в зависимости təcrübədən belə qənaətə gəlmək olur ki, от условия и обстоятельств, а также от güm rahlıq, yüksək əhvali-ruhiyyə, şənlik, реальностей образования и способностей cəldlik, çeviklik, dözümlülük qarşıya çıxan учеников. Кроме того, придается соответ- mürəkkəb və çətin təbii maneələrin aradan ствующая ясность педагогическим фак- qaldırılmasından, şagirdlərin hərtərəfli fiziki торам, современным требованиям и və zehni inkişafından, şəxsiyyət kimi forma- принципам, увеличивающим спортивную laşmasından ötrü fəaliyyətlərin tənzimlən- активность и ускоряющим интерактив- məsini təmin edən komponentlərin səmərəli ность в учебе. tətbiqinə, təhsil mühitinin yeniləşməsinə nail olmalıdır. Bütün bunlar fiziki tərbiyənin B.Guliyev təlimində öyrədən və öyrənənlərin fəaliyyə- Components providing regulation tinin uyğunlaşdırılmasında başlıca amil of activities in training olmaqla, həm də mühüm stimullardandır. Summary In the article, the regulation mecha- Rəyçi: prof. D.Quliyev nisms of teachers’ and pupils’ activity on physical training in primary classes, especi- İstifadə edilmiş ədəbiyyat ally, choosing the optimal pedagogical com- 1. Kurikulumların hazırlanması və tət- ponents in this process, their implementation biqi məsələləri. Tərtib edənlər: Əhmədov A., depending on the environment, circumstan- Abbasov Ə. Bakı: Kövsər, 2008. ces, and educational realities and abilities of 2. Əliyev F., Ağayev Ş. Azərbay canda pupils, are researched. Besides that, pedago- elmin problemləri və inkişaf perspektivləri. gical factor, modern demand and principles, Bakı: Elm, 2011. which improve sports activity and interacti- 3. Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV vity in education, are appropriately explained. 78