Commenta in Ciceronis Rhetorica: Accedit incerti auctoris tractatus de attributis personae et negotio

292 Pages·2017·5.518 MB·Latin

by  C. Marius Victorinus

B I B L I O T H E C A
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A N A
BT 2012
C. MARIVS VICTORINVS
COMMENTA IN CICERONIS
RHETORICA
ACCEdIT INCERTI AVCTORIS TRACTATVS
dE ATTRIBVTIS PERSONAE ET NEGOTIO
RECENSVIT
THOMAS RIESENwEBER
dE GRUYTER
ISBN 978-3-11-031359-8
e-ISBN 978-3-11-031366-6
ISSN 1864-399X
Library of Congress Cataloging-in-Publication Data
A CIP catalogue record for this book has been applied for at the Library of Congress.
Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek
The deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the deutsche Nationalbibliografie;
detailed bibliographic data are available in the Internet at http://dnb.dnb.de.
© 2013 walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston
Printing: Hubert & Co GmbH & Co. KG
∞ Gedruckt auf säurefreiem Papier
Printed in Germany
www.degruyter.com
D. M.
CAROLI HALM
VILIA TVRA

PRAEFATIO
V
ictorini Marii Commenta in Ciceronis libros rhetoricos composita
quamobrem his paucis annis edenda sint denuo, quibus codicibus qua
ratione inter se conexis nitendum, quibus locis qua de causa uerba memoriae
tradita emendanda, prolegomenis separatim editis commentarioque critico
fusius disputatur1. Hoc igitur loco breuiter exponam indoles cognationesque
codicum.
Nulla iam remanent certa quasi uestigia, ex quibus indagare possimus,
quid Victorini Commentis acciderit inde ab eo tempore, quo Cassiodo-
rus senator quodam loco2 Institutionum suarum commemorauit se repo-
suisse Commentorum exemplar in bibliotheca illius monasterii illustrissimi,
quod uocatur Viuarium. Conicere tamen nobis licet eo quod secutum est sae-
culo codicem perantiquum nunc deperditum ex Italia in regnum peruenisse μ
Francorum, ad quem praeter paucos, de quibus infra diligentius disputabi-
mus, omnes fere reuocantur libri manuscripti quos quidem nunc habemus.
Omnium autem qui exstant librorum manuscriptorum longe optimum D
esse codicem Coloniensem 166 olim Darmstadtiensem 2191 recte intel-
lexit Carolus Halm. Qui codex saeculo p. Chr. n. septimo exeunte siue octa-
uo ineunte exaratus esse uidetur in quodam monasterio in confinio utriusque
Galliae sito, unde initio saeculi noni Coloniam in St. Petri peruenit ecclesi-
am. Aliquot autem annis antequam liber uenerabilis sedes mutauit et ciuita-
tem ut ita dicam Coloniensem consecutus est, corrector quidam librum Dpc
emendauit siue potius corrupit, cum plurimis locis priscas lectiones erasit et
maximam partem additamenta coniecturasque alterius exemplaris inseruit;
correctiones utique in Coloniensi iam legebantur, cum codex olim Lauresha-
mensis, nunc Vaticanus Palatinus Latinus 1588 priore parte saecu- V
li noni ex eo descriptus est.
Ex codice Coloniensi hausisse uidetur fons quoque aliquot codicum, qui β
saeculo decimo in Germania meridionali conscripti sunt, intercedente fortas-
se communi parente cum illo Vaticano V (ψ). Quorum librorum uetustissi- ψ
mus esse uidetur codex Firmensis 16, exaratus medio fortasse saeculo de- A
cimo. Firmensis autem codicis aequalis fere et admodum gemellus altera par-
te eiusdem saeculi exstitit codex Vindobonensis 116, qui quamquam E
1 Marius Victorinus, Commenta in Ciceronis Rhetorica. Tom. I: Prolegomena. Tom.
II: Kritischer Kommentar, Berolini et Bostoniae (UaLG).
2Cassiod. inst. 2,2,10.
VIII Praefatio
usque ad annum p. Chr. n. 1806 in bibliotheca ecclesiae Salinensis asseruaba-
tur ibidemne compositus sit recte dubitari licet. Immo ueri simillimum est et
Firmensi et Vindobonensi quandam necessitudinem intercessisse cum illo co-
dice deperdito, quem ab abbate praeclari monasterii in Augia insula siti
mutuatum se esse Notger ille cognomine Labeo monachus Sangallensis in lit-
teris, quas anno fere 1015 misit ad Hugonem episcopum Sidunensem, com-
Epc memorauit1. Ipsum autem Vindobonensem non multo post nescio quis cor-
rector commutauit locis plurimis, exemplari quodam familiae δ affini collato.
Exeunte denique saeculo decimo ex Vindobonensi correcto descriptus qui-
F dem uidetur codex Latinus Monacensis 6400 olim Frisingensis 200,
η sed partim saltem quasi contaminatus cum η parente communi codicis Me-
M dicei Laur. plut. 50.12, qui ipse mixtus erat cum filio familiae δ. Eas-
2
dem autem contaminationis notas in fragmentis quoque et excerptis aliorum
codicum inuenimus, quos familia β peperit saeculo undecimo. Postremo
haud inutile uidetur adicere e codicibus huius stirpis Firmensem saeculo
quinto decimo in Italia renascentibus litteris, Vindobonensem iisdem tempo-
ribus apud Salinam et Vindobonam uarios fructus tulisse.
His libris in Germania exaratis accedunt Gallici codices plurimi, inter
quorum tamquam atauos Coloniensem fuisse multis erroribus qui dicuntur
γ coniunctiuis comprobari potest. Et quoniam fons ille communis Gallicorum,
quem littera γ signaui, haud paucis locis cum β quoque familia consentit, et β
α et γ ex eodem exemplari α hausisse suspicari licet. At tamen scriptorem codi-
Δ cis γ alterum quoque codicem nunc deperditum Δ adhibuisse credo, cuius
ope nisus ut multos errores quibus exemplar illud α foedatum erat emendaret
L ei contigit. Gallicorum autem longe ueterrimi sunt Vaticanus Latinus
R 3862, olim fortasse Turonensis, et Parisinus Latinus 7749, olim ut
ε uidetur Floriacensis, medio fere saeculo nono e communi fonte descripti;
Rpc quorum alter, scilicet Parisinus R, saeculo decimo exeunte cuiusdam ope co-
dicis, qui familiam δ contingebat cognatione, correctus est. In his autem libris
P manuscriptis familiae ε numerare licet et Parisinum Latinum 14751,
exaratum ut uidetur saeculo undecimo et codicis R correcti simillimum, qui
quondam asseruabatur Parisiis in bibliotheca monasterii St. Victoris; quo
Stephanus exemplari Henricum Stephanum usum esse credo, cum anno p. Chr. n. 1537
editionem Commentorum praeparauit.
δ Familiae autem ε, ut ita dicam, propinquus fuisse uidetur et ille codex δ,
quo exeunte saeculo decimo Gerbertus ille Remensis scholasticus praeclarus
B est usus; nam in marginibus codicis Bambergensis class. 25, qui eo
tempore exaratus est, haud scio an glossemata quaedam possint inueniri, quae
1 Notk. epist. p. 348.
Praefatio IX
a Gerberto manu propria sint addita1. Bambergensis autem et Parisinus T
Latinus 7748, eius admodum gemellus, ex Oxoniensi auct. T.2.21, N
codice eiusdem fere aetatis, quin emanauerint dubium non est. Qua de causa
diu credidi Oxoniensem esse illum librum manuscriptum, quem Gerbertus,
qui anno 982 creatus erat abbas illius St. Columbani coenobii praeclari Bobi-
ensis, postquam in Remorum ciuitatem rediit, in epistula, quam anno 988
scripsit2, a monacho quodam Bobiensi petiuit nomine Rainardo; at Mirella
Ferrari me edocuit dubium non esse, quin ille Oxoniensis N non a librario
Italiano, immo uero a Gallico scriptus esset. Incertum est igitur quae necessi-
tudo inter Gerberti exemplar et illum codicem Bobiensem intercesserit, ne-
que possumus scire Rainardusne uoluntati Gerberti umquam satisfecerit. Vn-
decumque autem N ad Remos peruenit: hoc saltem certum uidetur huius
codicis exemplar δ proximum fuisse familiae ε, sed contaminatum cum Dβ,
siue ut heredem illius parentis communis α, siue postea cum β mixtum nescio
quo tempore. Sed tres hi libri, qui quidem nostris quoque temporibus ex-
stant, Oxoniensem dico, Parisinum, Bambergensem, haud multo post a ne-
scio quo cum Parisino Latino 7749, quem supra memorauimus, uidentur esse
collati et multis insuper correctionibus affecti. Eam autem redactionem Re-
mensem saeculo undecimo in Galliis protendisse complures alios quasi ramos δR
ex reliquiis quas quidem habemus conicere possumus, in quorum numero
erat illud quoque exemplar, ex quo saeculo undecimo codices Mediceus σ
Laur. plut. 50.45 necnon Parisinus Latinus 17884 descripti M U
sunt, sed contaminatum, ut uidetur, cum fonte antiquiore. Quorum omnium
codicum, qui e redactione Remensi emanauerunt, ad quos accedunt et Bru-
xellensis Latinus 5346–5347; Neoeboracensis, Colum. Vniu., Plimpton ms.
103; Neoportuensis (New Haven), Yale Bibl. Vniu., Marston ms. 86; frag-
mentum Treuerense, Bibl. Ciu. 1082–32, aliique, quis quando ex quo descrip-
tus sit non semper certo affirmari potest: ita sunt inter se mixti atque confusi,
neque umquam existimo posse fieri, ut illae scopae, ut ita dicam, dissolutae
denuo colligentur. Hoc saltem scimus: saeculis quarto et quinto decimo rena-
scentibus litteris in Italia et T, qui nescio quo tempore a Petrarca emptus et Petrarca
(fortasse circa annos 1340 sqq.) compluribus adnotationibus impletus erat, et
M codices magni momenti exstitisse ad diuulgandum Victorini textum: et-
enim constat non solum complures libros manuscriptos ex his exemplaribus
esse descriptos, sed etiam e codice T siue potius eius apographo haustam esse
editionem principem, quae anno 1474 Mediolani e prelis Antonii Zarotti fac- Zarottus
ta est publici iuris.
1 Cf. M. Passalacqua, Un papa e tre codici (Silvestro II ed Erlangen, Universitätsbibl.,
380; Bamberg, Staatsbibl., Misc. Class. 25; Bamberg, Staatsbibl., Hist. 5), Scriptorium 48,
1994, 147–151.
2Gerbert. epist. 130 (ed. Weigle).
X Praefatio
Dum in septentrionali parte Europae, scilicet in Galliis et Germania,
hyparchetypus μ et eius filii exscribebantur sedulo, in monasterio quodam
λ Italiae alter hyparchetypus, quem λ uocaui, uitam egisse uidetur umbraticam.
Quo quidem tempore ex quo exemplari λ exaratus sit, quo loco quam diu me-
dio quod dicitur aeuo asseruatus sit, a quo homine docto renascentibus litte-
ris quo anno repertus sit neque scio neque umquam fortasse poterit sciri, nisi
Eug. Vulg. forte locis quibusdam inuentis apud Eugenium Vulgarium, grammaticum
Neapolitanum siue Casinatem ineuntis saeculi decimi, aliquid momenti attri-
buere dignaris, qui indicio possint esse eum ante oculos habuisse exemplar
huic familiae proximum. Quae quidem quoniam non sunt nisi umbrae, quas
amplecti non licet, hoc saltem affirmare possum, hyparchetypum λ inde a sae-
culo tertio decimo bis aut ter exscriptum esse: primo enim ex λ deriuatus est
saeculo quarto decimo ineunte, ut uidetur, siue tertio decimo exeunte codex
Q Venetus Marcianus Latinus X I,15, ex Marciano autem liber nunc
ϰ deperditus ϰ, quem saeculo quarto decimo in urbe Florentia fuisse simile est
ueri; ibi enim duo saltem codices conscripti sunt e grege illorum quinque
ξ codicum, quos e fonte communi ξ deriuatos esse constat, qui omnes eandem
fere partem a p. 35,21 fere usque ad p. 74,21 e ϰ uidentur hausisse. Sunt autem
V2 V3 hi: Vaticanus Latinus 2911, Vaticanus Latinus 11418, Vati-
V4 Pa canus Barberinus Latinus 117, Paduanus Bibl. Vniu. 1409,
Na2 Neapolitanus Bibl. Nat. IV B 4 bis, quorum ueterrimos illos Vati-
canos Latinos 2911 et 11418 saeculo quarto decimo, ceteros quinto decimo
attribuere possumus. Tum eadem in urbe Florentia circa annum p. Chr. n.
1420 priorem partem illius codicis ϰ usque ad p. 45,6 adhibuit nescio qui
H librarius qui conscripsit codicem Londiniensem Harleianum 6329.
Becichem. Denique eodem exemplari ϰ uel eius gemello usus est ille uir doctus Mari-
nus Becichemus professor Brixiensis, qui saeculo sexto decimo ineunte
epistula, quam ad Petrum Dandulum Venetum misit, aliquot lectionum anti-
qui cuiusdam codicis mentionem fecit, quae omnes libro deperdito ϰ similes
sunt. Ipse autem hyparchetypus λ isdem temporibus asseruatus esse uidetur in
urbe Roma, quod concludere possumus ex duobus libris ibi exaratis circa
Bl annum p. Chr. n. 1460, quorum unus est codex miscellaneus Berolinen-
2
sis lat. oct. 197, excerpta quaedam ex initio commentorum continens,
O alter Oxoniensis D’Oruille 152, conscriptus fortasse a Pomponio
Laeto uel discipulo quodam eius, qui liber et alias res et tota Victorini Com-
menta eodem modo atque Venetus ille Marcianus amplectitur.
Ex his igitur, quae supra exposui, sequitur ratio critica huius editionis.
Nam persuasi mihi et codices familiae β ut descriptos ex D fere esse damnan-
dos neque codices familiae γ pluris aestimandos (sunt enim multifariam e
manuscriptis Tullianis interpolati prauisque coniecturis foedati). Ergo in tex-
tu constituendo mea quidem sententia his codicibus principalibus niti debe-
mus, scilicet Coloniensi D, Marciano Q, Oxoniensi O, quorum consensus si