çocuk ruh sağlığı ve hastalıkları kl n ğne başvuran zeka ger l ğ tanısı alan hastaların özell kler

99 Pages·2009·0.55 MB·Turkish

T.C.
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
TIP FAKÜLTESİ
ÇOCUK RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI ANABİLİM DALI

ÇOCUK RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI KLİNİĞİNE
BAŞVURAN ZEKA GERİLİĞİ TANISI ALAN
HASTALARIN ÖZELLİKLERİ

DR. ESRA GÜZEL

UZMANLIK TEZİ

PROF. DR. AYŞE AVCI

ADANA-2009
TEŞEKKÜR
Asistanlıktan uzmanlığa geçiş sürecini yaşadığım bu günlerde yuvadan uçan kuş
misali yüreğimde buruk bir hüzün ile birlikte kendi kanatları ile uçacak olmanın verdiği
heyecanı bir arada yaşıyorum. 5 yıl birlikte çalıştığım değerli hocalarım ve
arkadaşlarıma olan sevgimi ve minnettarlığımı bu sayfada anlatacak birkaç cümle
oldukça yetersiz olacak. Hayatın zorlukları karşısında güçlü ve aynı zamanda duyarlı da
olabilmeyi öğreten bilimsel hayatıma yön veren çok değerli hocam Ayşe AVCI’ya, yine
bilimsel hayatıma yön veren, güçlü ve kararlı duruşunu her zaman kendime örnek
aldığım ve bundan sonra da alacağım değerli meslektaşım ve arkadaşım Ayşegül
YOLGA TAHİROĞLU’na, iğne atsan yere düşmez günlerde sevecenlikleriyle destek
olan sekreterlerimiz Etem KARSLI ve Leyla EKREN’e, değerli hemşiremiz, ablamız
Mehtap UZEL’e, mesleğimizde dinlemesi ve karar vermesi en zor olan adli olguları
değerlendirme sürecinde kadınsı bakış açısıyla fazlaca duygusal davrandığımız içinden
çıkılması zor durumlarda mantıklı çözümlerle içimizi rahatlatan ve erkek bakış açısını
hayatımıza katan (başlarda anlayabilmek zor oldu, halen de zorlanıyorum…) Adli
Olguları Değerlendirme Heyetindeki tüm değerli hocalarıma (özellikle sayın hocam
Nemci ÇEKİN’e), sevgili Sunay FIRAT’a, rotasyonlarımı yaptığım anabilim
dallarındaki tüm değerli hocalarım ve asistan arkadaşlarıma ve tabi ki çok sevgili aileme
çok teşekkür ederim. İyi ki varsınız…

I
İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR .................................................................................................................. I
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ II
TABLO LİSTESİ ....................................................................................................... IV
KISALTMALAR ......................................................................................................... V
ÖZET VE ANAHTAR SÖZCÜKLER ....................................................................... VI
ABSTRACT-KEYWORDS....................................................................................... VII
1. GİRİŞ VE AMAÇ .....................................................................................................1
2. GENEL BİLGİLER ...................................................................................................2
2.1. Tarihçe ...............................................................................................................4
2.2. Sınıflandırma ......................................................................................................7
2.3. Tanı Ölçütleri .....................................................................................................8
2.4. Epidemiyoloji .....................................................................................................8
2.5. Etiyoloji ve Patogenez ...................................................................................... 11
2.6.Risk Faktörleri ................................................................................................... 17
2.7. Çoğul Engellilik ................................................................................................ 18
2.7.1. Eşlik Eden Fiziksel Engeller ...................................................................... 18
2.7.2 Eşlik Eden Davranışsal ve Ruhsal Engeller ................................................. 19
2.8 Psikiyatrik Eş Tanılar......................................................................................... 20
2.8.1. Yaygın Gelişimsel Bozuklukları ................................................................. 22
2.8.2. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu .................................................. 22
2.8.3. Davranım Bozuklukları .............................................................................. 23
2.8.4. Tik Bozuklukları ........................................................................................ 23
2.8.5. Stereotipik Hareket Bozukluğu................................................................... 23
2.8.6. Genel Tıbbi Koşula Bağlı Zihinsel Bozukluklar ......................................... 24
2.8.7. Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar .................................................... 24
2.8.8. Duygudurum Bozuklukları ......................................................................... 24
2.8.9. Anksiyete Bozuklukları .............................................................................. 25
2.8.10. Travma Sonrası Stres Bozukluğu.............................................................. 26
2.8.11. Obsesif-Kompülsif Bozukluk ................................................................... 26
II
2.8.12. Yeme Bozuklukları .................................................................................. 26
2.9. Hasta ile Görüşme ............................................................................................ 27
2.10. Zeka ve Gelişme Geriliğinde Klinik ve Değerlendirme ................................... 28
2.11. Ayırıcı Tanı .................................................................................................... 32
2.12.Tedavi ............................................................................................................. 33
2.12.1. Psikoterapi ............................................................................................... 33
2.12.2. Davranış Tedavisi .................................................................................... 33
2.12.3. İlaç Tedavisi ............................................................................................ 33
2.12.4 Gelişimsel Düzeyine Göre Eğitsel Tedavi (Özel Eğitim) ........................... 36
2.13. Gidiş ve Sonlanım........................................................................................... 36
2.14. Önleme ve Korunma ....................................................................................... 37
3. YÖNTEM ............................................................................................................... 39
3.1. Olguların Değerlendirilme Süreci ..................................................................... 39
3.2. Psikometrik İncelemeler ................................................................................... 40
3.3. İstatistiksel Analiz ............................................................................................ 41
4. BULGULAR ........................................................................................................... 43
5. TARTIŞMA ............................................................................................................ 57
5.1. Epidemiyoloji ................................................................................................... 57
5.2. Sosyodemografik Özellikler .............................................................................. 58
5.3. Gebelik ve Doğum Öyküsü ............................................................................... 59
5.4. Organik Tanılar ................................................................................................ 60
5.5. Psikiyatrik Eş Tanılar ........................................................................................ 62
5.6. Psikometrik İncelemeler ................................................................................... 64
5.7. İlaçlar ............................................................................................................... 64
5.8. Psikomotor Gelişim .......................................................................................... 65
6. SONUÇ VE ÖNERİLER ......................................................................................... 67
7. KAYNAKLAR ....................................................................................................... 68
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................ 91

III
TABLO LİSTESİ
TabloNo: Sayfa No:
Tablo 1. Zeka Geriliğinin Şiddetine Göre Sınıflaması ......................................................................7
Tablo 2. Ebeveynlerin Çalışma Durumları ..................................................................................... 43
Tablo 3. Doğum Komplikasyonlarna Göre Dağılım ....................................................................... 44
Tablo 4. Doğum Sonrası İlk Duruma Göre Dağılım ....................................................................... 44
Tablo 5. Olguların Psikiyatrik Eş Tanılara Göre Dağılımı ............................................................ 45
Tablo 6. İlaçların Dağılımı .............................................................................................................. 45
Tablo 7. Nöbet Dağılımı .................................................................................................................. 46
Tablo 8. Hafif, Orta, Ağır Gerilik Düzeylerinde AGTE Puanları, Yaşı, Anne ve Babanın
Yaş ve Eğitim Düzeyleri ile Yürüme, Konuşma ve Tuvalet Eğitim Zamanlarına
Göre Dağılımı .................................................................................................................... 46
Tablo 9. Hafif, Orta ve Ağır Gerilik Düzeylerinde Cinsiyet Dağılımı ile Psikiyatrik Ve
Organik Eş Tanı, İlaç Kullanımı, EEG ile Yürüme, Konuşma ve Tuvalet
Eğitimini Alma Yaşları ile İlişkileri .................................................................................. 47
Tablo 10. Hafif, Orta ve Ağır Gerilik Düzeylerinde Ebeveyn Özellikleri, Anne Gebelik
Yaşı ve Doğum Öyküsü Arasındaki İlişki ......................................................................... 48
Tablo 11. Psikiyatrik Eş Tanı Varlığının WISC-R, AGTE Puanları, Ebeveyn Yaşları,
Eğitim Düzeyleri ile Yürüme, Konuşma ve Tuvalet Eğitimi Alma Yaşlarıyla
İlişkisi ................................................................................................................................ 48
Tablo 12. Anne Gebelik Yaşının Ebeveyn Yaş ve Eğitim Düzeyleri ile Olan İlişkisi ....................... 49
Tablo 13. Ebveyn ve Aile Özellikleinin WISC-R Puanları ve Gelişim Basamakları ile
İlişkisi ................................................................................................................................ 50
Tablo 14. Annenin İş ve Sağlık Durumunun Eş Tanı ve Geç Yürüme, Konuşma ve
Tuvalet Eğitimi İle Olan ................................................................................................... 51
Tablo 15. Babanın İş ve Sağlık Durumunun Eş Tanı Varlığı ile Geç Yürüme, Konuşma ve
Tuvalet Eğitimi ile İlişkisi ................................................................................................. 51
Tablo 16. Ailede Ruhsal Hastalık, Ebeveynler Arasında Akrabalık ve Aile Şeklinin
Organik Tanı ve Tetkikler İle Geç Yürüme, Konuşma ve Tuvalet Eğitimi ile
Olan İlişkisi ....................................................................................................................... 51
Tablo 17. Doğum Öyküsünün Psikiyatrik Eş Tanı, EEG, Havale, Geç Yürüme, Konuşma
ve Tuvalet Eğitimi ile İlişkisi............................................................................................. 52
Tablo 18. WISC-R Puanları ve Gelişim Basamaklarının Annenin Gebelik Yaşı, Gebelik
Süreci ve Doğum Öyküsü ile İlişkisi ................................................................................. 52
Tablo 19. WISC-R Puanları ve Gelişim Basamaklarının Doğumdan Sonra ilk Durum,
Cinsiyet, İlaç Kullanımı, Organik Hastalık ve EEG Bozukluğu ile İlişkisi ...................... 53
Tablo 20. Ebeveyn Özelliklerinin AGTE Alt Ölçek Puanları ile İlişkisi .......................................... 54
Tablo 21. AGTE Puanlarında Gerilik Düzeyinin (Ay olarak) Aile Özellikleri ile İlişkisi................ 55
Tablo 22. AGTE Puanlarında Gerilik Düzeyinin (Ay olarak) Gebelik ve Doğum Öyküsü
ile İlişkisi ........................................................................................................................... 55
Tablo 23. AGTE Puanlarında Gerilik Düzeyinin (Ay olarak) Cinsiyet, İlk Durum,
Organik Tanı Varlığı, İlaç Kullanımı, EEG Bozukluğu ve Havale Öyküsü ile
İlişkisi ................................................................................................................................ 56

IV
KISALTMALAR
AE : Anne eğitim,
AAMR : Amerikan Zeka Geriliği Birliği
AGTE : Ankara Gelişim Tarama Envanteri
AZG : Ağır düzeyde zeka geriliği,
BE : Baba eğitimi,
DEHB : Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu,
EEG : Elektroensefalogram,
HZG : Hafif düzeyde zeka geriliği,
MR : Mental Retardasyon,
NVY : Normal vaginal yol
OZG : Orta düzeyde zeka geriliği,
OKB : Obsesif Kompulsif Bozukluk,
Ort : Ortalama,
Rs : Korelasyon oranı,
Sx : Sezeryan,
SS : Standart Sapma,
TSSB : Travma sonrası stres bozukluğı
YGB : Yaygın Gelişimsel Bozukluk,
WISC-R : Weschler zeka ölçeği
ZG : Zeka Geriliği.

V
ÖZET VE ANAHTAR SÖZCÜKLER
Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kliniğine Başvuran Zeka Geriliği Tanısı
Alan Hastaların Özellikleri

Bu çalışmada 2006-2008 yılları arasında Çukurova Üniversitesi Çocuk Ruh
Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı’na başvuran “Zeka Geriliği” tanısı alan çocuk ve
ergenlerde sosyodemografik özellikler, gebelik, doğum öyküleri, psikiyatrik ve organik
eş tanılar, uygulanan ilaç tedavilerinin araştırılması hedeflenmiştir.
Çalışmaya 0-18 yaş arasında 200 olgu alınmıştır. Olguların bilgilerine geriye
dönük dosya incelemesi ile ulaşılmıştır. Kullanılan psikometrik ölçekler; Ankara
Gelişim Tarama Envanteri, Wechsler Intelligent Scale for children-Revised idi. Veriler
SPSS 11.0 istatistik paket programı ile değerlendirilmiştir.
Olguların 146’sı (73%) erkek; 54’ü (27%) kız olup yaş ortalaması 7,5±3,6 idi.
Annelerin ortalama eğitim süreleri 5,9 yıl, ortalama gebelik yaşları 26,3 idi.
Olgularda gerilik düzeyi arttıkca anne eğitim süresinin azaldığı, ancak bu durumun
istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlendi. Gebelik yaşının gerilik düzeyi ile
anlamlı ilişkisi olmadığı belirlendi.
26 olguda (13%) doğum komplikasyonu saptandı. 86 olgunun (43%) zamanında
doğduğu belirlendi. Zamanında doğanlarda doğmayanlara göre yürümeye başlama ve
tuvalet eğitimi alma yaşlarının istatistiksel olarak anlamlı derecede erken olduğu
belirlendi (p<0,5) Organik hastalık varlığı, havale öyküsü ve EEG bozukluğu olanlarda
WISC-R sözel, performas ve toplam puanlar anlamlı olarak düşük bulundu.
141 olguda (70,5%) en az bir psikiyatrik tanı eşlik ediyordu. En sık eşlik eden tanı
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu idi. (n=85, 60,2%). Diğer sık görülen tanılar
Yaygın Gelişimsel Bozukluk (n=21, 14,8%), Psikotik Bozukluk (n=4, 2,8%), Davranım
Bozukluğu (n=2, 1,7%) ve diğer tanılardı.
125 olgunun ilaç tedavisi aldığı belirlendi (62,5%). En sık kullanılan ilaçlar
antipsikotik (56%) ilaçlardı. Olgularda işlevselliğin arttırılması için erken tanı ve
hastanın sınırlılıklarına göre tedavinin belirlenmesi önemlidir.
Anahtar Sözcükler: Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı, Zeka Geriliği

VI
ABSTRACT-KEYWORDS
The Characteristics of Mentally Retarded Patient Who Referred To Child
and Adolescent Psychiatry Clinic

The aims of this study are to determine the relation among sociodemographic
factors, pregnancy and birth history, psychiatric and organic co-morbid diagnosis and
applied medicenes treatment in the mentally retarded children who were treated in
Cukurova University Child and Adolescent Psychiatry Department in 2006-2008.
0-18 years old 200 cases were recruited to the study. Findings were
collected from patient files as retrospectively. Psychometric scales were Wechsler
Intelligent Scale for children-Revised (WISC-R) and Ankara Gelişim Tarama Envanteri
(AGTE). Statistical analyzes were performed with SPSS windows (11.00) pocket
program.
146 (73%) of cases were boys and 54 (27%) were girls. Average age was
7,5±3,6. The mothers education level was 5,9 years, mean pregnancy ages were 26,3
years. In the cases it was observed that as the mental retardness level increases the
education period decreases but it was determined that this case was not statistically
meaningfull. It was determined that the pregnancy age has no meaningful relationship
with the retardness level.
In 26 cases (13%) pregnancy complication was determined. In 86 cases (43%) on
time birth was determined. The time period of start of walking and wc training were
determined statistically earlier at a meaningful degree in the on time births with respect
to the late births. (p<0,5) In the ones who have organic illness, eclampsia history and
EEG failure, WISC-R verbal, performance and aggregate points were found
meaningfully low.
141 (70,5%) cases had least one co-morbid disorder. The most common diagnose
was Attention Deficit Hyperactivity Disorder (n=85, 60,2%). Other common diagnoses
were Pervasive Developmental Disorder (n=21, 14,8%), Psychotic Disorder (n=4,
2,8%), Conduct Disorder (n=2, 1,7%) and others.
125 of cases used drug treatment. The most frequent used drugs were
antipsychotic (56%) drugs. In order to increase the functionality in the cases, the early
diagnosis and determining the treatment with respect to the limited capacity of the
patient is important.
Key Words: Child and Adolescent Psychiatry, Mental Retardation.

VII
1. GİRİŞ VE AMAÇ
Çukurova Üniversitesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı 1990
yılından itibaren Psikiyatri Anabilim Dalından ayrılarak 0-18 yaş arasındaki çocuk ve
ergenlerin ruhsal ve psikometrik değerlendirmelerini yapmaktadır. Yılda yaklaşık 2000
civarında yeni hasta görülen polikliniğimizde diğer ruhsal hastalıklar ve sorunlar yanı
sıra hastaların ortalama 5%’i zeka geriliği ve/veya gelişme geriliği tanısı almaktadır.
Gelişme geriliği ve zeka geriliği bireyin gelişim düzeyinde, zeka düzeyi ve sosyal uyum
becerilerinde yetersizlikle karekterize süregelen çeşitli gelişimsel ve davranışsal
belirtiler olup kişilerin işlevselliğini, yaşam kalitesini ve toplumda yaşama uyum
sağlama yetilerini kısıtlayan önemli ve birincil faktörlerdir. Sosyal, mesleki ve eğitim
alanlarında önemli güçlüklere neden olan bu bozukluklara son yıllarda daha çok önem
verilmiş, özellikle risk faktörleri, nedenleri, eş tanı ve seyirlerine yönelik yapılan
çalışmaların sayısında artış gözlenmiştir. Ülkemizde ise bu alanda geniş örneklemlerle
yapılmış az sayıda çalışma bulunmaktadır.
Bu çalışmaya Adana ve çevre illerden ruhsal sağaltım için aileleri tarafından
getirilen ve polikliniğimizde “Zeka Geriliği ve Gelişme Geriliği ” tanıları alan çocuk ve
ergenler alınmıştır. Çalışmanın amaçları; zeka geriliği ve gelişme geriliği tanıları alan
bu olgularda ailelerin genel sosyodemografik özellikleri, yaş ve cinsiyete göre dağılım,
doğum ve doğum sonrası komplikasyonlar ile psikiyatrik ve organik eştanı sıklığını
araştırmak, tüm bu faktörlerin gerilik düzeyi ile ilişkisini inceleyerek literatür eşliğinde
önlenebilir risk faktörlerini belirlemektir.

1
2. GENEL BİLGİLER
Zeka kavramı bir çok bilim adamı tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır.
Binet zekâyı “iyi akıl yürütme, iyi hüküm verme ve kendi kendini eleştirme
kapasitesi”olarak tanışmamıştır. Terman; “Birey, soyut düşünebildiği ölçüde zekidir”,
Wechsler; ”Bireyin amaçlı davranma, mantıklı düşünme ve çevresiyle ilişkilerinde etkili
olma kapasitesi”demiştir. Baldwin; “Bilme yeti ya da kapasitesi”, Piaget; “Zeka
organizma ile çevresi arasındaki kendine uydurma (assimilatory) ve kendini uydurma
(accomodatory) ile ilgili etkileşimlerin olduğu kadar tüm duyusal-devinişsel ve bilişsel
nitelikteki ardışık uyumların yöneldiği denge durumunu kurar”, Freeman; “Bütün
yaşantıları bütünleştirme ve yeni durumlara uyumu sağlayan tepkilerde bulunma
kapasitesi” olarak tanımlamışlardır1,2. Gardner (1999) ise zekâyı, bir kişinin bir veya

birden fazla kültürde değer bulan bir ürün ortaya koyabilme kapasitesi, gerçek hayatta
karşılaştığı problemlere etkili ve verimli çözümler üretebilme becerisi ve çözüme
kavuşturulması gereken yeni ve karmaşık yapılı problemleri keşfetme yeteneği olarak
tanımlamaktadır. Dolayısıyla, Gardner “çoklu zekâ kuramı” ile zekâ konusuna daha
geniş bir bakış açısı kazandırmış ve insanların sahip oldukları farklı yetenekleri-
potansiyelleri “zekâ alanları” olarak adlandırmıştır3.
Zekâ konusunda yapılan ilk çalışmalar ve ilk zeka kuramı, testlerin olmadığı bir
dönemde öğretmen değerlendirmelerine bağlı olarak Spearman tarafından
geliştirilmiştir. Faktör analizi tekniği ile tüm zihinsel etkinliklerin temelinde ortak bir
“g” faktörü olduğu ve bu faktörün öğrenme düzeyini belirlediği, bilginin deneyime
dönüştürülme oranını etkilediğini belirlemiştir4. Thorndike 1930’lu yıllarda sözel
kavrama, hafıza, muhakeme, uzay ilişkilerini görselleştirme yeteneği, sayısal yetenek,
sözel akıcılık ve algısal hız gibi bir takım zihinsel yetenekler belirleyerek zekâ değil
zekâlar olduğunu öne sürmüştür. Thorndike’dan 30 yıl sonra, 1960’lı yıllarda Guilford
120 faktörlü zekâ kavramını ortaya koymuş, daha sonra bu sayıyı 150’ye
çıkarmıştır.5,6,7.
Zeka geriliği (ZG) kavramı ise zekanın türü ve ölçümüne yönelik tartışmalar
sonrası dikkat çekmiştir. Farklı tanımlarına rağmen, zeka geriliği tanısındaki ölçüt
zamanla zihinsel işlev bozukluğu olmuştur8. Bu bağlamda zeka; akıl yürütme, problem
2