çocuk adalet sistemi sorun tespit raporu

41 Pages·2015·0.29 MB·Turkish

ÇOCUK ADALET SİSTEMİ
SORUN TESPİT RAPORU
ÇAÇAv.
Çocuk Hakları Alanında Çalışan Avukatlar
Ağı
Mart 2015
1
İçindekiler /Sayfa Numarası
SUÇA SÜRÜKLENEN ÇOCUK 6
MAĞDUR ÇOCUK 21
KORUNMA İHTİYACI OLAN ÇOCUK 29
TEDBİR KARARLARI 33
DİĞER TESPİTLER 37
SONUÇ YERİNE 41
2
ÇAÇAv. (Çocuk Alanında Çalışan Avukatlar Ağı ) Hakkında
ÇAÇAv. çocuk hakları alanında çalışan avukat ve stajyer avukatlardan oluşan bir sivil
inisiyatiftir. Tüzel kişiliği olmayan ÇAÇAv. mesleki dayanışma, bilgi ve deneyim paylaşımını
sağlamayı hedeflemiştir. Bağımsız olan ÇAÇAv. belirlediği strateji doğrultusundaki
faaliyetleri gönüllülük esasına dayanarak yerine getirmektedir. Çocuk adalet sistemine dair
savunuculuk ve lobicilik faaliyetleri yürütmektedir.
23 Aralık 2013 tarihinde bir araya gelen grubun Ağustos 2015 itibarıyla 60 gönüllüsü
bulunmaktadır. Kurulduktan sonra Mersin, Ankara, Bursa, Diyarbakır illerinde toplantılar
yapılmıştır. Kapasite arttırımını ve koordinasyonu hedefleyen bu toplantıların yanı sıra
üyelere yönelik cezasızlık, çocuk adalet sistemi ve stratejik davalama eğitici eğitimleri
verilmiştir. ÇAÇAv. düzenlediği eğitimleri adalet sisteminin çalışanlarının (hakim, savcı,
sosyal çalışma görevlileri) katılımıyla gerçekleştirmektedir. ÇAÇAv. gönüllüleri yerel,
bölgesel, ulusal toplantılara ve kampanyalara katılım sağlayarak, üyesi oldukları baroların
çocuk hakları merkezlerinde yer alarak katkı sunmakta, sivil toplum kuruluşlarına hukuki
destek vermektedir.
Çocuk Adalet Sistemi Sorun Tespit Raporu, yıllardır çocuk hakları alanında çalışan,
emeğini zamanını maddi bir karşılık beklemeden çocukların esenliği ve haklarının
savunmasında rol alan meslektaşlarımın birikiminin sonucudur. Bu çalışma, düzenli haftalık
toplantıların, defalarca telefonlaşmaların ve yazışmaların ürünüdür. Çalışmaya destek olan ve
katkı sunan tüm ÇAÇAv. gönüllülerine ve yayın haline getirilerek alanda paylaşılmasını
sağlayan Sivil Düşün Programına teşekkür ediyoruz.
Dayanışmayla,
Av. Şahin ANTAKYALIOĞLU Av.Gazal BAYRAM
ÇAÇAv. Eş Koordinatörleri
Av.Nihan Erdoğan
ÇAÇAv. Genel Sekreteri
3
Kullanılan Kısaltmalar
SSÇ : Suça Sürüklenen Çocuk
KİOÇ : Korunma İhtiyacı İçinde Olan Çocuk
KDT : Koruyucu Destekleyici Tedbir
ÇKK : Çocuk Koruma Kanunu
TCK : Türk Ceza Kanunu
CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu
SÇG : Sosyal Çalışma Görevlisi
ÇAS : Çocuk Adalet Sistemi
SİR : Sosyal İnceleme Raporu
ÇİM : Çocuk İzleme Merkezi
KBRM: Koruyucu, bakım rehabilitasyon merkezleri
BSRM: Bakım sosyal rehabilitasyon merkezleri
TGYK: Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu
m : Madde
PVSK : Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu
YGİY : Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliği
4
GİRİŞ VE RAPORUN YÖNTEMİ
Çocuklar adalet sistemi içinde “suça sürüklenen çocuk” veya “mağdur” çocuk olarak yer
alabilmektedir. Ancak çocuk adalet sistemi sadece bu ikili ayrımla çocukları ele almamaktadır.
Her çocuğun hakları vardır. Devlet her çocuğun esenliğini sağlamakla yükümlüdür. Her çocuk
korunmaya veya desteğe ihtiyaç duyabilir. Ancak bu korunma ve destek çocuğun sahip olduğu
insan haklarını ortadan kaldırmaz. Bu rapor çocuğun insan hakları perspektifinden çocuk
adalet sistemini değerlendirmeyi hedeflemektedir.
Çocukların adalet sistemi ile temas ettiği andan itibaren yaşanan hak ihlalleri ve hukuka
uygun olmayan uygulamalar çocuk hakları savunucularının sıkça dile getirdiği bir husustur.
Bu hak ihlallerinin neler olduğu ise somut olaya göre değişmektedir. Ancak hak savunuculuğu
yaptığımız süre boyunca deneyimlerimiz, bazı hak ihlallerinin Türkiye’nin her yerinde yapısal
olarak görünür olduğunu göstermiştir.
Raporun hazırlanmasında, niteliksel veri toplama aracı olarak bireysel görüşmeler/mülakatlar
(individual intervews) ve gözlem (observation) kullanılmıştır. Alanda kilit öneme sahip saha
çalışanı olan ÇAÇAv üyesi avukatlar ile yapılan mülakatlar tasniflenmiştir. Mülakatlar niteliği
itibarıyla yarı yapılandırılmış ve açık uçludur. Mülakatlar için 10 sorudan oluşan soru formu
hazırlanmış ve herkese aynı sorular sorulmuştur. Ancak bazı sorular açık uçlu (open ended)
niteliktedir. Görüş veren avukatlar bazı konularda görüşlerini ayrıntılandırabilmiştir. Anket
formuna verilen yazılı yanıtlar analiz edilmiştir.
Avukatlarla yapılan görüşmeler ve avukatlardan toplanan anketler ile avukatların kendi
deneyimleri ve gözlemleri üzerinden edindikleri bilgilerin bir araya getirilmesi hedeflemiştir.
Çocukların dahil olduğu dosyalardaki yapısal hak ihlallerinin, çocuk hakları savunucuları
tarafından görünür kılınmasının amaçlandığı bu raporda yer alan kimi gözlemlerin,
kamuoyunun yakından bildiği olaylar olduğu da dikkate alınarak, çocukların kendilerine ve
dosyalarına ilişkin bilgiler kodlanmıştır/şifrelenmiştir. Rapor, toplanan verilerin derlenmesi
neticesinde oluşturulmuştur. Bu sebeple çalışmanın sınırlılığı, ÇAS’a dair tüm sorunlara
değinmemek olmuştur.
5
SUÇA SÜRÜKLENEN ÇOCUK
Cumhuriyet savcısı sadece çocuğun ifadesini almaktadır. İfade alınması hariç tüm soruşturma
işlemleri kolluk tarafından yapılmaktadır.
ÇKK m.15/1 - Suça sürüklenen çocuk hakkındaki soruşturma çocuk bürosunda görevli
Cumhuriyet savcısı tarafından bizzat yapılır.
˘ Savcı, koruyucu ve destekleyici tedbirlerin alınması için talepte bulunmamakta, bu
tedbirlerin alınmasını mahkemeye bırakmaktadır. SSÇ, aynı zamanda KİOÇ olsa dahi
savcılık bu çocuklara ilişkin herhangi bir önlem almamakta, bu hususu
değerlendirmemektedir.
ÇKK m.7/1 - Çocuklar hakkında koruyucu ve destekleyici tedbir kararı; çocuğun anası,
babası, vasisi, bakım ve gözetiminden sorumlu kimse, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme
Kurumu ve Cumhuriyet savcısının istemi üzerine veya re ‘sen çocuk hâkimi tarafından
alınabilir.
ÇKK m.30/1/c – (1) Çocuk bürosunun görevleri;
…
c) Korunma ihtiyacı olan, suç mağduru veya suça sürüklenen çocuklardan yardıma, eğitime,
işe, barınmaya ihtiyacı olan veya uyum güçlüğü çekenlere ihtiyaç duydukları destek
hizmetlerini sağlamak üzere, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum kuruluşlarıyla
işbirliği içinde çalışmak, bu gibi durumları çocukları korumakla görevli kurum ve
kuruluşlara bildirmek
˘ Soruşturma aşamasında çocuğun ifadesi alınmadan önce, isnat edilen suç ve süreç
hakkında yaşına ve gelişimine uygun bilgilendirme yapılmamakta, ailesine yeterli
bilgi verilmemektedir. Dosya üzerinde yasal olarak yapılması zorunlu olan
bilgilendirme görevinin yerine getirilmiş gibi gösterilmesi amacıyla maktu formlar
imzalatılmaktadır. Çocukların gözaltında bulunduğu süreye dair formlar dahi maktu
halde hazırlanmakta ve bu formlar, çoğunlukla içeriği açıklanmadan çocuğa
imzalatılmaktadır. Çocuklar yetişkinlerle aynı uygulamalara tabi tutulmaktadır.
Çocuğa hakları hatırlatılmamakta, polis, çocuğa veya aileye müdafisi gelene dek
yasal haklarını hatırlatmaya gerek duymamaktadır. Çocuk şube ve savcılık tarafından
6
çocuğun müdafiinin ve ailesinin yıldırılmasına yönelik tutum ve davranışlar
sergilenmektedir.
ÇKK m.4/1/d- Çocuk ve ailesi bilgilendirilmek suretiyle karar sürecine katılımlarının
sağlanması ilkesi gözetilir.
ÇKK m.4/1/g- Soruşturma ve kovuşturma sürecinde çocuğun durumuna uygun özel ihtimam
gösterilmesi ilkesi gözetilir
ÇKK m.4/1–h- Kararların alınmasında ve uygulanmasında, çocuğun yaşına ve gelişimine
uygun eğitimini ve öğrenimini, kişiliğini ve toplumsal sorumluluğunu geliştirmesinin
desteklenmesi ilkesi gözetilir.
ÇKK m. 15/2 - Çocuğun ifadesinin alınması veya çocuk hakkındaki diğer işlemler sırasında,
çocuğun yanında sosyal çalışma görevlisi bulundurulabilir.
YGİY m.19/4- Kendisinin yararına aykırı olduğu saptanmadığı veya kanunî bir engel
bulunmadığı durumlarda ana-babası veya vasisi ifade alınırken hazır bulunabilir.
YGİY m.19/1/3 - Müdafi hazır bulundurulmak şartı ile şüpheli çocuğun ifadesi alınır.
YGİY m.23/g - Şüphelinin ifadesinin alınmasında şu esaslara uyulur: Şüpheden kurtulması
için somut delillerin toplanmasını isteyebileceği hatırlatılır ve kendisi aleyhine var olan
şüphe nedenlerini ortadan kaldırmak ve lehine olan hususları ileri sürmek imkânı tanınır.
CMK m147/1/b - Şüphelinin veya sanığın ifadesinin alınmasında veya sorguya çekilmesinde
aşağıdaki hususlara uyulur: Kendisine yüklenen suç anlatılır.
CMK m.147/1 /e - Yüklenen suç hakkında açıklamada bulunmamasının kanuni hakkı olduğu
söylenir.
YGİY m.23/g - Şüphelinin ifadesinin alınmasında şu esaslara uyulur: Şüpheden kurtulması
için somut delillerin toplanmasını isteyebileceği hatırlatılır ve kendisi aleyhine var olan
şüphe nedenlerini ortadan kaldırmak ve lehine olan hususları ileri sürmek imkânı tanınır.
˘ Çocukların tutuklanması ve gözaltına alınması sırasında halen kelepçe, ters kelepçe,
zincir ve benzeri aletler kullanılmaktadır. Toplumsal olaylarda gözaltına alınan
çocuklar da kelepçe-ters kelepçe takılarak, kötü muamele uygulanarak baroya
bildirilmeden, ailelerine teslim edilmektedir. Çocuğun ifade için sonradan
çağrılmasında çocuğun içinde bulunduğu somut durum esas alınmamaktadır.
ÇKK m.18 /1 - Çocuklara zincir, kelepçe ve benzeri aletler takılamaz. Ancak; zorunlu
hâllerde çocuğun kaçmasını, kendisinin veya başkalarının hayat veya beden bütünlükleri
bakımından doğabilecek tehlikeleri önlemek için kolluk tarafından gerekli önlem alınabilir.
7
ÇKK m.4/1/g - Soruşturma ve kovuşturma sürecinde çocuğun durumuna uygun özel ihtimam
gösterilmesi, ilkesi gözetilir.
ÇKK m.31/2- Kolluğun çocuk birimi, korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocuklar
hakkında işleme başlandığında durumu, çocuğun veli veya vasisine veya çocuğun bakımını
üstlenen kimseye, baroya ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumuna, çocuk resmî bir
kurumda kalıyorsa ayrıca kurum temsilcisine bildirir.
YİGY m.18/10 - Çocuklara kelepçe ve benzeri aletler takılamaz. Ancak, zorunlu hâllerde
çocuğun kaçmasını, kendisinin veya başkalarının hayat veya beden bütünlükleri bakımından
doğabilecek tehlikeleri önlemek için kolluk tarafından gerekli önlemler alınır.
˘ Çocuğun ifadesi müdafi olmadan alınmakta, kimi zamansa ifade alındıktan sonra
müdafiin ifade tutanağını imzalaması istenmektedir. Çocuk şube, baroya ivedi bir
şekilde haber vermemektedir. Bazen de hiç haber verilmemekte, hatta bu sebeple baro
tarafından çocuk şubeden liste istenildiğinde tepkiyle karşılanmaktadır. Kolluk sadece
savcılığa bilgi vermekte, zorunlu müdafilik talebi dışında baroya, çocuğun aleyhine
bir durum bulunmaması halinde aileye, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na
bildirimleri yapmamakta ve böylelikle dört telefon kuralı uygulanmamakta, bazen de
geciktirilmektedir
ÇKK m.31/2 - Kolluğun çocuk birimi, korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocuklar
hakkında işleme başlandığında durumu, çocuğun veli veya vasisine veya çocuğun bakımını
üstlenen kimseye, baroya ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumuna, çocuk resmî bir
kurumda kalıyorsa ayrıca kurum temsilcisine bildirir.
CMK m.149/3 - Soruşturma ve kovuşturma evrelerinin her aşamasında avukatın, şüpheli
veya sanıkla görüşme, ifade alma veya sorgu süresince yanında olma ve hukukî yardımda
bulunma hakkı engellenemez, kısıtlanamaz.
CMK m.147/1/c - Müdafi seçme hakkının bulunduğu ve onun hukukî yardımından
yararlanabileceği, müdafiin ifade veya sorgusunda hazır bulunabileceği, kendisine bildirilir.
CMK m.152/2 - Müdafii bulunmayan şüpheli veya sanık; çocuk, kendisini savunamayacak
derecede malul veya sağır ve dilsiz ise, istemi aranmaksızın bir müdafi görevlendirilir.
˘ Halen siyasi suçlarda çocuklar bir tam gün TEM şubede gözaltında kalabilmekte,
derhal çocuk şubeye sevk edilmeyebilmektedir.
8
ÇKK m.31/1 - Çocuklarla ilgili kolluk görevi, öncelikle kolluğun çocuk birimleri tarafından
yerine getirilir.
ÇKK m.16/1 - Gözaltına alınan çocuklar, kolluğun çocuk biriminde tutulur.
ÇKK m.4/1 - Çocuklar hakkında özgürlüğü kısıtlayıcı tedbirler ile hapis cezasına en son çare
olarak başvurulması ilkesi gözetilir.
TGYK m.34/A - Bu Kanuna aykırı toplantı ve gösteri yürüyüşlerine katılarak direnme suçunu
veya katıldıkları toplantı ve gösteri yürüyüşleri sırasında propaganda suçunu işleyen
çocuklar hakkında bu suçlara bağlı olarak ayrıca 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun 2
nci maddesinin ikinci fıkrası hükmü uygulanmaz.
˘ Adliyelerde çocuklarla görüşme odaları bulunmamaktadır. Çocuk ve müdafiinin
sağlıklı olarak görüşmesi için uygun ortam sağlanmamaktadır.
CMK m.154/1– Şüpheli veya sanık, vekâletname aranmaksızın müdafii ile her zaman ve
konuşulanları başkalarının duyamayacağı bir ortamda görüşebilir.
˘ Yakalama esnasında çocuğa orantısız güç kullanılmaktadır. Yakalama sırasındaki
şiddet meşru sebebe dayanmamakta ve ölçülülük sınırı aşılmaktadır. Uygulanan kötü
muamele, soruşturma aşamasında re’sen dikkate alınmamakta, çocuğun görmüş
olduğu şiddet yakalamanın unsuru gibi değerlendirilmektedir. Kolluk, hukuka aykırı
olarak yaptığı davranışların ortaya çıkmaması için çocuğun ve ailesinin üzerinde
baskı kurmaktadır.
Madde 17 – Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına
sahiptir.
Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne
dokunulamaz; rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.
Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz; kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir
cezaya veya muameleye tabi tutulamaz.
(…)(1) meşru müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi, bir
tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanın
bastırılması, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin
9
uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda
meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fıkra hükmü dışındadır.
PVSK m.16/1 - Polis, görevini yaparken direnişle karşılaşması halinde, bu direnişi kırmak
amacıyla ve kıracak ölçüde zor kullanmaya yetkilidir.
Zor kullanma yetkisi kapsamında, direnmenin mahiyetine ve derecesine göre ve direnenleri
etkisiz hale getirecek şekilde kademeli olarak artan nispette bedenî kuvvet, maddî güç ve
kanunî şartları gerçekleştiğinde silah kullanılabilir.
PVSK m.16/4 - Zor kullanmadan önce, ilgililere direnmeye devam etmeleri halinde doğrudan
doğruya zor kullanılacağı ihtarı yapılır.
CMK m.92/1- Cumhuriyet başsavcıları veya görevlendirecekleri Cumhuriyet savcıları, adlî
görevlerinin gereği olarak, gözaltına alınan kişilerin bulundurulacakları nezarethaneleri,
varsa ifade alma odalarını, bu kişilerin durumlarını, gözaltına alınma neden ve sürelerini,
gözaltına alınma ile ilgili tüm kayıt ve işlemleri denetler; sonucunu Nezarethaneye Alınanlar
Defterine kaydederler.
CMK m.161/5 - Kanun tarafından kendilerine verilen veya kanun dairesinde kendilerinden
istenen adliye ile ilgili görev veya işlerde kötüye kullanma veya ihmalleri görülen kamu
görevlileri ile Cumhuriyet savcılarının sözlü veya yazılı istem ve emirlerini yapmakta kötüye
kullanma veya ihmalleri görülen kolluk âmir ve memurları hakkında Cumhuriyet savcılarınca
doğrudan doğruya soruşturma yapılır.
˘ Ailenin yargılama sürecinin her aşamasında çocuğun yanında bulunmasına izin
verilmemekte, bu hakkın kullanılması engellenmektedir. Savcılık kararı ile özellikle
hafta sonu ailelerin adliyeye girmesi engellenmektedir. Zaman zaman da tamamen
kolluğun inisiyatifi ile aileler çocuk şube binasına dahi alınmamaktadır.
ÇKK m.31/3 - Çocuk, kollukta bulunduğu sırada yanında yakınlarından birinin bulunmasına
imkân sağlanır.
YGİY m 19/4- Kendisinin yararına aykırı olduğu saptanmadığı veya kanunî bir engel
bulunmadığı durumlarda ana-babası veya vasisi ifade alınırken hazır bulunabilir.
10