Chocim 1673

250 Pages·2.766 MB·Polish

Quetzalcoatl
H I S T O R Y C Z N E B I T W Y
DAMIAM ORŁOWSKI
CHOCIM 1673
BELLONA
Warszawa
SPIS TREŚCI
Wstęp ................................................................................................ 7
Omówienie źródeł i literatury............................................................... 7
Rozdział 1
Wprowadzenie.................................................................................. 14
Przyczyny konfliktu.......................................................................... 14
Charakterystyka walczących stron .................................................... 19
Turcja ............................................................................................... 19
Rzeczpospolita .................................................................................. 21
Charakterystyka walczących armii .................................................... 22
Polska i Litwa ................................................................................. 22
Turcja ............................................................................................... 37
Chanat krymski ................................................................................46
Teatr działań wojennych ................................................................... 48
Rozdział 2
Kampania 1673 — Chocim ............................................................ 53
Sytuacja w przeddzień bitwy ............................................................ 53
Koncentracja i przemarsz ................................................................. 59
Bitwa pod Chocimiem ...................................................................... 78
Opis terenu działań wojennych ......................................................... 78
Siły przeciwników ............................................................................ 79
Pierwsza faza działań — 9-10 XI ..................................................... 84
Rozstrzygające starcie — 11 XI ........................................................ 93
Ocena bitwy — podsumowanie i wnioski ...................................... 105
Rozdział 3
Kampania 1673 — po Chocimiu ................................................. 120
Sytuacja po chocimskiej bitwie ...................................................... 120
W Rzeczpospolitej ........................................................................ 120
W Turcji ....................................................................................... 121
Działania wojsk po bitwie ....................................................... 121
Działania w Mołdawii .............................................................. 127
Grupa Sieniawskiego ............................................................... 127
Kontratak turecki ..................................................................... 130
Odwrót Sieniawskiego z Mołdawii .......................................... 131
Garnizony polskie w Mołdawii ................................................ 135
Blokada Kamieńca .................................................................. 136
Działania pozostałych ugrupowań polskich .............................. 140
Podsumowanie.......................................................................... 141
Rozdział 4
Kampanią Ukrainna.............................................................. 143
Charakterystyka sytuacji na prawobrzeŜnej Ukrainie ................ 143
Sytuacja w Rzeczpospolitej...................................................... 144
Zarys rosyjskich działań wojennych ......................................... 147
Zarys tureckich działań wojennych .......................................... 150
Plan wojenny Rzeczpospolitej .................................................. 152
Spóźniona kampania jesieinno-zimowa..............................................153
Podsumowanie.......................................................................... 167
Rozdział 5
Kampania 1675...............................................................................172
Sytuacja przed kampanią 1675.......................................................172
Plan obronny Rzeczypospolitej ................................................176
Ofensywa turecka ................................................................... 179
Działania obronne wojsk polskich ............................................ 181
Lesienice — punkt zwrotny w kampanii 1675 ......................... 183
Plan tureckich działań ............................................................ 183
Opis terenu działań wojennych ................................................ 185
Uszykowanie wojsk polskich .................................................. 187
Królewski plan działania ........................................................ 188
Bitwa pod Lesienicami — 24 VIII 1675 ................................ 189
Odwrót wojsk turecko-tatarskich ............................................. 193
OblęŜenie Trembowli .............................................................. 195
Zakończenie działań wojennych w 1675 roku .......................... 202
Podsumowanie ........................................................................ 204
Rozdział 6
Kampania 1676 — śurawno ................................................ 205
Sytuacja polityczna w Rzeczpospolitej na początku
1676 r...................................................................................... 205
Plan obronny ........................................................................... 207
Początek działań tureckich ....................................................... 208
Działania dywersyjne wojsk polskich ...................................... 210
Dalsze działania tureckie ......................................................... 212
Na odsiecz Stanisławowa......................................................... 214
Marsz wojsk polsko-litewskich pod śurawno ____________ 217
Bitwa pod Wojniłowem .......................................................... 220
śurawno .................................................................................. 222
Opis terenu działań wojennych ............................................... 222
Pierwsze dni oblęŜenia ........................................................... 223
Bitwa przed obozem polskim 29 IX 1676..................................226
Regularne oblęŜenie ................................................................ 227
Starcie 8 października ............................................................. .229
Końcowa faza walk — aŜ do rozejmu Ŝurawińskiego............... 230
Podsumowanie kampanii 1676................................................. 234
Zakończenie........................................................................... 236
Podsumowanie i ocena wojny 1673-1676 ............................. 236
Bibliografia ............................................................................. 239
WSTĘP
OMÓWIENIE ŹRÓDEŁ I LITERATURY
Praca oparta jest przede wszystkim na źródłach wydanych K Głównym
materiałem, z którego korzystałem w czasie badań nad historią wojny polsko-
tureckiej w latach 1673-1676, były prace profesora Janusza Wolińskiego. Tego
niewątpliwie znakomitego historyka wojskowości prześladował ogromny pech
— dwukrotnie spłonęła jego praca Od Chocimia do śórawna — raz w czasie
bombardowania Warszawy w 1939 r., drugi raz w czasie powstania
warszawskiego w 1944 r.2 Praca profesora Wolińskiego opublikowana została
częściowo
1 Wyjątkiem są wykorzystane w pracy materiały do bitwy pod Chocimiem z Tbe National
Archives w Londynie — głównie listy rezydenta angielskiego w Gdańsku Sandersona do ministra
Williamsona. List [Wiadomości z Warszawy], Varsovie le 25 Novembre 1673 [wj The ational Archives,
Stale Papers Foreign, Newsletters, SP 101/4,3, który jest obszerną relacją z chocimskiej bitwy,
powiela w zasadzie znane z innych źródeł informacje; kilka poŜytecznych informacji moŜna znaleźć
natomiast w Listach rezydenta angielskiego w Gdańsku Francisa Sander
sona [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13. *
2 J. Wimmer, Janusz Woliński — badacz epoki Sobieskiego [w] „Studia i Materiały do Historii
Wojskowości" (dalej cyt „SMHW), t. XVI, cz. 2, Warszawa 1970.
8
w „Przeglądzie Historyczno-Wojskowym"3, a zebrane i wydane przez niego
materiały w „Studiach i Materiałach do Historii Wojskowości" oraz w
„Przeglądzie Historyczno--Wojskowym"4. Równie waŜne są źródła zebrane
przez Franciszka Kluczyckiego i AmbroŜego Grabowskiego oraz listy Jana
III do Ŝony zebrane przez A. Z. Helcela5. Bogate uzupełnienie stanowią
pamiętniki uczestników wojny polsko--tureckiej: Duponta, Jemiołowskiego i
Tuszyńskiego6. Źródłem przedstawiającym stanowisko tureckie w tej wojnie
są Collectanea z dziejopisów tureckich zebrane przez Sękowskiego1.
Prawdziwe kopalnie informacji stanowią teŜ siedemnastowieczne i
osiemnastowieczne starodruki8. Do obliczenia liczebności wojsk nieocenioną
pomocą okazały się Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności
9
armii koronnej w latach 1673-1679 .
3 Odcinki te zostały zebrane i wydane przez Jana Wimmera jako: J. W o 1 i ń s k i, Z dziejów
wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983.
4 Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r.; Sobiesciana z 1675 r.; Przyczynia do wojny
1676 r. [w] „Przegląd Historyczno-Wojskowy"(dalej cyt „PHW"), t 6, z. 2; L 5, z. 2; t.2, z.1; J.
Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW", t. X-XVI.
5 F. Kluczycki, Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. I, Kraków 1881; A. Grabowski,
Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, t I i II, Kraków 1845; J. Sobieski, Listy
do Ŝony Marii Kazimiery..., oprać. A. Z. Helcel, Kraków 1860.
6 F. Dupont, Pamiętniki... [w] Pamiętniki do czasów króla Jana III,Kraków 1883; M.
Jemiołowski, Pamiętnik dzieje polski zawierający (1648-1679), Warszawa 2000; JJ7. Tuszyński,
Pamiętnik [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku, wyd. A. Przyboś, Wrocław Kraków 1954.
7 Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polskiey słuŜących (...) zebrane
przez J.J.S. Sękowskiego, L U", Warszawa 1825.
8 Z. Morsztyn, Sławna Victorya nad Turkami od Woysk Koronnych, Wielkiego Xięstwa
Litewskiego, pod Chocimiem otrzymana w dzień Świętego Marcina 1673, 1674; S. Ślizień,
Haracz krwią turecką Turkom wypłacony, Wilno 1674; A.Ch. Załuski, Epistolarum historico-
familiarum, t. I, Brunsbergae 1709 i inne.
9 J. Wimmer. Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności
armii koronnej w latach 1673-1679 [w] „SMHW", t VII , cz.2.
9
DuŜą pomocą przy wyborze literatury była praca Jerzego Maronia, pt:
Polskie badania nad historią wojskowości staropolskiej, w której autor omówił
min. stan badan nad historią wojskowości oraz nad historią wojen drugiej
10
połowy XVII w. .
W literaturze omawiającej historię wojska polskiego w drugiej
połowie XVII w. naczelne miejsce zajmują bez wątpienia prace jednego
z najlepszych znawców dziejów wojskowości, Jana Wimmera, a
szczególnie Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku11. Warto wymienić
teŜ prace Konstantego Górskiego, które były pierwszymi próbami syntezy
dziejów piechoty, kawalerii i artylerii polskiej12. Wieloma róŜnymi
zagadnieniami związanymi z dziejami wojska polskiego w XVII w.
zajmują się prace: Mariana Kukiela, Ottona Laskowskiego, Zofii
Libiszowskiej, Kazimierza Zająca, Mariana Zgórniaka13. Bardzo waŜnym
uzupełnieniem są słowniki uzbrojenia wydane przez Kwaśniewicza oraz
14
Gradowskigo i Zygulskiego .
10 J. Maron, Polskie badania nad historią wojskowości epoki staropolskiej [w] Studia i
Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann-Staniszewskiej, Prace
Historyczne, XH1, Wrocław 1995, s. 193-210.
1111111 J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku,Warszawa 1965; TenŜe, Wojsko
[w] Polska XVII wieku (red. J. Tazbir), Warszawa 1977; TenŜe, Historia piechoty polskiej do roku 1864,
Warszawa 1978.
12 K. G ó r s k i, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894; TenŜe, Htstorya
piechoty polskiej. Warszawa 1896; TenŜe, Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902.
13 M. Kukieł, Skład narodowy i społeczny wojsk koronnych za Sobieskiego [w] Studia
Historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. II, Kraków 1938; O. Laskowski, Polska sztuka wojenna
XVI i XVII wieku, Londyn 1955; Z. Libiszowska, Wojsko polskie w XVII w.
W świetle relacji cudzoziemskich [w] „SMHW", L V, Warszawa 1960; K. Zając, Wojsko
Rzeczypospolitej w latach 1668-1673 [w] „SMHW", L V, Warszawa 1960; M. Zgórniak,
Wojskowość polska w dobie wojen tureckich drugiej połowy XVII wieku, Wrocław 1985.
14 W. Kwaśniewicz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym. Warszawa 1981; M.
Gradowski, Z. śygulski jun., Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 2000.
10
Opisy wielu zamków i twierdz znajdujących się na teatrze działań
wojennych, moŜna znaleźć w pracach Zbigniewa Pilarczyka i Bogusława
15
Dybasia .
Przedstawienie pełnego obrazu tureckiej armii w n połowie XVII w. jest
niezwykle trudne. Nie spotkałem się z anglojęzycznymi opracowaniami tego
tematu, a w polskiej historiografii armia turecka i tatarska opracowane są
bardzo słabo. Brak znajomości języka tureckiego nie pozwolił mi na
wykorzystanie tureckiej literatury, ale, o ile mi wiadomo, w Turcji temat ten
równieŜ nie został do tej pory solidnie opracowany. Cenne, choć
niepełne informacje na temat przeciwników Rzeczpospolitej szkicuje Jan
Reychman, Janusz Pajewski oraz Zdzisław śygulski jun.16. Nieco
wiadomości na temat wojsk tatarskich znajdujemy w popularnonaukowej
17
pracy Lwa Kaltenbergha . Niezwykle cenne informacje, oparte na
źródłach tureckich, zawiera praca Dariusza Kołodziejczyka18. Niezwykle
waŜne dla tego tematu są teŜ źródła przetłumaczone przez Sękowskiego19.
Przebieg kampanii wojennej 1673 r. szeroko opisany jest w zasadzie
tylko w pracach przedwojennych: Konstantego Górskiego i Tadeusza
Korzona; drugą część kampanii dobrze udokumentował takŜe Janusz
Woliński20. Z opraco-
15 Z. Pilarczyk, Fortyfikacje na ziemiach koronnych Rzeczypospolitej w XVII wieku, Poznań 1997;
B. Dybaś, Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku
[w] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Tonmiu", R. 88, z. 2, Toruń 1998.
16 J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973; J. Pajewski, Buńczuk i Koncerz, Warszawa 1983;
Z. Ź y g u 1 s k i jun., Broń Wschodnia, Warszawa 1986.
17 L. Kaltenbergh, Kopczyk zacny chwaty Ŝołnierskiej w dawnej legendzie, dokumencie,
porzekadle, opowieści, przekazie, gadce i pamiętniku, Warszawa 1966.
18 D. Kołodziejczyk, Ejalet kamieniecki. Warszawa 1994.
19 Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polsldey słuŜących (...) zebrane przez
J.J.S. Sękowskiego, L H, Warszawa 1825.
20 K. Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672 i 1673, Warszawa
1890; T. Korzon, Dola i niedola Jana
11
wań powojennych warto wymienić opisy bitwy pod Chocimiem (11
listopada 1673 r.) Wiesława Majewskiego i Marka Wagnera oraz
popularnonaukową pracę Marka Sadzewicza21.
Kampanię ukrainną 1674 r. omawia Jan Perdenia w wydanej pośmiertnie
22
monografii hetmana kozackiego Piotra Doroszenki . Sporo informacji na
ten temat moŜna takŜe wydobyć z prac Wolińskiego pośrednio związanych z
kampanią: Król Jan III Sobieski a sprawa Ukrainy 1674-1675 i Konwokacja
23
1674 roku a wojna polsko-turecka ,
Kampanie 1675 r., obok nakreślonej przez Wolińskiego Bitwy pod
24
Lwowem 1675 r„ omawia obszernie praca Aleksandra Czołowskiego .
Uzupełnieniem do śórawna Wolińskiego są prace Czesława Chowańca i
2
Franciszka Kulczyckiego ?.
Z biografii wybitnych wodzów i polityków tego okresu naleŜy przede
wszystkim wymienić prace dotyczące samego Sobieskiego. Na pierwszy
plan wysuwa się tutaj monografia Zbigniewa Wójcika26. Z licznych
pozostałych
Sobieskiego 1679-1674, t. III, Kraków 1898; J. W o 1 i ń s k i, Po Chocimie 1673-1674; Epilog
Chocimia w 1674 roku [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983.
21 W. Majewski, Wojny polsko-tureckie 1672-1699 [w] Polskie tradycje wojskowe, pod red J.
Sikorskiego, t. I, Warszawa 1990; M. Wagner, Stanisław Jabłonowski (1634-1672). Polityk i
dowódca, Siedlce 1997; M. Sadzewicz, Pod Chocimiem 1673, Warszawa 1969.
22 J. Pe rde n i a, Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kraków 2000.
23 J. W o 1 i n s k i, Król Jan J/T Sobieski a sprawa Ukrainy 1674-1675, Warszawa 1934; TenŜe,
Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa
1983.
24 TenŜe, Bitwa pod Lwowem 1675 roku [w] Z dziejów wojen polsko--tureckich, Warszawa
1983; A, Czołowski, Wojna polsko-turecka 1675 r., Lwów 1894.
25 J. Woliński, śórawno [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983; Cz.
Chowaniec, Stanisławów w 1676 roku, Stanisławów 1926; F. Kluczycki, śórawińska r. 1676,
Kraków 1876.
26 Z. W ó j c i k, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983