Chancellorsville 1863

258 Pages·8.41 MB·Polish

WSTĘP
Spośród wszystkich bitew, toczonych w obronie niezależności
Stanów Skonfederowanych Ameryki przez gen. Roberta
Edwarda Lee i dowodzoną przez niego Armię Północnej
Wirginii, poczesne miejsce zajmują trwające tydzień zma­
gania nad rzeką Rappahannock, nazywane w historiografii
bitwą pod Chancellorsville. Lee i jego żołnierze w pełni
zasłużyli na pochwały, których nie szczędziła im ówczesna
opinia publiczna i kolejne pokolenia historyków. Gdy
federalna Armia Potomaku, pod nowym dowódcą, gen.
Josephem Hookerem, rozpoczęła działania nad Rappahan-
nock, wszystko wskazywało na to, że wielokrotny zwycięz­
ca, jakim był dotychczas Lee, tym razem nie da sobie rady.
Nigdy jeszcze Lee nie rozpoczynał kampanii, mając w swo­
ich szeregach niespełna połowę liczby żołnierzy, jakimi
dysponował jego przeciwnik. Nigdy wcześniej też żadnemu
z dowódców Armii Potomaku nie udało się zaplanować
i skrycie przeprowadzić manewru, który zaskoczyłby kon-
federackiego generała. Federalne pułki wyruszyły ze swych
zimowych leży pełne optymizmu i wiary — w siebie
i w swojego nowego dowódcę, który — nareszcie! — prze­
jawiał pewność siebie i wolę walki. Tydzień później byli
już zamknięci na ufortyfikowanym przyczółku, chroniąc
6
mosty, a ich tak wspaniale prezentujący się wcześniej
dowódca zastanawiał się nad odwrotem, który pozwoliłby
uratować jego armię. Lee dokonał bowiem rzeczy wręcz
niemożliwej: śmiałością swoich manewrów i dynamiką
ataków udało mu się zniwelować ponaddwukrotną przewagę
liczebną, a początkowo także przewagę pozycyjną nie­
przyjaciela. Po tej bitwie generałowie Armii Potomaku po
prostu bali się wykonać jakikolwiek manewr, gdyż wszędzie
widzieli zagrożenie swych flank i tyłów. W rok po
Chancellorsville gen. Ulysses Grant, którego żaden kon-
federacki dowódca nie onieśmielał, sfrustrowany pesymiz­
mem oficerów Armii Potomku, powiedział w chwili gniewu:
„Niektórzy z was najwyraźniej myślą, że on nagle wykręci
podwójne salto, wyląduje na naszych tyłach i jednocześnie
zagrozi obydwu flankom"1.
Chancellorsville było ostatnim zwycięstwem gen. Lee.
Po nieudanej kampanii w Pensylwanii, zakończonej nie­
szczęśliwą bitwą pod Gettysburgiem, oraz niepowodzeniu
kontrofensywy jesienią 1863 roku, Lee mógł już tylko
odpierać uderzenia nieprzyjacielskie. Nie oznacza to, że
nie błyszczał talentem dowódczym. W 1864 roku jego
przeciwnikiem został gen. Ulysses Grant, który mimo
swoich niewątpliwych umiejętności, nigdy nie zdołał poko­
nać Lee ani manewrem, ani w starciu w polu. Wygrał
w kampanii pozycyjnej na wyczerpanie, jedynej ewentual­
ności, która przez większą część wojny spędzała sen z oczu
konfederackiego generała.
Chancellorsville zajmuje w historii Stanów Zjedno­
czonych poczesne miejsce także z innego powodu. Była
to ostatnia bitwa jednej z symbolicznych postaci Kon­
federacji, gen. Thomasa Jacksona, znanego całemu Po­
łudniu jako „Stonewair Jackson. Przydomek ten zyskał,
dowodząc brygadą podczas pierwszej bitwy pod Manassas
Cyt. za: R. R o 11 i n s. Understanding Lee's Audacity, „Nonh
& South". vol. 5, no I, s. 30.
7
(zwanej na Północy „pierwszą bitwą nad Buli Run"), gdy
dowódca innej brygady, gen. Bee, starając się opanować
odwrót swych podwładnych, krzyknął do nich: „Tam stoi
Jackson jak kamienny mur! Zbierzcie się za Wirgiń-
czykami!" Bee co prawda kilka chwil później zginął
i nigdy nie udało się wyjaśnić, czy przypadkiem to
porównanie Jacksona do kamiennego muru nie było
wyrazem jego opinii, że dowódca wirginskiej brygady
zbytnio zwleka z włączeniem się do walki. Tak czy
inaczej, prasa potraktowała to jako pochwałę i podchwyciła
to określenie, które stało się przydomkiem generała.
Sukcesy odniesione w Dolinie Shenandoah czy podczas
działań, które doprowadziły do drugiej bitwy pod Manas-
sas, uczyniły z Jacksona najlepszego po Lee generała,
jakiego posiadała Konfederacja. Jego śmierć, 10 maja, na
skutek odniesionych na polu bitwy ran, utrwaliła niezwykle
żywy na Południu mit „straconej sprawy" (The Lost
Cause), jak jeszcze dzisiaj często nazywa się secesję
i powołanie Stanów Skonfederowanych Ameryki na połu­
dnie od linii Masona-Dixona.
Polityczne tło zmagań Północy i Południa zostało
szczegółowo opisane przez Grzegorza Swobodę w mono­
grafii bitwy pod Gettysburgiem2, dlatego też kwestie
pozamilitarne kampanii wiosennej przedstawiłem w tej
pracy jedynie w największym skrócie. Kilkadziesiąt pier­
wszych stron poświęciłem natomiast szerszemu opisowi
obydwu armii, uważam bowiem, że akurat to zagadnienie
nie zostało dotąd u nas wyczerpująco opisane. Na większą
część pracy składa się jednak opis działań wojennych
w ostatnich dniach kwietnia i w pierwszych dniach maja
1863 roku.
Badacze dziejów wojny secesyjnej mają do dyspozycji
bardzo obszerny materiał źródłowy. Istnieją wielotomowe
' G. Swoboda. Gettysburg 1863, Warszawa 1990, wyd 2. Warszawa
1999.
X
wydawnictwa, zawierające raporty, meldunki, rozkazy i listy,
wytworzone podczas niemal pięcioletnich zmagań wieluset-
tysięcznych armii. Również weterani pozostawili po sobie
tysiące pamiętników, wspomnień oraz relacji. Wyżsi dowód­
cy przez całe dziesięciolecia toczyli zacięte spory na
łamach prasy i we własnych publikacjach książkowych,
bez końca dyskutując na temat kontrowersyjnych decyzji,
błędów, zasług i wpływu poszczególnych osób na wydarze­
nia, których byli uczestnikami. Wiele osób poświęciło
czas, by zebrać różne relacje i napisać na ich podstawie
historie poszczególnych jednostek. Ta mnogość materiału,
który jeszcze dziś jest uzupełniany wciąż nowymi, często
zaskakującymi odkryciami, dokonywanymi w archiwach,
bibliotekach czy zbiorach prywatnych, sprawiła, że w Stanach
Zjednoczonych powstała na ten temat gigantyczna wręcz
literatura przedmiotu.
Nieco inaczej przedstawia się ta sprawa w naszym kraju.
Polski historyk, który porywa się na pisanie o wojnie
secesyjnej, napotyka ogromne trudności z uzyskaniem
dostępu do wspomnianych materiałów. Zasoby wydawnictw
źródłowych i książek o wojnie secesyjnej dostępnych
w polskich bibliotekach są, z przyczyn oczywistych, dość
ubogie, a ich zestaw najczęściej przypadkowy. Dlatego też,
gdyby nie życzliwa pomoc wielu osób, napisanie tej pracy
byłoby absolutnie niewykonalne. W tej sytuacji alternatywne
źródło stanowiły amerykańskie księgarnie internetowe.
Prowadzone przeze mnie przez kilka lat cierpliwe, choć
z oczywistych względów nieczęste, zakupy pozwoliły mi
zgromadzić niewielki, acz odpowiednio dobrany zbiór
wspomnień i opracowań.
Pisząc tę pracę, starałem się konsekwentnie trzymać
zasady, by cytować jedynie te źródła, z których korzystałem
osobiście. Odstąpiłem od niej jedynie w kilku miejscach,
tam, gdzie jakiś „zapożyczony" cytat wydał mi się na tyle
charakterystyczny, iż rezygnacja z niego odbyłaby się ze
9
szkodą dla książki. Każde takie zapożyczenie od innego
autora zostało opatrzone odpowiednim przypisem.
Podstawowym źródłem dla niniejszej pracy była wieloto­
mowa publikacja tysięcy dokumentów obydwu armii — ra­
portów, rozkazów i meldunków, zatytułowana War ofthe
Rebellion. The Compilation ofthe Official Records of the
Union and Confederate Armies; korzystałem z cyfrowej
edycji tej publikacji1. Według mojej wiedzy, do tej pory nie
korzystał z tego materiału żaden z polskich autorów,
zajmujących się wojną secesyjną. Zawarte w niej informacje
posłużyły mi do odtworzenia przebiegu działań i były
źródłem większości ilustrujących je cytatów. Za szczególnie
wiarygodne uznałem meldunki i rozkazy pisane w trakcie
działań, niektóre bowiem raporty, sporządzane po kilku
dniach, a nawet miesiącach, mogły zawierać informacje,
których ich twórcy w czasie opisywanych wydarzeń jeszcze
nie znali. Poważnym mankamentem jest tu brak raportu
dowódcy Armii Potomaku, gen. Hookera; raport ten nie
został nigdy przez niego napisany.
Uzupełnieniem wyżej wymienionego zbioru dokumentów
były dwie publikacje korespondencji Roberta E. Lee4, które
pozwoliły mi na zbadanie wiedzy generała na temat swojego
przeciwnika w poszczególnych momentach kampanii, jego
przewidywań co do ruchów nieprzyjaciela oraz własnych
zamierzeń. Dokumenty te są niezwykle istotne dla każdego,
kto zajmuje się badaniem działań Armii Północnej Wirginii.
War ofthe Rebellion. The Compilation ofthe Official Records ofthe
Union and Confederate Armies, Washington 1889. dalej cyt.: OR
— http://ehistorv.osu.edu/nscw/librarv/or/iiidex.clm.
Lees Dispatches. Unpublished Letters of General Robert E. Lee.
CSA, to Jefferson Davis and The War Department of The Confederate
States of America 1862-1865. ed. and intr. by D. S. Freeman, with
additional Dispatches and Foreword by G. McWhinney, Baton Rou-
ge-London 1994; The Wartime Papers of Robert E. Lee. ed. by
C. Dowdey. maps by S. H. Bryant. Boston 1961, rep. New York 1987,
dalej cyt.: Lee Wartime Papers.
10
Z materiałów pamiętnikarskich bardzo istotne były dla
mnie osobiste wspomnienia konfederackiego generała (w
trakcie opisywanej kampanii jeszcze pułkownika) Edwarda
Portera Alexandra\ Doskonała pamięć, umiejętność żywego
przedstawiania wydarzeń, a przede wszystkim podkreślana
przez redaktorów i recenzentów jego wspomnień bezstron­
ność i wiarygodność, czynią z tej publikacji doskonały
materiał źródłowy. Tenże gen. Alexander jest również
autorem pracy, zawierającej oprócz osobistej relacji, syntezę
działań wojennych, w których brał udział. Często opierał ją na
relacjach ich uczestników, z którymi utrzymywał po wojnie
kontakt. Praca ta po dziś dzień jest jedną z najlepszych syntez
działań wojennych na wschodnim teatrze wojny".
Jedyne znane mi wspomnienia w języku polskim, autor­
stwa gen. Włodzimierza Krzyżanowskiego7 (podczas bitwy
pod Chancellorsville pułkownika), spisane przez niego po
wielu latach od tych wydarzeń, są bardzo ogólne i poza
faktem, iż składają się na jedyną relację, sporządzoną przez
oficera-Polaka w służbie federalnej, nie mają one większej
wartości poznawczej.
Dwa z opracowań, które wykorzystałem podczas pisa­
nia niniejszej monografii, zasługują na szczególną uwagę.
Trzytomowe dzieło Douglasa Southalla Freemana Lee's
Lieutenants. A Study in Commanct jest niezwykle szcze-
E. P. Al ex and er. Fighting for the Confederacy. The Personal
Recollections of General Edward Porter Alexander, ed. by Gary
W. Gallagher. Chapel Hill-London 1989.
" Idem. Military Memoirs ufa Confederate. A Critical Narratire. New
York 1907. rep. Da Capo Press, bmw 1993.
' W. Krzyżanowski. Wspomnienia z pobytu w Ameryce gen.
Włodzimierza Krzyżanowskiego podczas wojny 1861-1865. ..Roczniki
Historyczne Polskiego Muzeum w Ameryce". I. 1, Chicago 1963.
D. S. Freeman, Lee's Lieutenants. A Study in Command. vol. 1.
Manassas to Mahern Hill. vol. 2. Cedar Mountain to Cliancellorsyille.
vol. 3. Gettysburg to Appomattox. New York 1943. rep. Simon and
Schuster, bmw. 1997.
11
gółowym opisem zmagań Armii Północnej Wirginii.
Praca ta została napisana z perspektywy Południa, zatem
Armia Potomaku jest tam przedstawiona jedynie w ogra­
niczonym zakresie, niemniej jednak zwraca uwagę obiek­
tywne przedstawienie zalet i wad oraz zasług i błędów
poszczególnych oficerów tej najważniejszej armii kon-
federackiej. Drugą z istotnych prac była książka Ste­
phena W. Searsa Chancellorsvitle9, która jest najnowszą
monografią bitwy, wydaną w Stanach Zjednoczonych. Ta
prawie 600-stronicowa praca, bardzo szczegółowo opisująca
samo starcie, opiera się na setkach osobistych relacji. Bez
niej bardzo wiele wydarzeń oraz osób przedstawionych we
wspomnianych raportach pozostałoby dla autora niezrozu­
miałych lub nieznanych. Wartość publikacji Searsa podnosi
dodatkowo zakwestionowanie przez niego w bardzo prze­
konujący sposób wielu mitów, narosłych przez lata wokół
opisywanej bitwy. Książka Searsa pozwoliła mi poznać
kulisy sporów i polemik, toczonych przez uczestników
działań po zakończeniu bitwy. Spory te przeciągnęły się na
lata powojenne.
Z pozostałych prac należy wspomnieć o książkach
Bruce'a Cattona1". Jego prace mają nieocenioną wartość
poznawczą i w wielu przypadkach służyły mi jako materiał
porównawczy. Godny uwagi jest znakomity styl Cattona,
nagrodzonego m. in. Nagrodą Pulitzera. Motywacje, które
kierowały żołnierzami wojny secesyjnej, opisuje w swej
pracy James McPherson".
" S. W. Sears. Clumcellorsyille. Boston-New York 1996.
'" Bruce C a 11 o n, Glory Road. The Bloody Routefrom Fredericksburg
to Gettysburg. New York 1952; idem. Mr Lincoln 's Anny. New York
1962; idem. The Centennial History ofthe dvii War. vol. I. The Corning
Fury, New York 1961. vol. 2. Terrible Swift Sword. New York 1963. vol.
3, Never Cali Retreat. New York 1965 i in.
" J. McPherson. For Cause and Comrudes. Why Men Foughl in
the CMI War. New York-Oxford 1997.
12
Nieocenioną pomocą w wyjaśnianiu szczegółowych
kwestii były artykuły, zamieszczone na łamach czasopisma
„North & South"12, wyszczególnione w przypisach.
Polska literatura poświęcona zmaganiom lądowym wojny
secesyjnej składa się właściwie z jednej pozycji, której
autorem jest wspomniany już Grzegorz Swoboda11. Opra­
cowanie B. Grzelonskiego i I. Rusinowej pt. Polacy
w wojnach amerykańskich" traktuje zmagania wojenne
dość powierzchownie, a ponadto znalazło się tam wiele
błędów. Prace Leona Korusiewicza także nie zawierają
istotniejszych szczegółów o prowadzonych kampaniach11.
Pewnych wiadomości na temat wpływu federalnej blokady
morskiej na stan wyposażenia obydwu armii dostarczyła mi
praca Krzysztofa Michałka16.
Wszystkie inne wykorzystane prace zostały wyszczegól­
nione w przypisach.
Wszelkie tłumaczenia zamieszczone w tekście niniej­
szego opracowania są mojego autorstwa. Nazwy własne
pozostawiłem w brzmieniu oryginalnym, jedynie tam, gdzie
to było istotne dla zrozumienia tekstu, przetłumaczyłem
nazwy pospolite — np. „Kelly's Ford" figuruje tu jako
„Bród Kelly'ego", a „Plank Road" jako „Belkowana
Droga". Nazwy posiadłości — „Hazel Grove" czy „Fair-
view", których tłumaczenie nie miało znaczenia dla przej­
rzystości tekstu, a byłoby kłopotliwe17, pozostawiłem w ich
12 „North & South. The Official Magazine of the Civil War Society".
Tollhouse.
G. Swoboda. Gettysburg..., op. cii.
B. Grzeloński, 1. Rusinowa. Polacy w wojnach amerykańs­
kich. Warszawa 1973.
L. Korusiewicz. Przyczyny wojny secesyjnej w Ameryce. War­
szawa 1967: idem. Wojna secesyjna 1860-1865. Warszawa 1985.
'" K. Michałek. Pod banderami Unii i Konfederacji. Wojna secesyjna
1861-1865 na morzach i rzekach. Warszawa 1996.
Hazel Groye to po polsku „Leszczynowy Gaj"; Faiiyiew znaczy tyle.
co ..Piękny Widok".
13
oryginalnym brzmieniu. Nie tłumaczyłem także nazw
budynków określających miejscowości, wokół których
toczyły się walki, np. „Catherine Furnace" czy „Salem
Church".
Do powstania tej książki przyczyniło się wiele osób.
Przede wszystkim pragnę podziękować Jerzemu Paśko za
udostępnienie posiadanych materiałów źródłowych oraz za
cierpliwe kupowanie i przesyłanie mi pocztą kolejnych
numerów czasopisma „North & South", dostępnego jedynie
w warszawskich księgarniach. Bez jego pomocy ta książka
nigdy by nie powstała. Wdzięczność winien jestem również
Witoldowi Biernackiemu za pożyczenie książek i zachęca­
nie mnie do podjęcia tego trudu. Pragnę też serdecznie
podziękować profesorowi Mieczysławowi Nurkowi za
opiekę promotorską oraz za okazywaną mi nieustannie
życzliwość. Dziękuję mojemu bratu, Marcinowi, który
z wyjazdów służbowych do Stanów Zjednoczonych wracał
zwykle obarczony przeznaczonymi dla mnie książkami.
Dziękuję też moim Rodzicom, którzy zachęcali mnie do
pracy, zwracali mi uwagę na błędy i niejasności w tekście
i wspomagali finansowo moje zakupy książkowe.
Osobno pragnę podziękować mojej Żonie, Monice, która
zachęcała mnie do pracy i cierpliwie znosiła fakt, że wiele
czasu spędzałem przed monitorem.
Gdańsk, sierpień 2004 r.