Çevre Ahlakı

82 Pages·2017·3.52 MB·Turkish

Aylık Dergi Şubat 2018 Sayı: 326
ÇEVRE AHLAKI
HAYVAN HAKLARI VE ÇEVRESEL SORUNLAR PROF. DR. IBRAHIM
ISLAM, ÇEVRE VARLIĞIN DEĞERI
DOĞAL ÇEVRELERININ VE ISLAMIN ÇÖZÜM ÖZDEMIR ILE ÇEVRE
VE AHLAK VE EKOLOJI AHLAKI
KORUNMASI ÖNERILERI ÜZERINE
EDİTÖRDEN
Dr. Fatih Kurt
İ
nsanoğlu sosyal ve doğal çevresiyle, doğumundan ölümüne kadar etkileşim
içindedir. Bu etkileşim esnasında sergilediği davranışlar onun ahlakına dair
belirleyici veriler olarak karşımıza çıkar. Tabiat, Kur’an-ı Kerim’de sıklıkla zik-
redilen, ihtiva ettiği güzelliklerle, nimetlerle öne çıkarılan ve tefekküre verdi-
ği imkânla Müslümanların zihin dünyasında geniş yer tutan bir özelliğe sahiptir.
İslam dini müminlerin hayatını bir bütün olarak ele alır ve şekillendirir. Hayata,
ölüme ve çevreye dair yaklaşımlar aynı bütünün parçaları olarak karşımıza çıkar.
İnsandan canlı cansız bütün mevcudata karşı koruması istenen sorumluluk bilinci,
onun Allah’a karşı sorumluluğunun mütemmim cüzüdür. Kâinat Cenab-ı Allah’ın
eseri olarak ihtirama, korunup gözetilmeye layıktır. Varlığın ve kozmolojik düzenin
ardında insan zihnini acze düşüren bir irade, bir kudret tezahürü vardır.
Kendisi dışındaki varlıklar insanın emrine verilmiş, bu nimet diğer bütün nimetler
gibi bir dizi ahlaki sorumluluğu beraberinde getirmiştir. “Allah, gökleri ve yeri yara-
tan, gökten yağmur indiren ve onunla size rızık olarak türlü meyveler çıkaran, emri
gereğince denizde yüzmek üzere gemileri emrinize veren, nehirleri de hizmetinize
sunandır. O, âdetleri üzere hareket eden güneşi ve ayı sizin hizmetinize sunan, ge-
ceyi ve gündüzü sizin emrinize verendir.” (İbrahim, 14/32-33.) İnsan, kendisine hem
nimet hem de emanet olarak verilmiş olan bütün yaratılmışlara karşı sorumluluğu-
nun gereği olarak şefkatle yaklaşmak ve onları korumakla mükelleftir.
Yüce Allah, insanın emrine ve emanetine verdiği nimetlerden istifade edilirken is-
raf ve savurganlığa düşülmesini yasaklamış, her nimetin hesabının sorulacağını be-
yan etmiş, böylece hayvanlara, ağaçlara ve bitkilere karşı bir dikkat ve rikkatin ge-
lişmesine zemin hazırlamıştır. Öte yandan, “Elinizde bir ağaç fidanı varsa, kıyamet
kopmaya başlasa bile eğer onu dikecek kadar vaktiniz varsa, mutlaka dikin.” (Buhari,
el-Edebü’l-Müfred, 168.) hadisi şerifi hem Müslümanları son nefese kadar çalışma-
ya teşvik etmiş hem de tabiata karşı sorumluluğu vurgulamıştır. Yine Efendimiz
hayvanlara eziyet edenleri sert bir dille eleştirmiş, suyun, yolların ve diğer ortak
kullanım alanlarının titizlikle korunup gözetilmesi gerektiğini beyan etmiştir. Bu
uyarılarla insanın âlemle ilişkisi genel kulluk şuurunun dışında tutulamayacağı or-
taya konulmuştur.
Diyanet Aylık Dergi olarak bu ay “Çevre Ahlakı” dosyasıyla huzurlarınızdayız. Prof.
Dr. Huriye Martı, “İslam, Çevre ve Ahlak” başlığı altında dosyamızın çerçeve yazı-
sını kaleme aldı. Doç. Dr. Recep Ardoğan, “İslam’da Varlığın Değeri ve Ekoloji Ah-
lakı”; Prof. Dr. Adnan Koşum, “İslam’da Hayvan Hakları Bağlamında Hayvanların
Doğal Çevrelerinin Korunması”; Osman Zeki Yağcı, “Çevre Sorunları ve İslam’ın
Bakış Açısı”; Yrd. Doç. Dr. Ahmet Bozyiğit, “İslam Ahlak Öğretisinde Çevre” başlıklı
yazılarla dosyamıza katkı sundular. Bu ayki söyleşi konuğumuz Prof. Dr. İbrahim
Özdemir. İslam kültürünün tabiata yaklaşımını Batı ile karşılaştırmalı olarak ko-
nuştuk kendisiyle. Birbirinden değerli yazılarla dergimizin toplumda çevre ahlakı-
na ve bilincine katkı sağlamasını temenni ediyor, iyi okumalar diliyorum.
Bir sonraki sayıda tekrar görüşmek dileğiyle…
DİN DÜŞÜNCE YORUM
34
Gençliğin Rol Modeli:
Ashab-ı Kehf
GÜNDEM KÜLTÜR SANAT EDEBİYAT
6 62
İslam, Çevre Evimize Dönelim
ve Ahlak Kelimelerimizle Kucaklaşalım
2018 SÖYLEŞİ HADİSLERİN IŞIĞINDA
26 Prof. Dr. İbrahim Özdemir: 40 Ağaç ve Çevre
ŞUBAT "Âlemin efendisi ve hâkimi değil, Prof. Dr. Zekeriya GÜLER
mütevazı bir üyesi olduğumuzu;
mutluluk ve iyiliğimizin içinde EN GÜZEL İSİMLER
yaşadığımız âlemle bağlantılı
42 Her Yerde Hâzır ve Nâzır: Şehîd
olduğunu unutmamamız gerekir."
GÜNDEM Fatma BAYRAM
Kamil BÜYÜKER
6 İslam, Çevre ve Ahlak BÜYÜTEÇ
Prof. Dr. Huriye MARTI DİN DÜŞÜNCE YORUM
44 Bozuk Satıh!
10 İslam'da Varlığın Değeri ve 30 Kur'an'da Musibet Kavramı Prof. Dr. Adnan Bülent BALOĞLU
Ekoloji Ahlakı Üzerine Psiko-Sosyolojik
Doç. Dr. Recep ARDOĞAN Değerlendirmeler İZ BIRAKANLAR
Prof. Dr. Ali KÖSE
14 İslam'da Hayvan Hakları ve Doğal 48 Düşünce Dünyamızda Yorulmayan
Çevrelerinin Korunması 34 Gençliğin Rol Modeli: Bir Yolcu: Hilmi Ziya Ülken
Ashab-ı Kehf Hilal KOÇ HANCI
Prof. Dr. Adnan KOŞUM
Prof. Dr. Ramazan ALTINTAŞ
18 Çevresel Sorunlar ve İslamın DÜNYA MÜSLÜMANLARI
Çözüm Önerileri VAHYİN AYDINLIĞINDA
50 Kosovalıların Millî Kimliğini
Osman Zeki YAĞCI
38 Rabbimizin Bizlere Kutsal Şekillendiren İki Unsur:
22 İslam Ahlak Öğretisinde Çevre Emanetleri: Toprak, Su, Hava İslam ve Osmanlılar
Yrd. Doç. Dr. Ahmet BOZYİĞİT Prof. Dr. Muammer ERBAŞ Prof. Dr. Ahmet KAVAS
[3
2
6
]
Diyanet İşleri Başkanlığı Adına
Sahibi ve Genel Yayın Yönetmeni
Dr. Fatih KURT
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü
Dr. Faruk GÖRGÜLÜ
Mali İşler ve Dağıtım Sorumlusu V.
Recep GEZGİN
Yayın Kurulu
Dr. Fatih KURT
Dr. Faruk GÖRGÜLÜ
Abdulbaki İŞCAN
Dr. Lamia LEVENT ABUL
Yayın Koordinatörleri
Dr. Lamia LEVENT ABUL
Mustafa BEKTAŞOĞLU
Emin GÜRDAMUR
Dijital Medya
GEZİ-YORUM
Muhammed Kâmil YAYKAN
76 Ömer GÜÇLÜ
Ukrayna Notları
Tashih
Mustafa BEKTAŞOĞLU
Arşiv
Ali Duran DEMİRCİOĞLU
Grafik-Tasarım
EVEN Medya
Bardacık Sk. No: 27/16 Çankaya-Ankara
Tel: [phone] Fax: [phone]
www.evenmedya.com [email protected]
Abone İşleri
Tel: [phone]
Faks : 0312 285 18 54
e-mail: [email protected]
İletişim
SÖYLEŞİ DİN VE HAYAT Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü
26 72 Üniversiteler Mah. Dumlupınar Blv.
Prof. Dr. Dünya Bir No: 147/A 06800 Çankaya/Ankara
Tel : [phone] - 62
İbrahim Özdemir Gölgeliktir Faks: 0312 295 61 92
www.diyanetdergi.com
[email protected]
Abone Şartları
BUNU KONUŞALIM DİYANET ARŞİVİ Yurtiçi yıllık: 84.00 TL
Yurtdışı yıllık: ABD: 30 ABD Doları
54 Mustafa Bayraktar: “Bir daha bu 68 Yayıncılıkta İlk Yıllar: İki AB Ülkeleri: 30 Euro
dünyaya gelsem seçeceğim yer Muhteşem Eserin Neşrine Doğru Avustralya: 50 Avustralya Doları
İsveç ve Danimarka: 250 Kron
yine Diyanet İşleri Başkanlığıdır.” Yrd. Doç. Dr. Mehmet BULUT İsviçre: 45 Frank
Dr. Faruk GÖRGÜLÜ
GEÇMİŞ ZAMANIN İZİNDE Baskı
Çağlayan A.Ş.
HATIRA DEFTERİ 70 Kudüs Fatihi Selahaddin Eyyubi Tel: [phone]
57 Peygamberimizin (s.a.s.) İlhan ASLAN Yayın Türü: Aylık, Yerel, Süreli Yayın, Diyanet Aylık
Dergi (Türkçe)
Huzurunda DİN VE HAYAT Basım Tarihi: 29/01/2018 ISSN-1300-8471
Medet COŞKUN
Abone kaydı için, ücretin Döner Sermaye İşletme
72 Dünya Bir Gölgeliktir Müdürlüğü’nün T.C. Ziraat Bankası, Ankara Kamu
KÜLTÜR SANAT EDEBİYAT Nagihan AYDIN Girişimci Şubesi IBAN: TR08 0001 0025 3305 9943
0850 19 nolu hesabına yatırılması ve makbuzun foto-
60 Suyun Yazgısı 74 O'nun Emrine İcabet kopisi ile abonenin hangi sayıdan başlayacağını bildirir
Fatma Nur ÜNLÜ SÜRER Mürtaza TRABZON bir dilekçe, mektup, yazı, faks veya e-mailin Diyanet
İşleri Başkanlığı Döner Sermaye İşletmesi Müdürlüğü-
62 Evimize Dönelim GEZİ-YORUM ne gönderilmesi gerekmektedir.
Kelimelerimizle Kucaklaşalım Temsilcilikler; Yurtiçi: İl Müftülükleri, İlçe Müftü-
Cengizhan ORAKÇI 76 Ukrayna Notları lükleri - Yurtdışı: Din Hizmetleri Müşavirlikleri, Din
Dr. Ruhi İNAN Hizmetleri Ataşelikleri.
65 Yitiğin Adı Yok Yayınlanacak yazılarda düzeltme ve çıkartmalar yapıla-
Birgül TEMUR KİTAPLIK bilir. Yazıların bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir.
Diyanet Aylık Dergi, Diyanet İşleri Başkanlığı yayın
66 Bir Güzel Var 80 Uluslararası Serahsi Sempozyumu organıdır. Dergide yayımlanan yazı, konu, fotoğraf
Zeynep Sati YALÇIN Zeynep DEMİR ve diğer görsellerin her hakkı saklıdır. İzinsiz, kaynak
gösterilmeden her türlü ortamda alıntı yapılamaz.
Prof. Dr. Ali ERBAŞ
Diyanet İşleri Başkanı
ÇEVRE
B
ir ölçü ve gaye ile en güzel şekilde yaratılan sınırsız ve gelişigüzel tasarruf hakkına sahip değildir.
insan, varlık âleminin öznesidir. İnsanı, yara- Nitekim Allah Teala varlığının delili olarak, insana ema-
tılmışlar içerisinde etkin ve merkezi konuma net bırakılan imkânların bir gün tükenip yok olabilece-
yerleştiren özelliği ise kendisi, Rabbi ve dış ğini haber vermektedir. (Mülk, 67/30.) Haddi zatında bü-
dünya ile ilişkilerinde yüklendiği misyondur. Bu anlam- tün unsurlarıyla çevre, Yüce Allah tarafından Kur’an’ın
da insanın yaratılış gayesini, kulluk ilişkisini ve insani fermanıyla insana emanet edilmiştir. (Ahzab, 33/72.) Bu
vasıflarını belirginleştiren ana mecra, onun çevre ile et- itibarla, insan-çevre ilişkisinde en üst ve belirleyici yak-
kileşimi ve iletişimidir. laşım, emanet bilincidir. Dolayısıyla, insanın özgür ira-
desini ve hür tercihlerini ifade eden özgürlük kavramı,
Mutlak anlamda dış dünyadaki canlı cansız, hareketli sorumluluk ahlakı ve emanet bilinciyle beraber düşü-
hareketsiz bütün unsurları ifade eden çevre kavramı, nülmeli, özellikle özgürlüğün başkasının hakları ve var-
temel olarak sosyal ve ekolojik çevre olmak üzere iki lık alanıyla sınırlı olduğu unutulmamalıdır. Ne yazık ki
boyutta ele alınmalıdır. İnsanların birbiriyle kurduğu günümüzde, aşırı bireysellik düşüncesi ve geçici men-
sosyal/kültürel ilişkilerin vasıf ve boyutlarını ifade eden faatler uğruna çevreye yönelik, yarınları düşünmeden
sosyal çevreyi ve insanın fizik dünya ile ilişkisini ortaya sorumsuz, umarsız ve hoyratça bir yaklaşım biçiminin
koyan ekolojik çevreyi anlamlı kılan önemli değerler ve varlığını müşahede etmekteyiz. Eğer insanoğlu, söz ko-
ilkeler vardır. Özellikle inananlar açısından bakıldığın- nusu tamahkâr yaklaşımından vazgeçip, çevreyle ilişki-
da, her iki boyutta insan-çevre ilişkisinde vazgeçilmesi sini makul ve ölçülü bir denge ekseninde düzenlemez-
mümkün olmayan; sorumluluk, emanet, güzel ahlak ve se, kendisini de helak edecek büyük bir yıkımın ve son
salih amel olmak üzere dört temel değer ölçütü vardır. tahlilde külli bir tahribatın yaşanacağı kaçınılmazdır.
Göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından bir İnsana takva ölçüsüyle yaklaşarak çevresiyle ilişkilerini
lütuf olarak insanoğluna musahhar kılan Rabbimiz (Ca- tanzim eden İslam dini, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) güzel
siye, 45/13.), ona nimetlerinin karşılığı, kulluğun gereği ahlak olarak tanımladığı iyiliği (Müslim, Birr ve Sıla, 5; Tir-
ve huzurlu/güvenli bir hayatın teminatı olarak yeryüzü- mizi, Zühd, 52.), her şart ve durumda merkeze almıştır.
nü ıslah, inşa ve imar etme sorumluluğunu yüklemiştir. Allah’ın Rahman sıfatının bir tecellisi olarak merha-
Elbette insan, kendisine bahşedilen hayatın içerisinde metin kaynaklık ettiği bu ahlaki yaklaşım, insan-çevre/
BAŞMAKALE
Yeryüzünde insandan sadır olan müspet/menfi her türlü davranışın karşılığının ve-
rileceği nihai karar mercii, hiç şüphesiz ahirettir. Bu sebeple, insan-çevre ilişkisinin
nirengi noktasını teşkil eden ahiret inanışı, söz konusu bilincin yerleşmesi açısından
vazgeçilmez bir boyuttur. Diğer taraftan sözü edilen münasebeti, tevhide dayalı sahih
ve muhkem bir inançtan bağımsız düşünmek de mümkün değildir. Zira sağlam bir
iman, eşya ve hadiseye müstakim bakış açısını zorunlu kılmaktadır.
iç dünya-dış dünya dengesini kuracak yegâne ölçüdür. Topraktan yaratılan insanın, esası yine toprak olan di-
Bu doğrultuda, Allah Rasulü’nün; “Yerde olanlara mer- ğer bütün varlıklara karşı bencilce ve ötekileştirici bir
hamet edin ki, gökte olanlar da size merhamet etsin- tutumu benimsemesi, her şeyden önce özündeki sa-
ler.” (Tirmizi, Birr ve’s-sıla, 16.) hadis-i şerifi, ideal dünya lim fıtratı zedelemekte, kendisine yabancılaşmasına
düzenini temin eden önemli bir tavsiyedir. Nitekim ve varoluşun hakikatine dair anlam krizlerine neden
İmam Gazali’nin; “Ahlak, nefiste iyice yerleşen bir me- olmaktadır. Günümüzdeki birçok problemin altında
lekedir ki, fiil ve davranışlar fikrî bir zorlamaya ihtiyaç yatan ana sebep, ancak içinde yaşadığı çevreyle anlam
duymadan bu meleke sayesinde kolaylıkla ortaya çıkar.” ve değer kazanan insanın, etrafına karşı gösterdiği du-
(Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî, İhyâu Ulû- yarsızlık ve yabancılaşmadır.
mi’d-dîn, Dâru’l-ma’rife, Beyrut, t.y., III, 53.) şeklinde tanım-
ladığı ahlak, olması gereken ideal düzeyi, bir iç disiplin Bu meyanda, özellikle son asırlarda üretim ve tüketim
ve kendiliğinden bir davranış biçimi olarak ortaya koy- dengesine dair pek çok teori ve pratik çalışmaya rağ-
maktadır. Buna muhalif bir yönelim ise yeryüzünü fe- men, bir taraftan çılgınlık seviyesine varan tüketim an-
sada uğratıp, insan-âlem ilişkisini derinden sarsacaktır. layışı ve korkunç bir israf, diğer yandan da küresel bir
açlık sorununun varlığı da aşikârdır. Aynı şekilde artık
Kur’an’da en genel anlamıyla “salih amel” olarak karşılık herkesin yakinen hissettiği küresel bir çevre sorunu ola-
bulan güzel davranışlar, dinimizin önem verdiği değer- rak havanın, suyun, toprağın kirletilmesi, atmosferin
lerdir. Bu eylemleri yaşanır boyuta taşıyan Hz. Peygam- zedelenmesi, iklimsel değişiklikler vb. tezahürler, yak-
ber; iyi insanı, başkalarına faydalı olup güzel davranış laşan felaketin açık habercisidir. Dolayısıyla sözü edilen
sergileyen kimse olarak ifade ederken (Tirmizi, Zühd, olumsuz tablo, insan-teknoloji-çevre ilişkisini sorumlu-
21.), insan-çevre münasebetinde, yolda insanlara eziyet luk, emanet, güzel ahlak ve salih amel bağlamında yeni-
veren şeylerin kaldırılmasını da “sadaka” olarak ifade den gözden geçirmenin elzem olduğu sonucunu ortaya
etmiştir. (Müslim, İman, 12.) Yine Allah Rasulü’nün bu koymaktadır. Aksi takdirde yaşanacak çevresel krizlerin,
bağlamdaki; “Müslüman, bir ağaç diker yahut ekin eker küresel ifsat ve israfın, yaşadığımız dünyayı topyekûn
de ondan kuş, insan veya hayvan yerse, bunlar onun kaos ve kargaşaya sürüklemesi kaçınılmazdır. O hâlde
için sadaka olur.” (Buhari, Müzâraa, 41; Müslim, Müsâkât, kuşanılması gereken ahlaki tutum, farkında olduğu-
2.) hadisi, insanların istifade ettiği doğal çevre ile ilgili muz/olmadığımız nimetlere zarar vermeden bütüncül
yaklaşımın uhrevi neticesini ortaya koyan mühim bir bir yaklaşım ve bunları bize sunan Rabbimize devamlı
referanstır. Zira yeryüzünde insandan sadır olan müs-
bir şükür olmalıdır.
pet/menfi her türlü davranışın karşılığının verileceği
nihai karar mercii, hiç şüphesiz ahirettir. Bu sebeple, in- Sonuç olarak, yeryüzündeki her şeye karşı merhameti
san-çevre ilişkisinin nirengi noktasını teşkil eden ahiret kuşanıp çevreye karşı sorumlu ve duyarlı bir ahlakı ya-
inanışı, söz konusu bilincin yerleşmesi açısından vaz- şayarak dünyamızın daha yaşanabilir hâle gelmesini ve
geçilmez bir boyuttur. Diğer taraftan sözü edilen mü- iyilik yolunda yaşadığımız bir hayatın ahiretimizi ma-
nasebeti, tevhide dayalı sahih ve muhkem bir inançtan mur etmesini temenni ediyor, bu konuda yardımını biz-
bağımsız düşünmek de mümkün değildir. Zira sağlam den esirgemeyerek, aklımıza istikamet, kalbimize mu-
bir iman, eşya ve hadiseye müstakim bakış açısını zo- habbet, ufkumuza aydınlık vermesini Yüce Rabbimden
runlu kılmaktadır. niyaz ediyorum.
GÜNDEM
İSLAM, ÇEVRE VE AHLAK
Prof. Dr. Huriye MARTI Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı
6 DİYANET AYLIK DERGİ ŞUBAT 2018 DiyanetDergisi
GÜNDEM
A
llah, insanı bir çevre runması ve güçlendirilmesi görevi- büyük bir “değer bunalımı ve bilinç
içinde, bir çevreyle ni de insana vermiştir. kirlenmesi” yer almaktadır.
birlikte ve bir çevreye
Çevre ahlakının İslami temelleri Bu durumda, tabiattan bahseden
muhtaç hâlde var et-
Kur’an ayetlerini sıralamak ya da
miştir. Bir taraftan çevresi ile ona
Çevre ahlakı; “insan dışındaki var- temizliğe, hayvanları korumaya,
nimet ve ibret sunarken, bir taraf-
lıklar ve gelecek nesiller de dâhil ağaç dikmeye, israfın yasaklığına
tan da bu çevre ile onu sınamış ve
olmak üzere” kâinata karşı her tür- dair hadis rivayetlerini derlemek
sınırlamıştır. Sınırlar, bir ilişkinin
lü tutum, karar ve davranışımızın çözüm için yeterli olabilir mi? Yok-
karakterini ve niteliğini belirler.
ahlaki temeller üzerine oturması sa bir farkındalık, bir ahlak, bir
İnsan ile çevresi arasındaki ilişkide
gerektiğini savunan ilim dalıdır. şuur mu geliştirmek zorundayız?
de İslam tarafından belirlenen net
Kanaatimizce çevre krizine çözüm
sınırlar vardır. Zira insanın kendisi
Bugün yeryüzünün hemen her kö-
üretirken davranışlardan önce zih-
dışındaki canlı cansız bütün var-
şesinde yaşanan ekolojik bunalıma
niyete odaklanmamız, eylemlerden
lılara karşı geliştirdiği tutum, her
önce inanç ve değerleri gündeme
ne kadar sıradan ve günlük ilişki-
taşımamız şarttır. Bu yazının ana
ler gibi görünse de, aslında bir ucu
konusu da İslam’ın çevre ahlakına
“göklerin, yerin ve ikisi arasında-
Kirlenen bir çevre, dair öngördüğü ilkeleri kısaca ele
kilerin Rabbi”ne uzanan derin bir
kirlenmiş bilinçlerin alarak, sağlıklı bir zihniyetin temel-
anlama sahiptir. O hâlde, insanın
eseridir. Bilinç arın- lerini atmaktır.
çevreyle ilişkisini konuşurken, ilahî
ması ise ancak çev-
boyutu da olan, hatta sadece bu a) Çevreyi Allah ile birlikte
re hakkında güçlü
hayatı değil, ahiret hayatını da ilgi- düşünmek
ve yerinde bir değer
lendiren bir konuya adım attığımız
dikkatten kaçırılmamalıdır. eğitimiyle mümkün İslam’a göre insanın her anını her
olacaktır. Mümin; yönden kuşatan Allah, bir bakıma
İnsan ile doğal çevresi arasındaki tabiatı boyunduruk onun nihaî çevresidir: “Doğu da,
ilişkiyi parça-bütün ilişkisi şeklinde altına almayı ya da batı da (tüm yeryüzü) Allah’ındır.
kurgulamak zordur. Elbette insan, Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü
sömürmeyi değil,
kâinat bütününde yer alır. Ancak onun değerlerine işte oradadır.” (Bakara, 2/115.) Allah,
kâinatın bir parçası ya da bir ürü- doğal çevreyi insandan ayrı ve ko-
ve ritimlerine ayak
nü değildir. İnsan, yaratılmışların puk yaratmadığı gibi, kendisinden
uydurmayı hedef-
en şereflisi olmakla başlı başına de uzak ve bağımsız bir varlık dün-
leyen, güzel ahlaklı
bir değerdir. Karşısında da tek tek yası oluşturmamıştır. “İyi bilin ki,
insandır.
bütün fertleri “özdeğer taşıyan” bir O, her şeyi çepeçevre kuşatmıştır.”
varlık âlemi vardır. Bu âlemle “yok (Fussılet, 41/54.) ayetinden anlaşıl-
sayan ve tüketen değil, saygı duyan dığı üzere O, her an aktif biçimde
ve destek olan” bir ilişki geliştirmeli tabiatın kontrolünü elinde tutmak-
yani ahlaki sorumluluğunun far- tadır. Dolayısıyla kâinat, “insan ile
bakıldığında, insanın kâinattaki
kında olmalıdır. Allah arasında iletişime imkân ve-
hassas dengelerle uyumsuz yaşa-
ren” bir alandır.
Unutmayalım ki, ilk insan, bizzat dığını, çevresiyle tek taraflı ve sö-
Rabbi tarafından çevresiyle tanıştı- mürmeye dayalı bir ilişki geliştirdi- İslam çevre ahlakında belirleyici
rılmıştır. Çevreyi anlama ve anlam- ğini söyleyebiliriz. Aslında ekolojik unsurun ‘tevhit’ olduğunu söy-
landırma yolculuğunun ilk adımın- bunalım, sadece sokağa çöp atmak lemek yanlış olmaz. Her şeyden
da Hz. Âdem’e bütün varlıkların veya ağaç kesmek gibi sorumsuzca önce, dünyaya gözlerini açtığı an-
isimlerini öğreten Cenab-ı Hak’tır. işlenen davranışları engellemekle dan itibaren çevresinde gözlemle-
(Bakara, 2/31.) Rabbimiz, insan ile çözümlenemeyecek kadar çetre- diği tabiat olayları, insanı tevhide
çevresi arasında vazgeçilmez bağlar fillidir. Zira çevre krizinin merke- davet eder. Allah, tabiatta yer alan
örmüş, bu bağların tanınması, ko- zinde, fiziksel sorunlardan daha farklı detaylara kudretinin birer
www.diyanetdergi.com ŞUBAT 2018 DİYANET AYLIK DERGİ 7
GÜNDEM
göstergesi olarak işarette bulunur nen bir çevre ahlakını konuşuyor- muştur.” (Casiye, 45/13.) ama bu,
ve yarattığı muhteşem düzeni in- sak, tevhit, olmazsa olmaz ilkemiz- yeryüzünün sadece insan için var
sanoğluna göstererek bir anlamda dir. Ancak tevhit karşısında insanın edildiği anlamına gelmez. “Allah,
ona çevresiyle meydan okur: “Sizi sorumluluğu da bir o kadar önem- yeri canlı yaratıklar için var etti.”
yaratmak mı daha zor, yoksa göğü lidir. Böyle bir sorumluluk ahlaki, (Rahman, 55/10.) ayeti üzerinde dü-
yaratmak mı? Onu Allah kurmuş- hukuki, duygusal ve düşünsel bir- şündüğümüzde, insanın olduğu
tur. Onu yükseltmiş ve ona dü- den fazla boyuta sahiptir. Bütün gibi diğer canlıların da yeryüzünde
zen ve ahenk vermiştir. O, göğün boyutlarını bir kenara bıraksak bile, yaşama hakkına sahip olduklarını
gecesini karanlık yaptı, ışığını da anlarız. İşte bu noktada yeryüzün-
en sığ bakışla, bir insanın çevresine
çıkardı. Ardından yeri düzenleyip deki tek akıllı ve mükellef varlığa,
karşı sorumluluk üstlenmesinin
döşedi. Ondan suyunu ve merasını sorumluluktan kaçmamak düşer.
kendi yararına olduğunu fark et-
çıkardı. Dağları sağlam bir şekil-
mek zor değildir. Nitekim Kur’an-ı
de yerleştirdi. Bunları sizin için ve c) Halife olduğunu hatırlamak
Kerim, denizlerden yıldızlara, mey-
hayvanlarınız için bir yarar kaynağı
Çevre ahlakının sorumluluğa ba-
yaptı.” (Naziat, 79/27-33.)
kan yüzü, bizi “halifelik” kavramına
“Zerreden kürreye” uzanan bu götürür. “Hani, Rabbin meleklere,
nizam Allah’ın eseridir ve çevre “Zerreden kürreye” ‘Ben yeryüzünde bir halife yarata-
O’nun mülküdür. Şu hâlde çevre uzanan bu nizam cağım’ demişti.” (Bakara, 2/30.) aye-
için üstlenilecek ahlaki sorumlu- Allah’ın eseridir ve tinden anlaşıldığı üzere, insanın
luk, Allah’ın eserine ve mülküne çevre O’nun mülkü- halifeliği, yaratılışla başlayan bir
saygının gereğidir. Çevreye zarar dür. Şu hâlde çevre süreçtir. Halife demek, yeryüzünü
veren ve düzene aykırı düşen dav- için üstlenilecek Allah’ın rızasına uygun bir şekilde
ranışlar sergilemek ise, onu tanzim
ahlaki sorumluluk, imar edecek, akıllı, sorumlu, güçlü,
eden iradeyi tanımamaktır.
Allah’ın eserine ve onurlu varlık demektir.
Doğrusu Rabbimizin gizli açık her mülküne saygının
Gücüne ve aklına âdeta tapan mo-
şeyi bildiğine inanmak, çevre için gereğidir. Çev-
dern insan, halifeliği sorumluluk
iyiyi yapıp kötüden uzak durmamı-
reye zarar veren yerine menfaat merkezli düşündü-
zı kolaylaştırır. Tevhit ilkesi, insanı
ve düzene aykırı ğü için çevre karşısında olabildiğin-
egoist, kibirli ve tamahkâr bir çev-
düşen davranışlar ce hoyratlaşmıştır. Hâlbuki “O, yer-
re algısı geliştirmekten korur. Zira
sergilemek ise, onu yüzünde olanların hepsini sizin için
tevhidi benimseyen insan, varlık
tanzim eden iradeyi yaratan, sonra göğe yönelip onları
âlemini Allah’ın varlığının delili
olarak görebilir ve her bir nime- tanımamaktır. yedi gök hâlinde düzenleyendir. O,
te karşı müteşekkir olduğu kadar her şeyi hakkıyla bilendir.” (Bakara,
mutedil bir tutum geliştirmeye de 2/29.) ayetindeki ‘sizin için’ vurgusu
insanoğlunu aldatmamalıdır. Ha-
hazır olur. Çevrenin sahip olduğu
lifelik, yeryüzünün efendisi olmak
ilahî kodları keşfeden bu insanlar, ve bahçelerinden hayvanlara kadar
ve onun üzerinde sınırsız hak iddia
Kur’an-ı Kerim’de şöyle anlatılır: insanın faydasına sunulan sayısız
“Onlar ayaktayken, otururken ve nimeti ısrarla hatırlatır. (Mesela bkz. etmek gibi bir lüksün adı değildir.
yanları üzerine yatarken Allah’ı Aksine halifelik, dengelerin korun-
En’am, 6/141; Nahl, 16/5-8.)
anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı ması adına emek vermenin, yani
üzerinde düşünürler. ‘Rabbimiz! “Öyleyse Rabbinizin nimetlerinden imtihanın adıdır: “O, size verdiği
Bunu boş yere yaratmadın, Seni ek- hangisini yalanlıyorsunuz?” (Rah- nimetler konusunda sizi sınamak
sikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş man, 55/13, 16, 18, 21.) sorusunun için sizi yeryüzünün halifeleri kılan
azabından koru’ derler.” (Âl-i İmran, defalarca muhatabı olan insan, ve bazınızı bazınıza derecelerle üs-
3/191.) bencillik ve nankörlük etmemekle tün kılandır.” (En’am, 6/165.)
yükümlüdür. Evet, Kur’an’ın ifade
b) Çevre için sorumluluktan d) Emanet bilinci taşımak
ettiğine göre, “Göklerde ve yerde
kaçmamak
ne varsa Hak katından birer nimet Kur’an, yeryüzünün şerefli ha-
İslam’ın ana kaynaklarından besle- olarak insanın hizmetine sunul- lifesini, aynı zamanda “emaneti
8 DİYANET AYLIK DERGİ ŞUBAT 2018 DiyanetDergisi
GÜNDEM
yüklenen varlık” olarak tanımlar: aynı şekilde merhametli olmasını seslenir. Bu sesleniş, “çevresini
“Şüphesiz biz emaneti göklere, yere talep eder. Bu talep Allah Rasulü okuması” yani dinlemesi, izlemesi,
ve dağlara teklif ettik de onlar onu tarafından o derece güçlü dile geti- anlaması için insana hatırlatmalar-
yüklenmek istemediler, ondan çe- rilir ki, insanın merhameti Allah’ın da bulunan bir ilahî kitabın ilk em-
kindiler. Onu insan yüklendi. Çün- merhametine ön şart olarak zikre- ridir. “Allah, gökleri ve yeri hak ve
kü o çok zalimdir, çok cahildir.” dilir: “Merhamet etmeyene merha- hikmete uygun olarak yaratmıştır.
(Ahzab, 33/72.) “Emanet” kelimesi met olunmaz!” (Buhari, Edeb, 18.) İşte bunda inananlar için bir ibret
“sahip olma” fikrini reddeden bir vardır.” (Ankebut, 29/44.) Kâinata ib-
Allah Rasulü’nün hayvanların atış
anlam taşır. Dolayısıyla insan ile ret nazarıyla bakan insan, öncelikle
tahtası ya da hedef olarak kullanıl-
çevre arasında “mülkiyet ilişkisi” sadece kendisinin değil, diğer pek
geliştirmek anlamsızdır. Çevrenin masını (Müslim, Zebaih, 58, 59; Ahmed çok canlının da Allah’ı zikrettiğini,
sahibi bellidir, çevreyi yaratan ve b. Hanbel, Müsned, II/101.) ve birbirle- O’na secde ettiğini yani tek âbit
yöneten bellidir. İnsan ise çevre- riyle dövüştürülmesini (Ebu Davud, ve ârif varlığın kendisi olmadığını
nin ancak emanetçisidir. Gün gelip Cihad, 51; Tirmizi, Cihad, 30.) yasak- fark eder. “Yedi gök, yer ve bunla-
emanetin sahibine hesap verece- laması, devesi huysuzlanınca ona rın içinde bulunanlar Allah’ı tespih
ğini aklından çıkarmamalıdır. Zira sert davranan Hz. Aişe’yi “Yumuşak ederler. Her şey O’nu hamt ile tes-
Mülkün Sahibi’nin uyarısı gayet davran!” diyerek derhal uyarması, pih eder. Ancak, siz onların tespih-
açıktır: “Düzene sokulduktan son- (Müslim, Birr ve Sıla, 79.) hatta binek
lerini anlamazsınız. O, Halîm’dir,
ra yeryüzünde bozgunculuk yap- hayvanlarının sırtında uzun süre
çok bağışlayandır.” (İsra, 17/44.) El-
mayın.” (A’raf, 7/56.) oturup molada bile onları koltuk bette böylesine bir zikir ve secde
yerine kullanarak sohbete devam
hâli beş duyu ile kavranamaz. An-
e) Çevreye karşı muhabbet ve edenleri “Allah onları size, ulaşmak-
cak açıkça duymasa ve görmese de
merhamet beslemek ta zorlanacağınız yerlere kolayca
canlıların Allah’la daimi bir hürmet
erişesiniz diye verdi!” şeklinde ikaz
Halifeliği, doğuştan gelen bir me- ilişkisi içinde olduklarını bilmesi,
etmesi, (Ebu Davud, Cihad, 55.) bu
ziyet veya konum değil, bir yetki insanın çevreye bakışını derinden
merhametin açık ifadeleridir.
ve erdem potansiyeli olarak dü- etkileyecektir.
şünebiliriz. Bu potansiyeli değer- Çevrenin diğer sakinlerine karşı
Kısacası, tabiat, doğal çevre, var-
lendirmek insanın kendi iradesine muhabbet beslemek, onları kâinat
lık âlemi insan için her anlamda
kalmıştır. Bir başka deyişle, insan, ailesinin fertleri olarak kabul edip
bir imkân ve nimetler zinciridir.
halife olduğunu idrak edip bu yet- onlarla bütünleşmek, “yaratılanı
“Kendini gerçekleştirme ve kemale
kiyi erdemli biçimde kullanmayı Yaratan’dan ötürü hoş görmek”,
erme” yolculuğunda insana destek
seçerse hayat sınavında başarılı çevre ahlakının erdem boyutu-
olabilecek, aksi hâlde potansiyelini nu yansıtır. İnsan dışındaki dilsiz olan, Rabbini hatırlatan, sorumlu-
zayi etmiş olacaktır. Bu bilinç, insa- ağızsız nice varlığa sadece Allah’ın luğuna işaret eden, ibret ve ilham
nı bir üst düzeydeki çevre algısına hoşnutluğunu umarak iyi davran- kaynağı olan hatta yeri geldikçe
taşıyacak ve sadece sorumluluk ge- haddini bildiren bir çevre, ahlaki
mak, nebevi bir öğretidir. Nitekim
reği değil, artık bir erdem tezahürü bir ilişkiyi hak etmekte değil midir?
bir deveyle hasbihal edip onun hâ-
olarak çevresiyle sağlıklı ilişkiler
linden ne kadar sıkıntıda olduğunu
Diğer yandan altını çizerek belirte-
geliştirebilecektir.
anlayınca sahibine uyarılarda bulu-
lim ki, kirlenen bir çevre, kirlenmiş
Çevre hakkında erdem ve faziletten nan da (Ebu Davud, Cihad, 44; Ahmed bilinçlerin eseridir. Bilinç arınma-
bahsedeceksek, öncelikle muhab- b. Hanbel, Müsned, I/204.) küçük bir sı ise ancak çevre hakkında güç-
çocuğun serçesinin hatırını soran
bet ve merhameti zikretmeliyiz. lü ve yerinde bir değer eğitimiyle
Zira bir dağa bile muhabbet naza- da (Buhari, Edeb, 81.) peygamberi- mümkün olacaktır. Mümin; tabia-
mizdir.
rıyla bakabilen, “Uhut bizi sever, biz tı boyunduruk altına almayı ya da
de onu severiz.” (Buhari, Cihad, 71.) f) Çevreye hikmet ve ibret sömürmeyi değil, onun değerleri-
diyen bir peygamberin ümmetiyiz. ne ve ritimlerine ayak uydurmayı
nazarıyla bakmak
Engin bir merhamet sahibi olan Al- hedefleyen, güzel ahlaklı insandır.
lah, (Bakara, 2/143, 207; Tevbe, 9/117.) Allah, son peygamberinin şahsında Çevre sorunlarının çözüm anahtarı
insandan da bütün varlıklara karşı insanlığa “Oku!” (Alak, 96/1.) diye da işte bu insanın elindedir!
www.diyanetdergi.com ŞUBAT 2018 DİYANET AYLIK DERGİ 9