çanakkale onsekiz mart üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı

234 Pages·2007·1.42 MB·Turkish

ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

UYGUR ŞİVELERİ SÖZLÜĞÜ (A’DAN Z’YE KADAR
TRANSKRİPSİYONLU METİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HAZIRLAYAN
Özlem ÖZTUNCER

TEZ DANIŞMANLARI
Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ
Yrd. Doç. Dr. Necmi AKYALÇIN

ÇANAKKALE- 2006
2
ÖZET

Bu çalışma Yeni Uygur ağızlarını ele alan ve Ğulam Ğopuri’nin
hazırladığı Uyğur Şiviliri Sözliği adlı yapıtın A’den Z’ye kadar olan
bölümünü içermektedir. Çalışma, yapıtın özgün olan Arap harflerinden Latin
harflerine aktarımı ile başlamıştır. Daha sonra yapıtta geçen 1814 maddebaşı
sözcük günümüz Türkçesi ve Eski Türkçeyle ses benzerliği bakımından
karşılaştırılıp tarihsel dönemde bu sözcüklerin geçirmiş oldukları değişimler
verilmiştir. Çalışmada geçen sözcüklerin karşılaştırılmasında anlam
benzerlikleri ve yakınlıkları ile ses benzerlikleri temel ölçüt alınmıştır.
Anlam ve ses benzerliği içermeyen sözcüklerin ilgili bölümleri ‘‘ø ?’’ işareti
ile belirtilmiştir. Ayrıca kökeni tespit edilememiş olan sözcükler de ‘‘< ?’’
işareti ile belirtilmiştir. Dizin bölümünde, yapıtın içerisinde geçen Yeni
Uygur şivelerine ait maddebaşı sözcüklerden günümüz Türkçesinde
yaşadığı saptananlar Anadolu Diyalektleri – Uygur Diyalektleri başlığı
altında verilmiştir. Kökeni saptanabilen maddebaşı sözcükler de Kökenlerine
Göre Dizin başlılığı altında ait oldukları dillere göre sıralanmıştır. Türkçe
Karşılıklarına Göre Dizin başlığı altında da yapıtta yer alan maddabaşı
sözcükler Türkçe karşılıklarıyla birlikte sıralanarak verilmiştir.

Sonuç olarak Eski Türkçede ve günümüz Türkçesinde var olan
sözcüklerden günümüz Uygur lehçelerinde yaşayanlar saptanmış, böylelikle
bu sözcüklerin Eski Türkçe ve günümüz Türkçesi ile olan anlam ve ses
benzerlikleri incelenmiştir. Bu incelemenin sonucunda Eski Türkçeye ve
günümüz Türkçesine ait bazı sözcüklerin Yeni Uygur lehçelerine yakınlıkları
tespit edilmiştir.
3
ABSTRACT

This study subjected the vocabulary of the book Uygur Şiviliri Sözliği
by Ğulam Ğopuri from A to Z parts. First of all the authentic letters of
Arabic are translated into Latin. 1814 words translated are compared in
terms of phonetics and sementics in old and modern Turkish . The
changes they were subjected to are pointed out . In the study basic criteria
are the semantic and phonetic similarities of the words. The vocabulary
having no phonetic and semantic similarity is marked ‘‘ø ?’’. More over
the vocabulary whose etymons are still not retirmined are marked with ‘‘<
?’’.In the index part, the vocabulary belong to which are used in the work
and determined to be stil alive in modern Turkish are given under the title
Anatolian dialects- Uighur dialects. The vocabulary of which etymons
are determined are given under the title Index-According to the Etymons
according to which language they belong to. All the words are also given
with Turkish equivalents is Index- Turkish Equivalents.

The study adresses the words of old and modern Turkish words which
are alive in Uighur dialects. Further more, it examines semantic and phonetic
similarities of these words in old and modern Turkish. As a result of this
study, some words of old and modern Turkish are proved to be related to
modern Uighur dialects.
4
İÇİNDEKİLER

Sayfa Numarası
ÖZET........................................................................................................ i

ABSTRACT............................................................................................. ii

İÇİNDEKİLER....................................................................................... iii

KISALTMALAR................................................................................ iv-v

ÖNSÖZ.....................................................................................................vi

GİRİŞ.................................................................................................... 1-4

SÖZLÜK........................................................................................... 5-160

DİZİN............................................................................................ 161-221

SONUÇ......................................................................................... 222-225

KAYNAKÇA................................................................................ 226-227
UYGUR ŞİVİLERİ SÖZLÜĞÜNÜN ÖZGÜN METNİ
5
KISALTMALAR

A. : Aksu ağzı
Ar. : Arapça

bk. : bakınız
Ç. : Çince
Çağ. : Çağatayca
Der.S. : Derleme Sözlüğü
DLT : Divan-ü Lûgat-it-Türk
ED : An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth- Century
Turkish
ET : Eski Türkçe
Far. : Farsça
Ğ. : Gulca ağzı
H. : Hoten ağzı
KB : Kutadgu Bilig
Ke. : Kaşgar ağzı
Krş. : Karşılaştırınız
Ku. : Kuçar ağzı
Ku. : Kumul ağzı
Köçme : Mecaz Anlamı
L. : Lopnur ağzı

Li. : Yong-Song Li “Türk Dillerinde Akrabalık Adları”
M : Misal
Mo. : Moğolca
Mo-TS : Moğolca- Türkçe Sözlük
OTL : Osmanlıca-Türkçe Lûgat
R. : Rusça
Uigwb : Uıgurısches Wörterbuch II
T. : Türkçe

T. : Turfan ağzı
Tar.S. : Tarama Sözlüğü
T.Diy. : Türkiye Türkçesi Diyalektleri
6
TS : Türkçe Sözlük
Yuyg. : Yeni Uygur Türkçesi
7
ÖNSÖZ

‘‘Uyğur Şiveleri Sözlüğü (A’dan Z’ye Kadar Transkripsiyonlu
Metin)’’ adını taşıyan bu çalışmada günümüz Uygur diyalektlerinin söz
varlığının Eski Türkçe ile benzer noktalarının saptanması; daha sonraki
dönem Türk dillerine ilişkin sözcüklerle ilgi kurulması, benzerlik ve
farklılıkların ortaya konulması ile sözcük yapılarının incelenmesi
hedeflenmiştir. Yapılan karşılaştırmalarla tarihsel süreç bakımından Türkiye
Türkçesine de bir katkıda bulunulmaya çalışılmıştır.

Üzerinde çalışılan özgün metin Arap alfabesiyle yazılmış olduğundan
çalışmanın sözlük kısmında da alfabetik sıralama Arap alfabesine uygun
olarak yapılmıştır.

Tezimi hazırlarken tezimin her aşamasında engin birikimini
benimle paylaşıp bana zaman ayıran değerli hocam Prof. Dr. Mehmet
Ölmez’e, gerek akademik öğrenimim süresince gerekse tez çalışmam
sırasında yardımlarını esirgemeyip her zaman bana destek olan değerli
hocam Yrd. Doç. Dr. Necmi Akyalçın’a, yapıtın Türkiye Türkçesine
aktarımında bana zaman ayırıp yardımcı olan hocam Dr. Ayet Goca’ya ve
manevi desteklerinden dolayı aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
8
GİRİŞ

Uygurlar, biri 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan’da (745-840) öbürü
de 9. yüzyıl ortalarında şimdiki ülkelerinde (850-1250) olmak üzere iki
devlet kurmuş eski bir Türk halkının torunlarıdır. Uygurların büyük bir
çoğunluğu bugün Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uygur Özerk Bölgesinde
(Sinkiang eyaletinde) yaşar. Çin’de yaşayan Uygurların toplam sayısı
yaklaşık olarak 6 milyondur. Çin dışında Kazakistan, Kırgızistan,
Özbekistan ve Türkmenistan Cumhuriyetlerinde de Uygur toplulukları
vardır. Eski SSCB’de yaşayan Uygurların toplam sayısı 1989 sayımına göre
262,199 olarak verilmiştir.1

Eski Türkçenin önemli bir kolu olan Eski Uygur Türkçesinin yerini
günümüzde 20.yy’ın başlarından itibaren şekillenmeye başlayan Yeni Uygur
Türkçesi almıştır. Yeni Uygur Türkçesi, tarihi dönem Türk dillerinden
Çağataycanın devamıdır. Çağatayca ise Eski Uygurca ile başlayıp Karahanlı
Türkçesi ve Harezm Türkçesi ile Yeni Uygur Türkçesine bağlanmaktadır.
Doğu Türkçesinin önemli bir kolu olan Eski Uygurca bu nedenle günümüz
Türk dillerinin atası sayılabilir.

“Uygur Türkleri, 1930’lu yıllara kadar Çağatay Türkçesi’ni
kullanmışlardır. Bu tarihten sonra Ürimçi (Urumçi) ağzını kabul eden
Kaşgar, Aksu, Kumul, Turfan ve İli vilayetlerinin ağızlarıyla birlikte Uygur
Türklerinin tamamına yakının dilini içine alan “merkezi şive”yi edebi dil
haline getirmişlerdir.”2

“Doğu Türkistan’da Ürimçi (kaynaklarda Urumçi), eski Sovyetler
Birliği’nde ise İli ağzı temel alınarak kurulmuş olan Yeni Uygur yazı dilinin

1 TEKİN, Talat – ÖLMEZ, Mehmet, Türk Dilleri Giriş, Yıldız Dil ve Edebiyat 2, İstanbul
2003, s. 136
2 ÖZTÜRK, Rıdvan Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 1994,
s. 1
9
birçok lehçesi vardır. Bunlar, Güney lehçeleri ve Kuzey lehçeleri olmak
üzere, başlıca iki grupta toplanabilir. Bu gruplar aşağıdaki lehçelerden
oluşmuştur:

Güney grubu: 1. Kaşgar-Yarkent lehçesi, 2. Hotan-Keriya lehçesi, 3.
Aksu ya da Maralbaşı-Karaşar lehçesi. Kuzey grubu: 4. Kuça-Turfan-Hami
lehçeleri (Çin’de), 5. Tarançi lehçesi (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan
ve Türkmenistan’da). Uygurca’nın, bu iki gruptran başka, asıl Uygur bölgesi
dışındaki lehçeleri de şunlardır: 6. Lobnor lehçesi (Lobnor vahasında,
Çarhalık ve Miran’da), 7. Hoton (Busurman “Müslüman”) lehçesi (Batı
Moğolistan’da Ubsu (Ubsu-Nur) ve Çirgis (Çirgis-Nur gölleri arasında).” 3

Yeni Uygurlar, Çin’de 1960’lı yılların sonuna kadar, düzeltilmiş
Arap alfabesini kullanıyorlardı. 1969 yılında toplanan Şinciang Uygur
Bölgesi İkinci Dilbilimi Kongresi’nde alınan kararla birlikte Latin asıllı
alfabeyi kullanmaya başlamışlar ancak daha sonra yeniden Arap alfabesine
dönmüşlerdir. Bu arada sürekli alfabe değiştirme girişimleri olmuşsa da bu
girişimler sonuçsuz kalmıştır. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Uygurlar ise
1930-1947 yılları arasında Latin alfabesini kullanmışlar, 1947 yılından bu
yana ise Kiril alfabesini kullanmaktadırlar.

Son yıllarda artmakla beraber Yeni Uygur Türkçesi üzerine
yapılan çalışmalar oldukça sınırlı kalmıştır. Kuşkusuz bunun altında
yatan en büyük neden de Yeni Uygur Türkçesinin 20.yy’ nın başlarından
itibaren şekillenmeye başlamış olmasıdır. Talat Tekin-Mehmet Ölmez’in
‘‘Türk Dilleri Giriş’’4 ve Rıdvan Öztürk’ün ‘‘Yeni Uygur Türkçesi
Grameri’’5, ‘‘Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil’’6 Uygur Türkçesi
grameri açısından başlıca eserleri oluşturmaktadır. Bu alanda yapılan
sözlük çalışmalarına baktığımızda Emir Necipoviç Necip’in

3 ERDAĞI, Binnur, Uygurlar ve Yeni Uygurca, Türk Halkları ve Dilleri: 11,s. 141
4 TEKİN, Talat – ÖLMEZ, Mehmet, age.
5 ÖZTÜRK, Rıdvan, age.
6 ÖZTÜRK, Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yayınları, Ankara, 1997
10
redaksiyonunda hazırlanıp İklil Kurban’ın çevirdiği ‘‘Yeni Uygur
Türkçesi Sözlüğü’’7 dışında bazı üniversitelerde yapılan bitirme tezi8
çalışmalarını da gözönüne alırsak, bu konuda yeni çalışmaların yapılması
gereği açıkça görülmektedir.

Çalışılan özgün yapıta yazar tarafından dört bine yakın sözcük ve
sözcük birleşimi konulmuştur. Sözlüğe konulan her sözcüğün anlamı Yeni
Uygur edebi dilindeki sözcüklerle anlatılmıştır. Sözcüklerin anlatılmasında
çoğu zaman atasözü, beyit, koşuk ve bilmecelerden örnekler getirilmiştir.
Şive bölgesi biraz daha net olan sözcüklerin bağımlı olduğu yer kısaltılarak
belirtilirken net olmayanların veya birkaç bölgede aynı biçimde
kullanılanların bağımlı olduğu yer gösterilmeden verilmiştir. Sözcüklerin
farklı farklı anlamları noktalı virgülle ayrılırken getirilen örneklerin önüne
iki nokta üst üste veya “m.” işareti konulmuştur.

Yazar yapıtının önsözünde inceleme ve araştırmanın derin ve
etraflı olmaması nedeniyle birçok sözcüğün anlatımının hatalı ve uygunsuz
olabileceğine değinmiştir. Çalışma sırasında yazarın sözünü ettiği gibi çeşitli
anlam ve yazım yanlışlarıyla karşılaşılmıştır. Örneğin, diŋgus sözcüğünün
anlamı topal, aksak diye verilirken örnek tümcede ise M: Şireniŋ puti
diŋguslap képtu “İneğin ayağı aksadı” biçiminde eylem olarak
örneklendirilmiştir.

Yapılan çalışma ‘‘Uyğur Şiviliri Sözliği’’nin A’dan Z’ye kadar
olan bölümündeki toplam 1814 sözcüğü içermektedir. Çalışmaya Yeni
Uygur Türkçesi ile ilgili ön araştırma yapılarak başlanmıştır. Öncelikle
Arap alfabesi ile kaleme alınmış olan özgün eser ‘‘Uyğur Şiviliri
Sözliği’’ nin Latin alfabesine aktarımı yapılmıştır. Daha sonra eserde
geçen sözcüklerin açıklamaları Türkiye Türkçesi olarak verilmiştir.

7 NECİP,Emir Necipoviç Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayını,
Ankara 1995
8 ÖZEL, Şükrü Uygurca Sözlük Çalışması Lisans Bitirme Tezi (A) , Edirne, 1999