Cam Tarihine Genel Bir Bakl

14 Pages·2009·1.89 MB·Turkish

DOSYA
Cam Tarihine Genel Bir
Bakl~
B.Yelda OLCAY UCKAN
Dor;:.Dr.
Anadolu Universitesi
Endustriyel Sanatlar Yuksekokulu
Ogretim (jyesi
Cam, saydam, yansaydam, ve \=e§itli renkleri banndlran bir madde olarak lSI
ile bi\=im altr. Genel gorunumunun yaratttlgl \=ekicilik \=aglar boyu degerli
bir nesne olarak algllanmasma yol a\=ml§tlr. Camm hammadde olarak seri
uretime girip endustriyel bir malzeme olmaslyla birlikte gundelik ya§amm
vazge\=ilmez bir par\=asl haline geldigi izlenir. 6zellikle, yaplsl geregi koku
banndlrmamasl ve i\=ine konulan malzemenin tortusunu tutmamasl nede
niyle saklama kaplan ir;:in ideal bir malzemedir. Kmlganltgma kar§m ta§lma
da hafifligi ile sagladlgl avantajl da goz ardl edilemez. Bu ozellikleri nede
niyle camm seri uretime konu oldugu Roma done minden itibaren gerek ta
§lma gerekse saklama amaClyla cam objelerin uretildigine tamk olunur. Say
dam ve yansaydam yaplslyla l§lgl ge\=iren bir maIze me olmasl, caml aydm
latma i\=in ideal ktlar. Saydam, hafif ve ince yaplsma kar§m lSlya dayamklt
ltgl, aydmlatma i\=in gunumuzde bile en fazla kullamlan malzeme olu§unda
roloynar.
Bilindigi gibi cam, dogada katklslz bulunmaz; insan eliyle olu§turulur. Do
laYlslyla madden in ozunden ba§lamak uzere camm tarihsel bir seruveni 01-
dugu soylenebilir. Diger malzemelerden farklt olarak slcak \=alt§llmasl ure
tim ve teknik a§amada onemli bulu§lann ortaya \=lkmasml da beraberinde
getirmi§tir. Elle tutuldugunda sert ve durgun bir etki blrakan cam, temelde
bir SlVl olarak degerlendirilir. Silisyum dioksit ve maden oksitlerin bir kan
§lml olan camm ilginr;: bir kimyasal yaplsl vardlr. Aslmda ne tam anlamlyla
bir slVldlr; ne de bir maden gibi katldlr. Diger maddelerden aynlan ozelligi
"erime noktasl"nm degil; "yumu§ama noktasl"mn olu§udur. Bu niteligi, be
lirli bir lSI dan soma camm degi§ik yontemlerle bi\=imlendirilmesini saglar.
SAYI: 19, 2008
Dogada bulunan camm ~e§itli katkI maddeleriyle eritilmesi ve boylelikle
saydamltkta degi§ik sonu~lara ula§1lmas1 mlimkundur. Akdeniz Ulkelerinde
genelde katk1 maddesi sodachr. Orta<,:ag'da Akdeniz K1Y1lannda elde edilen
sodalt cam daha du§lik lsllarda erir ve uzun sure akIClhgm1 korur. Ote yan
dan kuzeyindeki ormanltk bolgelerde cama potasyum maddesi katlhr. Eri
mek i<,:in daha y(iksek lSl gerektiren potasyum katkIh cam aynca <,:ok serttir.
Slcak cam hamuruna katllan baz1 madenler oranlanna bagh olarak farklt
tonlarda renk verirler. Cama renk vermek i<,:in kullamlan rna denIer §unlard1r:
Altm Pembe, k1rm1z1 Gumli§ San
Bak1r Ye§il, mavi, turkuvaz Demir Ye§il, mavi, san
Kobalt Koyu mavi, a<,:lk mavi Magnezyum Mor, eflatun
<,,:inko Beyaz, opal
Cama renk veren madenlerin tercihi ekonomik etkenlerle dogrudan ilgili
dir. Pahah madenlerin daha <,:ok ozel kullamma yonelik veya lUks e§ya ola
rak tammlad1g1m1z, ag1rhkh olarak saraylarda kullamlan e§yalarda tercih
edilmesi; gunlUk kullamm e§yalannda ise camm daha ucuz madenlerle
renklendirilmesi soz konusudur. Ornegin, Orta<,:ag cam1 ile ilgili yaymlara
bakIld1gmda ozellikle demir ve bak1r madenleri ile renklendirilmi§ camlann
ag1rhkl1 oldugu gorulUr. Genelde farkh tonlarda ye§il, mavi-ye§il ve san-ye
§il renkler yogundur. Buna kar§m altmla renklendirilen pembe ve gumli§
katllan sannm ender oldugu izlenebilmektedir. Roma done minden itibaren
seri uretimle glinlUk ya§ama giren cam e§yalann imalatmda daha ekonomik
malzemenin kullan1lm1§ olmas1 muhtemeldir. Buna baglt olarak cam ureti
minin oldugu bolgelerde tespit edilebilen maden ocaklannm da bu tercih
te etkili oldugu §uphesizdir. Antik <,:aglardan beridir bilinen maden ocakla
nnm pek <,:ogu halen belgelenebilir durumdad1r ve baz1lan cam liretim atol
yeleriyle ili§kilendirilebilir.
Gunlimuze ula§an veriler cam uretiminde Suriye-Filistin sahili ile Anado
lu'nun etkin rol oynad1gm1 ortaya koyar. Demir ocaklannm bu bolgelerde
yogun olmas1, uretilen camlarda kullamlan renklerin tesaduf eseri se<,:ilme
digini gosterir. Daha ender bultman ve muhtemelen ithal edilen madenle
rin kullamld1g1 cam e§yalar ozel imalata yonelik yapllm1§ olmaltd1r.
insanoglunun lirettigi en eski el sanatlanndan biri olan camm nas11 bir or
tamda liretildigi,. cam atblyelerinin unsurlannm neler oldugu ve ne tur mal
zemeler kullamld1g1 sorulannm cevab1 arkeolojik bulgular ve yaz1lt kaynak
larda kar§lm1za pkar. Ornegin, M.S. 9.yuzylla ait bir Suriye el yazmasmda
aktanld1gma gore, cam fmn1 altl bolUmlUdlir. Bunlardan u<,:u bir digerinin
deposu olarak duzenlenmi§tir. Ate§in yand1g1 birinci kat derin olmahd1r; or
ta kIs1m on tarafa a<,:llabilen ve camm eritildigi ana bolUmdur; En ustteki to
nozlu bollim, hem ortadaki ana bolUme ~at1 olu§turur; hem de uretilen cam
c~ralann soglltlllmaSI icin kllllalllilr. EI yazma
smcla lasvir edilen bu cam fmJ1mlJ1 bel1Zer
konslruksiyonll Korint'cleki kaztlar :-.onucu 01'
laya \:lkafllml~(lr. J\I.S.11.yuzylim 6ncmli cam
urclim merkczlerinden oldugu anbSllan Ko
rint'de bllilinan cam atolycicrindeki H!riler fl
nniarm, cl yazmasmda anlauidl~l gibi oidllgu
nL! bclgeler. Benzel' tlirde bir finn 1023 tarihli
Ilrabanlls J\1auru:-. adh hir eI yazmasmda resilll
lenmi~tir (Rc:-.im 1). Minyatlircleki flJ'1n yukan
daki metinde aniatllcltgl gibi CislO OnOIi.iclClf ve 0<; ana boll.imden Olll-?tllgU
Heslm 1
anlaswnaktac.hr. frncmc tekniginde GlIll yapan uswian ile hirlikLe lasvir edi 1023 tanhll Hrabanus
len flfln. Orta Cag cam atolyeleri hakkmda hilgi \'eren hirinci el kaynak 01- Maurus £1 Yazmasmda
cam fmnlnJ gi1sferen
mas! nedeni i1e dikkati ceker. Bu gelenegin suphesiz Ol1a <;affda ortaya
reslm
(Ikmaehgl, kClilLire1 ue\'amlthk goz online aimdlgmda ola:-.lIlkla Roma done
mi ve oncesinde henzer sisremin kullantldl}11 glinCIl11li7e ula~;:1.n arkeolojik
vcrilcre clayanarak ijngi)rOlebilir,
bte randan, cam lireriminin her zaman sabit alolyelerde yaplimaehgl: ()zd
Iikle glinllik klillalllma yonelik kaplann daha ziyade gL'zici lIswlarca lircLiI
dikleri dO~Ol1lilmektedir. Basit cam e~yalann yapilma~l i<.:in (ok saYlda arac
gerece ihliya(' yokluL Buna gore ham maclcle olarak tla la~1I111l:"1 kolay
obn GI1111n sehirlcrde yer alan hamal11lann ISI[ma fmnlan (kOlhan bollimle
I'D kullallliarak i::,.ii...'J1111l'si mumkOndOr. Bat! Anadolu'nlln onemli kentlerin
den Aphrodbia:-.'da, lladrian Hamaml flrlnbnnll1 errar1l1da Url'tim artJgl ni
leligincle cam part'aSI \l' cOrufllnlln bllllllUllaSl bu tezi de~LCkler niteliktedir.
Do!aYlslyla herhangi bir !SHma fmlll hill' cam Uretiminde i::;e yarayabilir. Hu
dllrumda, kmlgan C~1l11 e~yalann, hitirilmis OrOn alarak ta~mmaSI yefine, lIS
tabnn dob::;arak yerel ihriyaca g()re liretim yapmasl, sonlllt deliller ol111asa
cia manukli g6rlilmektcdir. 1\I.S. II.y)'.':1 wrihJencn Sert:e Lil11~lnl bauglllda
bulunan hinlerce kiloluk cam kOlcc.:lerin, bL! gelenegin hir cie\'aI1l! olclugu
e!-i.iSOnOlebilir. SOL konusu geminin ll~racllgl yerJerde C:lmln OOeJ1erek tl'k
far salildlgl \ era kllilanilmak Ozere bir ::tl6Jyeye se\'k edildigi sanilmaktachr.
Antik Cag n.~ Olla <;ag'da cam at()lyderinin yalmzca Orelim amaClyla kulla-
1l1lmamaSI; yalllsira .'iall~ yeri oiarak cia isletilmesi s(jz konllsudur.
M.S.IO.yy,'a ail hir kaynakta lstanbul'daki (;e~it.li atolyelerden hahsedilir. "Er_
gasterion'! ach il<.: gc(:en vc at6iye n:ya klkOk satl,s dlikkal11; ya cia ikisini
hirclen kapsayan hll kllrulu§lar degisik l11<.:slek clallannda kar~lI11tZa c;:tkJl1ak
wehr. Buniann ~Ira~mc.la "cam ergaslerion"'lanJ11Jl da me\'ClIl oldugu; \'e ge
nellikle pazar1'eri \'e1'a Forum'da reI' aldlklan hilinmekledir. BUlla bagIJ ob
rak c<Jmltl ozelliklc Roma cl6nemincle \C sonra:-.ltlda ticari bir meta olarak
fiyat IiMelerinde yer akil}11nl g()rehiliyoruz. Roma eWnemine ail bir helge
SAYI: 19, 2008
olan ve i~inde ticarete konu olan butUn mall ann fiyatlandmldlgl "Diokletia
nus'un Fiyat Tarifesi" adh beIge de earn kaplann turlerine ve aglrhklanna go
re fiyatlarmm belirlendigi izlenebilir. Bu durum bize eamm da diger tieari
mallar gibi uretim ve sat1§llllll yaplldlgl endustriyel bir umn oldugunu gosterir.
Cam uretiminde kullallllan aletlerin ta§ldlgl en buyuk ozellik 1300 C dere
ee sleakhga kar§l dayalllkh olmalandlr. Gerek kahplar gerekse diger uretim
malzemeleri surekli slCakla kar§l kar~lyadlr. DolaYlslyla hem bu aletler da
yanlkh olmah hem de aklel halde ~ah§llan eaml etkilememelidir. Bu neden
Ie antik ~agdan beri uretimde kullallllan aletlerin hemen hemen degi§mek
sizin gunumuzdeki atOlyelerde de kullalllldlgl izlenebilir. GunLimuzdeki
uretim aletlerine benzer; demirden yapllml§, pense ve klska~ turundeki
aletlerin yalllslra eamCll1kta ~ok kullallllan diger ara~lar ah§aptan yapllml§
tlr. Ah§ap, ozellikle lslak ah§ap, yuksek lSldaki eama degdigi anda i~indeki
su buharla~lr ve eamla kahp arasmda bir buhar tabakasl olu§ur. Bu tabaka,
kahbm eamda iz yapmasml onler ve sonu~ta parlak bir yuzey olu§ur. Boy
lelikle daha kaliteli bir earn elde edilir. Bu aletlerin yaplm tekniklerine go
re ~ok ama~h kullalllmlan soz konusudur. Ornegin pense, yallllzea kesmek
i~in degil; ~ekmek, bukmek i~in de kullalllhr. Cam yaplmmda kullallllan bu
aletler bi~im vermenin yalllslra sleak eaml tutmak veya eamm klvamml kon
trol etmek i~in de kullallllabilir.
Bilinen en eski el sanatlanndan olan earn yaplmmm ne zaman ba~ladlgml
bilemiyoruz. BaZl ara§t1rmaellar, seramikteki slrlama teknigini earn yaplml
nm ilk a§amaSl olarak degerlendirir. Camm yapay uretimine ge~ilmeden on
ee, Paleolitik donemde dogal bir earn olan obsidyen ~e~itli malzemelerin
yaplmmda kullallllml~t1r. Arkeolojik buluntular, earn yaplmmm buyuk ola
slhkla M.O.3000 sonlanna dogru Mezopotamya'da Bronz <;::ag'da meydana
geldigini belgeler. Bu buluntular daha ~ok boneuklar, fayanslar ve seramik
lerde kullallllan, Slr uretimi ile ilgilidir.
Cam uretim tarihinin kokleri Dogu'dadlr. Camm bilinen erken tarihli ornek
leri i§lenmemi§ earn buluntular olarak kar§lmlza ~lkar. Bunlardan biri Ba
bil'deki E§nunna (Tell Asmar) kentinde bulunmu~ ve M.O.2300'e tarihle
nen mavi-ye§il renkli earn par~a; digeri ise Irak'da Eridu'da do§eme altmda
bulunmu§ M.O.2200'e tarihlenen earn kUl~edir. Camm obje olarak i§lendigi
ilk ornekler, M~zopotamya'da kar§lmlza ~lkar. Gunumuze ula~an S(imeree
ve Akadea metinlerden M.O.2.bin ba§lannda Mezopotamya'da earn vazola
nn uretildigi anla§llmaktadlr. Tarihlendirilebilen ilk ornek bugunku Turki
ye-Suriye smlfl yakmmdaki Amik Ovasmda yer alan Atehana (Alalakh)'da
bulunmu~tur.
Mlslr, earn uretiminde erken zamanlarda kar§lmlz ~lkan bir uygarhktlr. II
LThutmosis zamanma ait oldulan du§unUlen earn eserlerin, Mezopotam-
ya'dan ithal edilmi~ oldugu gene! kallJdlf. Bununb birlikte lTl.ThUll11osis'in
Suriyc seferillden cl6ncrkel1 yan1l1da pek cok Suriydi (<1m Ust:ISI gctirdigi
nin i>ilinmesi, ayl1l yJllarda J\lislr'cia cia cam CJr(,.'limillt' gecilcligini g()stcrir.
i\lIslI"claki Tell-eI Amarn:1 \'e j\lalkata yerlesimlerincle ~artanan cam liretim
<lti)lyeierinin varllgt, talih~d sUI"< .-.' Cte J\ilslr\n 6ncmli yeri oldugullun gbstcrgesidir.
GCmlimlize gclcn hulgllbr, ,I\,I.O.16.ylizytltn ikinci y~nslI1c1an iLiharen lireri
len kaplann ic kahp teknigi ik: yaplldlg1l11 gbsterir (Rcsim .1), Bronz <;agl
sonl:.inrH...i:J, cam liretimi vc tic:trerinde ya~a­
min cllIraklamanm lemel necleni, M.O,!I. y07.
YIJ"da Dogu Akdeniz'deki bncrnli imparator
luklann YlkJl.maslcllr. M.O.s.)iizyil vc sonra
slI1da cam Orctimi vc ticaretinin yaygll1l~I.~IiAl
izienir. k kaltp tekniginin yalllsJr::1 , dbkmc,
pres leknikleriylc liretim zenginie$erek dcvam
eclcr. Bu <:ag:l ait, kahba c1()klim l.eknigi ile lirctilmi:;. hir kase, Frig Kralh Reslm3.
If blip tekniginde cam
gl'nll1 ha':ikenri olan Gordion k~lzllanncla bulunmll';aur, 1\1.0.-00 ci,'anna 1:1-
kap/ar. MfJ. 6·4 yUZflI
rihlencn kasL'nin Anadolll'nlln hi linen en erken rarihli cam hlliunrusu olc1u fKaynak Charleston 1980)
gu (;nerilir. J\l.O.6.ylizyd \It: sonraslI1c1a da liretimine devam edik:n i<; kaltp
teknigi camlann ()nemli lireti.m ITH.:rkczi Rodos·rur. Rodos illlalati cam kap
lann ayl1l dilnemin ~L'ralllik k:Jplannll1 raklicli oiarak OretildikJeri saptanahi
lir. Ie kaltp tekniginin Anadolu'cla hulunan ()rnekleri gaz onOnc altndlg:lI1-
Reslm4
cia klllhlnim alanll1l11 geni!$ligi ortaya c.."lkar. K.1burgah kase ve moulk
camlar, M.S. I. yIlzY'1
I leicniMik d6nelll, camll1 ticaret yoillyia yaYlldlgl \·c C~1I11~1 olan taJehin art (K.1ynak. Charleston 1980)
ItAI ydbn kap~ar. k kaltp tekniginin dl'vam cuigi, yalllsll1l kaltp wknigi He
camlar Orctildigi \"e azellikJe ()n~mli cam lire-
tim mcrkezi olan lskcm.\criyc'cle yeni sO~I<':llle
teknikh.:rinin gelit;tirilcligi g6rlilUr (Resi1l1 I).
Aym ydlarda Urcrim, Iskcnc1eriye'nin ya1l1sIra
Sllriye'de de dCYJ.m e(1l1i~tir. Bu d{)ncmle hir
Iikte cam11l, lt3lya, GOney RlIsya cia clahil 01-
mak lizcre geni~ hir alana yaylimasl OIlun g(lZ
ahel hir Illaizl'me olarak aigilanmasl sonUCll
dllr.
C:'lIlun gcne! anlamda encllistrilesmcsi be Ho
ma d6nc1l1ine rastlar. C'rctim arll~1 ve caml11
insan yasamJllcla yaygJl1Ia:,;;masll1111 en ()nemli
l11hUrll, uneme tekniginin icaclichr. J\1.0.1.yi.iz
yila air toprak kandil Uzerinde yer alan \c Ur
ieme lekni~i ile cam yapLl1l1fl1 gibteren sahne.
bu tekni~in Roma dijnemincle ol1aya c1ktlgJl11
SAYI: 19, 2008
helgeler (Hesim 2), Bi..iyLik olJslilkla Suriye ve Filislin'de gelisti~i ~a­
IlIlan Dneme tekniAi. degi~ik formlarda \'e <laha scri olarak cam ya
pllma~lnl saAiam1.$. bbylelikle hu d6nemde llCLIZ cam liretimi ba~la­
ml~tlr. Tarih yazan Strahon, bnceleri ~adece zenginlerin sahip olabil
diklcri cam kaplann kcncli d6neminde bir kac; bronza almabilecegini
belirtir. M.O.30'da imJxlmlor Augustus d6nemincie, cam c1egcrli bir
e~ya olma ()zclli~ini w.~lInasJnIn Y<JllIslra gOndelik kullamllla cia gir
mi~tir. Au nedenJe G.1Il1 kaplann belli bl<;i.kle seramik kaplann ycrini
• akligl soylenebilir.
Rom3 di)neminde, OOcmc lekniginin yanlslr3 c1i~er yapml teknikleri
de kullal1llmlS, gcrek w~arJ1ll gerekse sCI:-,lemede gelinen a-5ama, bun
Reslm2_ dan :;onr.1ki c10nl'llllere pek se(enek bl1-.:tkmam1.~IIr. Genis bir cogr~lr)'a)'a
Of/eme tekmlinde cam llzanan Rom3 Imparatorlugu'nun yakla~lk iki yi.izyll kadar sava~slz hir 50-
yap/mlnln fasvlr edifdlli
topril; kandil. MS I yiizyil n:<~ ya~amaSl. rOm sanal kolJannda olclugu gibi camcla da 6zg0n ta,<,anmlar
(~ynilk lightfoot-AsIan yaplllalanni ... aAlaml::!tlr (Rc~ill1 5-6), Cam Orerimi cndtbtri olarak A\TUpa'ya
19921
gi)rOrOll11ti~ ve Italya'cia Ozellikle Roma n: Kalllpania'da GlIll Clrctim at()lye
leri kurulmu-?lUf. Buradaki ilk liretimk:r Suriyeli llstalar larrlllcian gcrc.:ekle::!
tirilmi~tir, GOnOmOzcic bilinen, KlIzey Italya ve Orla Avrupa'dakj cam Ore
tim merkezlcri, bu faaliyet sonraSI kurulmll~ \Ie sonrasll1da kendilerine i)z
gO Osluplanyla Gllll tarihi i\'inde yer alml~lardlr. Roma d()nemi cam ~an:l().
10k!', e~ya olma bzclliginin yamslra glindelik kullanll11, parfOm ve koku -?i
~cleri ile c1ekoratir ama('11 olarak du\'ar panoiml (13 ciahil olmak lizerc 01-
clukca geni.. .. hir yelpazecle kar~lInlza ('Ikat'.
Erken d()nemJerden gOnOmUze kadar kesinti~iz de\'am eden cam liretimi
nin ana Cag'daki dUrlll11l1 ise henuz nel degildir. 13l1nunia beraber cam Ore
limine ili~kin baZI biJgilerimiz Orta <;ag'c1a ciddi hir cncltistrinin varltgll1a
isarer edcr. 6rnl'~in Bizans cioneminde yfmeticilerin cam sananl1l himaye
cttikleri izlenehilir. Imparator Konstantin M.S. 33-'deki halk yergilerindcn
Reslm 5
Yunuslu kadeh.
MS 4 YlilYll.
(KJynak Harden 1981)
Resim6_
Ola/rel kase, M.S 4
yiizy" ilk reyregi
(Kaynak. Harden 1981)
cam yaplmCllanl1l (\'ilri:1ri) \'e cam dekorati}rlerini (di~ltrerari­
i) mllar tUlar. Bu ekmemi t=-tkip eden If.Theodosius zamanm
da cam ~an3t~liannU1 ki~bcl \crgilcrde serbesl blraklkllgl gC)
rCdlir. l:3a,skent Istanhlll'daki cam liretiminin \arllgllla l:jlk ru
ran diA,cr hir olay ise, M.S. ))!-)6=; ydlannda Ibhip i\Jena:-;'1Il
Ihrani ustalan baskentc cagmnasldlr. ,\Iuhtemelen Ihrani us
ralar beraherlerinde gerirdiklcri gciismi:-i teknikleri ba~kl'nlle
lIygula ml~1a feltr.
Erken 11Irbliyanbk (:a~111111 klrakterislik escr grui1u, ;:lilln
s3ll(h'k tekniAinde slislenmi::> cam c.serlerdir (Hcsim 7), Gu
nlimClze gelen 6n1ekler. iki earn araslna altm yakilz hoyama tekni~i ill' de Res/m 1.
A/fin Sand,,;; tekmgmde
korasyon yapdllll~ kase dipieridir. E:;erlt:rin b(iylik cog,uniugu Get' ROllla "/y; Coban Isa -laS'llrli
Erken T1ri~liyal1l1k (:1g1l11I1 lipik ikol1ografisini yanslllL IlcnLiz yaS3ma kabul kase dib!. MS. 4 yuzy/!
(Haynak: Stern 2001)
edilen hlristiyanltga iliskin unsurlar, cok lanniJ inan(' geleneginc bagb sanat
lislubuyla ilgin<,' bir sente7 orraya koyar. Hlri.stiY:1nbga ili::>kin konuiar, Amik
Res/miD
cag mitolojisinden laJll<..hgllnlz kompozisyonlar,l henzctilerek ras\'ir {xlilmi~­
Luster /Joyal! kase. $am.
tir. MS Byuzy/!
(Haynak Carbom 2001)
M,S.7,ylizydcla k6klG GIIl1C1hk geleneginc sahip oian t\ilslr. SlIriye H: Filis
tin topraklannlll Araplar rarafll1dan cle gecirilmesi Bizans cam
On.'timini olull1slIZ etkilemi~lir. Clinkli Arapiar, M,S.-.yy,'cb
yeni bir politik g(i<.; olarak ortaya (lktlgl11c1a \'e ekonomiyi ida
re etmcye ba~iathgllld:t cam lircliminin yogun olarak clevam
cltigi bilinmektedir. Eme\i d6neminde g6sterisli yOnclim mcr
kczierinin insa cdildigi hir kOltiirei kalkll1ma dC)l1L'mi ya,san
nll~lIr. B6yle bir d6nell1de cam Cm.:'liminc lIzunca bir :-;ure ara
verilmi~ olm~lsl imkilnsi/' g()z(ikmekredir. Ole yanci:m, Ahhasi
ci6ncminin ha~kenti Ibkka'cla aralannda Glll1ln da hlliundugll
()zei hir sanarsal lin.:lim gdcneginin yerle~mi~ oldllAlI izlenmektedir. 13u
Res/m /i
e,:agiarda \C sonraslIlda lsi<1m cam sanatlna karakterini \'Crcn teknikierle ya luster /Joyal! kase. M,s"
ptlan cam eserlerin cogll IOk~ GlIll (ya cia Sullanlar'lI1 GII11I) olamk degL'r 11-/2 ydzyll
(J(aynak Carbon; 2001)
lendiriiebilir. KL'ndinden ()l1ceki kOItOrierul1 gClirdigi G1Jll ya
pun \c .... (blcmc ll'kniklerini ahp dl'\·am cLLirmelerinin yaJll~I­
ra )'i.ik~ck kahal1mah kesme, Ilbter ,·e emay-ailln yakllz bo)'a
Illa teknikleriyle zengin hir repel1uar icerir (Rcsim 10-11).
Erken Bizal1 .... d()nel11i escrleri araslIlda haci kaplan :.1)1'1 hir
grup olu~tlIrmaktadlr. Ibrani \'e Illristiyan sCl11bolicriyie beze
Ii :.Iillgcn \C sekizgen go\·c!cli kahba Oilcme reknigi ill' lireli
len, Suriye YC Filislin k6kenli hu ~iseierin bazdan kulpludul'
(Rcsim 8). ~i~e uzerinc.leki kabarll11<1 sl'lslernder k3hp l'Izerin
c.leki hidmlerin, yapun slra:-;lIlc.la cam kabln ),Ozcyinc ge(llle-
SAYI: 19, 2008
si ile olusturullllu~lUr. Escrler. Illotiflerinc gore, Illri!'->li
ran \"c tbmni selllboliCI kaplar ollllak lizere iki ana
grupl:.l incelenebilir Eldeki veriler, bu nirde sisclerin
hacllar tarafmdan kut.sal rag tasunak 3maClyia yaptlml::'
olahil<.::cc~ini ortaY:1 Kayar. ~I.S. 57R-636 ydlan ar:1S1l13
tarihlenen bu rur ~i$clerin kutsal yerlcrdcki yaglann
ailnmasl :t111aClyia lirerilip haolara s3ulmasl S()Z konu
sudur.
Orra Cag cam liretimi cllislinOldOglinde Anadolu'null
hliyUh: rol oynachgl anla~lIl11aktacilr. Rizans oncesi clb
nellliercle Anadolu'da \'arllglill hildigimiz liretim al6lyc
lerinln ~liphcsiz Bizans donemincle de kullantlml~ 01-
nusl gerekir. Gerek cpigrafik bclgcler gerekse ark eolo
jik bulguiar Anaclolu'nun bir (ok yerinde sahil cam
at61yelerine \'eya cam endlistrisinin \'arllgllla air izler
ta~lInaktachr. Degi::.ik dbnemlerclc Anaclolu'cla tespil
Reslm 8 I..:dilmi .., ha71 merkczler ~unlardlr: Sardis. Alisnr I WyOk (Yozg:.Jt), Porsuk 116-
Haci $I$elefl . yOk (Nig,de). Sdcllccia :lcI C:1lycadnum, An~ll1l11r, Trllva, Antakya. Istanbul;
MS 518-636
Aynca Aphrodisias. Arykanua \e .\Iclropolis'de son zamanbrda Y;:lplian k~­
(Karnall. ralt 199/)
zllarcla cia cam lin.:limine iliskin bulgular ell' gecmi::.;tir. Aphrodisias'da 199 I
rill k~ZI kampanyasll1da bullll1an \'1..: hir cam U:o.taSI ile 3r(1)'I..::,ini hl..:timll'yen
kahartmall lahit btl bak1l11llan ilgi <;ekicidir.
Erken ve alta Uizalls d()nemi G1l1lCtilgm<l I~lk llitan: Sardis. Anadolu'c1a cam
i..iretilcn i'>nernli hir merkezdir. l3izans'lI1 erken cl6nemindl..: Anadolu'da cam
lirctildigini bildi~illliz digcr hir yerleSim bl' Anamur'dur. Ol1a Bizans d()
neminde Al1lakya'nlll cia onelllli hir cam liretim merkezi olclugu anla.:-.tlmak
tadlr. 1160-] 17.3 YIHan arasillda Antakya'YI c1oi<.l§an Tudela'il Benjamin'in ta-
1111ll1yJa bu },{)rede cam imabtl yapIldlg1ll1 ()greniyoruz. 11(,3 tarihli hu se
yahalnamede on lbrani cam ust:lSII11f1 acit gecmekledir.
1\1.S.10-11.yi.izytllarda Ba~kC'nl Istanblll'daki cam uretimi hakk1lld~ bilgill..:ri
miz S1l11r!iCl!r. Ancak hu yi.izytllarcla ve claha sonraki y!llarda l-3a-?kent'dc cam
yapllll gdeneginden s6z etmemizi sa~\ay~cak bazl hilgilcr me\'Clittur.
~I.S.11-12.ylizyJIa air hir kaynakta. bll ylizydlarda Istanhul'cla cam lireLikli
ginc clair hilgi yer almakrachr. Ote yand~1Il me\'Clit eserlcrin yerel uSl3iar ra
r:.lflilcian yapt!lp yaptlmacilgl be sorll i§arctlidir. Orta<,;aA cam endlistrisinin
henliz tam anlal11lyla aycill1iatlimaml!,? nlma:-'I Ra.skent lircLimine clair hir lis
lubun belirlenmesini glic:lc~(inllekteclir. ~ar3c;hane kazlslnll1 Ol1a Bi7ans cl()
nemine isarel eden labakasll1da bulunan eserlcrin iki fark11 grup olu~turdu­
p;u izlenml..:ktedir. ell nedcnle btanbul'claki cam imalallncla g6~men ustala
nn cb yer alchgl ya cia IXIZI eserlerin ithal cclildigi si'lylenebilir. J\I.S.11-
13.yuzYlllara tarihlenen cam eserler is;inde bu du§uneeyi dogrulayan ornek
ler vardlr. Ozellikle mavi lif baglamah eserlerin islami oldugu ve muhteme
len ithal edildigi du§uniilmektedir. Ortas;ag'daki ekonomik zorluklar hem
cam iiretimini hem de suslemeyi klsltlaml§tlr. DolaYlslyla bu yuzYlllar is;in
ueuz ve iiretimde kolay olan lif baglama, kesme ve kazlma teknikleri tereih
edilmi:;;tir.
M.S.9-11.yuzYlllarda imparatorluk slmrlan is;indeki cam iiretim merkezlerin
den bir digeri ise Yunanistan'daki Korint'dir. Yunanistan'da hiS; bir donem
de cam imalatl ile ilgili verilerin olmamasma kar§m Korint'de M.S.11.yiizYl
la ait atblyelerin bulunmasl Orta <,;:ag cam sanatmm aydmlanmasl as;lsmdan
onemlidir. Yerle:;;im geni:;; kompleksler halinde diizenlenmi§ iki cam at61ye
si is;erir.
Camm uretildigi ilk donemlerde bu endiistriye imzasml atml:;; Mlslr, onemi
ni Orta <,;:ag boyunea da korumu:;;tur. Bunun bir diger nedeni cam uretimin
de soz sahibi olan Suriye ile hiS; aksatllmayan tiearet ili§kisidir. Bu durum,
her iki Ulke arasmda cam e:;;yalann kar§lhkh ah§veri:;;ine neden olmu§tur
(Resim 10-11). ilgins; olan diger bir husus, Arap i:;;galinin suregelen bu tiea
ri ve endustriyel ya§ama ara vermemi:;; olu:;;udur. MlSlr'm tiearet kentlerin
den biri olan Fustat, M.S.8-11.yuzYlllar arasmdaki islam eammm niteligini
sunmaSl as;lsmdan onemli bir merkezdir. Fustat'm kuruldugu giinden itiba
ren cam imalatma sahne oldugu bilinmektedir. Arkeolojik s;ah:;;malar sonu
eu ortaya S;lkan cam miihiir ve atblye damgalan, Fustat cam imalatmm dl§
ticarete yonelik geli§tirildigi yolunda ipueu vermektedir. Korint'de ele ge
s;en Fatimi done mine ait bir cam muhur bu ili§kiyi ortaya koymasl as;lsm
dan dikkat s;eker. Miihur uzerinde 1035-1094 tarihi ve "Imam Ma'd abu-Ta
mim al-Mustan:;;ir bi'llah" yazlsl yer ahr. Bu miihiir ve buna benzer bazl de
gi§ik pars;alar Mlslr kokenlidir. Tum bu buluntulara dayanarak, Korint'deki
cam ustalannm Mlslr'dan geldigi onerilebilir.
Ortas;ag'daki cam uretiminin kapasitesini gozler onune sermesi baklmmdan
onem ta§lyan bulgular Sers;e Limam batlgl ile ortaya S;lkar. M.S.1025 dolay
lannda batml§, milliyeti ve orijinali belli olmayan bir ticaret veya kargo ge
misidir. Gemide ele ges;en Bizans lmparatoru II.Basileos'a ait bir sikke ve
Fatimi donemine ait 1024-25 veya 1021-22 tarihli uS; cam aglrhk ele ges;mi:;;
tiro Buluntulann saYlsal s;okluk ve s;e:;;itliligi Ortas;ag'da cam uretiminin ne
dereee geni§ boyutta oldugunu ortaya koyar.
Tarihi olaylara baklldlgmda, 12.-13. yuzYlllann Muslumanlar ve Hlristiyan
lann mueadelesine tamkhk ettigi gorUlur. Anadolu'nun stratejik olarak ge
S;i§ yolu iizerinde olmasl, farkh kliltiirlerle etkile:;;imli sanat uslubunu olu§
turmu§tur. Bu Ylllarda gerek Doguyla gerekse Batlyla saglanan ili§kiler, di
ger sanat kollannda oldugu gibi cam sanatmda da etkile:;;imli bir uslup olu§-
SAYI: 19, 2008
tunllu~tur. Ozellikle, bu yi.izyillarda, Dogu Akdeniz \"e Ana
dolu ile bagianilit olarak r"rklt etkiler "llll1d" gcrcckle~liri­
Ie cam lirctiminin nercdc \'e kimJer tarafll1c1an yapJ!chgma
ili~kin ,.,orubr yanlL,)lz kalmakta: eserierin, yerel ustalar ta
mfll1dan yapillp yapumacligll1l11 CC\-abl i~e net c1egildir.
Hizans dhnemjnde cam, aycllllialmJ elemanlan, penccre
cam lan, glinllik kullanllll abjder;, clu\'ar rnozaiklcri \'C IClks
obje olarak liretilmi~tir (Resim 9)" Uiks obje uretiminin im
IXtratorlu~lln ba~kcnti Konstaminopolis"clcki ~aray atolyele
rincle yapil<.hgl n..' imparalOriuk tarnfllldan denetlendigi bi
lini!". l.)cnetil11 altll1da liretim ynpJ!an saray <ltblyderinclc Bi
zal1~hlann sIrianni uzun sClf(~ saklJ fllllugu \"e bu ncdenle
ReSlm 9_
ili.,ki i<;incle oldugu lilkclcrde ragbct edilen escrier obr~lk kakhgl anbsdlr.
Kulplu KaMiller M.S 6
YO/'fll. Istanbul 12--Ij,Ylizydlarcia imparalorillgun gcc;i~ yolu halinc gelmL'si ,'C Sik clc.:gi~en
(Istanbul Arkeofojl MOles!) politikalar sonucu Bizans imparaLOrillgu'nun komsulanyla diplomatik ili~ki­
ierinde bu lOr ohjeleri i) i niyet 1I1bUrU o\arak :-'lkilkla kllilanmasl Iliks obje
lerin L'i dcAi~tirmesinc neclen oIJllu~tllr. Bizans imparatorlugu'l1un LOks ob
je cbgliullIl1I sagbyan eliger hir 1I1bllr iM!, aym yOzylilardn \'encdik ye Ce-
11t'\"izlilerin Dogu Akdcni7'dcki Hiz,lns, blam \'e Frenk Dedetleriyle hu za
mana kadar g()rliimeyen ()icOdc ekonomik hag gL'ii-?lirmeieridir. Bizans"1l1
uzun ydbr tekdincle lUtlugu ve Iliks cam On:liminde kullandan altll1 yaldlz
\"e emay Ic.:kni~inin hLl Yli7),lilarcbki a<;lhmla Suriye'dcki at61yelerdt.' Liretil
cligini belgelc)'cn esc-riel' [e~pill'dilebilir (Resim 13). S6z0 eclilcn ticarer ili::;.
kileriyle bu tOr eserlerin A, rupa'ya gbtOriildligO '"e \'l'nedik'de kopyaian Lire
tilcli~i bilinmeh.tcdir (Rcsim 1 J),
Bi/,:IIlS dbnl'l1li IOks cam liretiminde kullaJ1JiJn ahln yakhz boyama ,"e cmay
tekni~inin Bizans caIn endlblrbinin gelcneginde oldugunu belgele) en br-
Reslm 13. ReSIn/ U
AI/m Yafdll ve [may Altm Yaldll ve [may Kandlf.
cam fife. SUfiye. MS Venedlk. MS16y/JLy11
13 YU/'fIlorlasl. (Kaynak; Carboni 2001)
(Kaynak: Carboni 2001)