Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (Cilt 13, Kart-Koru)

549 Pages·52.845 MB·Turkish

BUYUK
LAROUSSE
• • • •
SOZLUK VE ANSİKLOPEDİSİ
13. CİLT
Kart — Korumacılık
i Milliy et
Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş. adına
Hürrem FİLA
genel yayın yönetmeni
Adnan BENK
yayın kurulu
Oya ADALI, Nilgün AKAR, Bedia AKARSU, Engin ALÇORA, Yasemin ALPMAN, Abt»as ALTUNKAŞ,
Aydın ARIT, Selahattin BAĞDATLI, Mustafa BALEL, Mustafa BAYKA, Nezih COŞ, Güler
DEĞİRMENCİ, Melek DENER, Turgut DEVECİ, Tamer ERDOĞAN, Sırrı ERİNÇ, Şenay ERKAN,
Peyami ARMAN, Ayşegül EROL, Konur ERTOP, A.Fuat FİDAN, Tankut GÖKÇE, Öznur
GÜNDOĞDU, Selahattin HİLAV, Rıfat İNSEL, Cenap KARAKAYA, M.N. KARAKÜÇÜK, Melih
KIRAN BAĞLI, Gülsen KORALTÜRK, Güzide KOSİFOĞLU, Dilek KÖSEOĞLU, Cevdet KUDRET,
Turgut KUT, Deniz MAZLUM, Günnur ORMANLAR, Tahir ÖZÇELİK, Süleyman ÖZÇİFTÇİ, Ufuk
ÖZKOLÇAK, Isa ÖZTÜRK, Mehmet SERT, Kenan SOMER, ilhami SOYSAL, Beyhan Aziz TANER,
Aksel TİBET, Erdoğan TOMAKÇIOĞLU, Teoman TUNÇDOĞAN, Hale ULUSOY, Doğan ÜLGENCİ,
Mara YAKOVLEVSKİ, Aydın YALKUT, Mehmet YARAŞ, Ömür YARS, Tahsin YAZICI, Dilek
YELKENCİ, Melih YÜRÜŞEN
sorumlu yayın yönetmeni
Aydın YALKUT
araştırma
Despina ÇİMROĞLU ve yardımcıları Betül GÜVENSOY, Nesrin OĞRAŞKAN, Mine ÖZDİLER, Servet
SABAK, Hilda SETYAN, Semra BAL
arşiv
Sevil ÇELEBİCAN ve yardımcıları Nurgül KAYA, Cansel Çolak SAVAŞ
teknik yönetmen
Nazlı TURKSOY
sayfa düzeni
Ömer BARANİOĞLU ve yardımcısı Çağatay AKYOL
harita
Mansus TETİK ve yardımcıları Berrin BÜYÜKANIT, Ruhi DİLGİMEN, Seval ÖZLER, Ceyda
SAKARYA
düzelti
Hayrettin KARA ve yardımcıları Zeynep ATAYMAN, Fatma AYDIN, Sait GÜRAY, Aydın
KARAAHMETOĞLU, Gülsüm ÖZ, Sibel TÜRKMENOĞLU
fotoğraf
Muhlis HASA ve yardımcısı Sedal ANTAY
sekreterler
Funda ARSLAN, Halime DEMİR, Nil HEPER, Kadriye KÖMÜRCÜOĞLU, Lale KURUDAĞ, Belgin
SOYCAN, Satı ŞİMŞEK
dizgi
Turgay ŞIK ve yardımcıları Leyla BİRBEN, Âdem ÇALIŞKAN, Betül FERİK, Hülya HASEL, Sakine
KAYA
kamera
Gelişim Yayınları kamera servisi
baskı: Milliyet Gazetecilik A.Ş.
Copyright: Librairie Larousse
Copyright: Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş.
Büyükdere Cad. Apa Ofset arkası
Levent-İSTANBUL Tel: [phone] (20 Hat)
BUYUK
SÖZLÜK VE
ANSİKLOPEDİSİ
Fransızca Grand Dictionnaire Encyclop6dique Larousse (GDEL)
temel alınarak hazırlanmıştır. BÜYÜK LAROUSSE SÖZLÜK
VE ANSİKLOPEDİSİ’nin bütün hakları saklıdır;
adı belirtilmeden hiçbir alıntı yapılamaz.
Librairie Larousse 1986 [S.P.A.D.E.M. et A.D.A.G.P.J
—Postc. Türkiye'de posta kartları PTT ör­ karşı karşıya geldi. O zamana kadar ya­
gütünün kuruluşundan (1874) sonra kul­ pılan antlaşmalar çatışmasız bir birlikte ya­
lanılmaya başlandı. Boyutları 10x7 ya da şama isteğini dile getiriyordu. Ancak İ.Ö.
15x10,7 cm'dir. Karton ya da benzeri da­ III. yy.’da iki site, Sicilya'nın zenginlikleri
yanıklı kâğıttan yapılır, bir yüzüne posta üzerinde çekişmeye başladılar. Mamerti-
kartı yazılması zorunludur, resimli ya da re­ ni halkının Roma’dan yardım istemesi, Ro-
simsiz olabilir. Kartın arkasının yarısı ad­ ma’nın duruma elkoymasına, Appius Çla-
res ve pul yapıştırmak için ayrılır. Kartpos­ udius'un Sicilya'ya çıkmasına yol açtı (İ.Ö.
tallara PTT'nin o gün için saptadığı değer­ 264). Bu birinci pön' savaşı sırasında, pa­
de pul yapıştırılır. Türkiye’de uzun süredir ralı askerlerden oluşan Kartaca ordusu bir
resmi posta kartlarının yanı sıra, özel giri­ varlık gösteremedi; Romalılar’ın hemen
şimciler de siyah-beyaz, renkli ve çeşitli kuruluveren donanmasıysa büyük başa­
boyutlarda kartpostallar ve kartpostal al­ rılar sağladı. Romalılar Afrika’ya çıktılar­
bümleri üretmektedir. sa da (İ.Ö. 256), komutanları Regulus ye­
nilgiye uğradı. Ancak Kartaca, Egadi ada­
KART, -tı sıt. 1. Tazeliğini, körpeliğini yi­
larındaki deniz bozgunundan (İ.Ö. 241)
tirmiş: Tavuk kartmış.pişmek bilmedi. —2.
sonra Sicilya'yı bıraktı. Parasal kaynakla­
Tkz. Gençliği kalmamış, yaşlanmış: Ada­
rı tükenince, paralı askerlerin ayaklanma­
mın görünüşü kart ama gönlü genç.
sıyla karşılaştı. Önce Hamilkar, sonra da
♦ a. 1. İyelik ekiyle tazeliğini yitirmiş şey, prens Naravas’ın numidialı süvarilerinden
lyaaşşmlaankm, ışy akşimlasnem. a—k2.. Karta kaçmak, kart­ vneo nh aKttaar tRacoam’yaı lkıluarrtdaardnı .y Paardraımlı agsökreernle Hr daanr- di. Bazı sömürgeler (örneğin Motye), ar­ dünya
keologların çok işine yaradı. Özellikle İ.Ö. kart şampiyonası
■ KkaAvrRamT aalı., v(aitmese kriuktaunscua, assökzıe d.)o. nOantoımmıa otikl­ öbliür mg ecçeitztea skınuaş açtıaldrpı,t ırkılodmı u(İt.aÖn. la2r3ı 8)M.atho tVic.-aIVr.e yt,y u.'lzaarkd aü lbküeyleürkin beirn dgeelri şymiyee cgeöks tmeraedn­ (Le Mans, 1978)
mayan, tek kişilik karoserisiz küçük yarış Savaşsız geçen birkaç yıl, Hamilkar'ın delerine, Fas’ın altınına, ispanya’nın gü­
otomobili. ispanya'ya uzanan eski ticari yayılma si­ müşüne, Cornubia’nın (Öornouaille) kala­
—ANSİKL. Kart’ı, uçağın iniş takımı teker­ yasetini yeniden başlatmasına olanak ver­ yına, Kuzey’in amberine, Afrika'nın fildişi
leklerinden ve çim biçme makinelerinin di. Kendisi Alicante'yi, damadı Hasdrubal ve kölelerine dayanıyordu. Kartaca’nın
motorlarından yararlanarak amerikalı ha­ Cartagena’yı kurdu, ispanya ordusunun kendi içinde de sanayi, lal rengi dokuma­
vacılar tasarladı. O zamandan bu yana başındaki yerini oğlu Annibal aldı. Koşul­ lar ve sıradan kumaşlar, mücevherat, ça­
devamlı bir gelişme gösteren bu araç, gü­ lar, Annibal’i Roma’ya karşı yeni bir savaş nak çömlek ve silah gibi birçok ticaret
nümüzde uluslararası yönetmeliklere bağ­ açmaya zorladı. İ.Ö. 218’de, ikinci pön sa­ nesnesi sağlıyordu. Trampa, İ.Ö. IV. yy.’a
lıdır; çeşitli silindir hacmi kategorilerinde, vaşı patlak verdi. Annibal, ordusu ve fille­ kadar kural durumundaydı; daha, sonra
pist üzerinde şampiyonalar yapılır. riyle birlikte Ebro’yu, ardından Pireneler'i Kartaca, Yunan sömürgelerindeki paraları
KARTACA, Tunus'ta yer, Tunus körfezi­ ve Alpler'i aşarak Romalılar’ı kendi tpp- örnek alarak, kendi parasını bastı.
nin doğu kıyısında; bugün Tunus kentinin raklarında, İtalya’da yendi (Cannae, İ.Ö. İ.Ö. V. yy.’da iki ünlü gezi, Hannon ile Hi-
bir konut banliyösüdür. Turizm merkezi. — 216), Roma’yı dehşete düşürdü ve İtalyan­ milkon’un uzun deniz gezileri, Cebelitarık
Aynı adı taşıyan eski kentin siti. Fenike ka­ ları ayaklandırmaya çalıştı. Bu arada Ro­ boğazının ötesindeki uzak pazarları keş­
malılar Andalucıa'yı işgal ettiler, ardından
lıntıları. Roma kalıntıları (çoğu II. yy.'dan fetmek olanağını sağladı.
da savaşı Afrika’ya sıçrattılar; sonunda
kalma: sukemeri, Antoninus kaplıcaları, ti­ Kartaca'nın artülkesi hiçbir zaman çok
Scipio Africanus Annibal’i Zama'da yen­
yatro, askeri liman, evler). Hıristiyan bazi­ geniş olmamakla birlikte, pön aristokrasi
l•ik TaAsıR. İÖH.n eKmarlit aacrak e(loalto. jiC marüthzaesgio.) başlan­ dlein ( İA.Ön. n2i0b2a)l.'i nK ayrötanceati,m 1in9d6e'd aka slkuıfnfeasr aske çiki­­ rbaukraand aiş Yleutnmaenlleılra krluar mRoamsıanlıı labra’ış haardyrı.a nT ebkı­­
grıısç'ttaa,n A gfreiklean k ıFyıelanriık beoliyleurninc ak Turird yuak ldaarı Kbıibr­­ tnliasinbamadlia ’irnyea fadnhe aımnraios tkyorekanrtaiidkse i rneo fknoaurvm uRlşaoturmıynasdlaıal adnra ’ah A oinhş-­­ nbiikrç ogke ltiaşrmımiş tai levetin Yi Kunaratnalcıalalırllaar ’Rıno bmualdlıluakr,­
çok ticaret sömürgesinden biriydi. Efsa­ bar etti, o da kaçmak zorunda kaldı (İ.Ö. larını söylüyorlardı. Romalılar, Magon adlı
neye göre kent Fenikeli Elissa ya da Dido birinin tarım kitabını kendi dillerine çevirt­
195). Kartaca ile Numidia kralı Masinissa
tarafından İ.Ö. 820’ye doğru kuruldu. Ko­ tiler.
arasındaki bir anlaşmazlığı bahane eden
lonlar buraya Kart Hadaşt (“Yeni Kent”) Her şeyden önce bir iş, bir ticaret sitesi
Roma, Cato'nun kışkırtıcı sözlerine (“Kar­
adını verdiler. olan Kartaca’yı bir zengin aileler oligarşi­
Kartaca, Tir'le sürekli ilişkideydi. Bu taca yıkılmalıdır", Delenda est Carthago) si yönetiyordu. İ.Ö. VI.-IV. yy.’larda, iktida­
kentin gerilemesi, sonra İskender tarafın­ (uİ.yÖa.r a1k4 9h-a1r4e6k)e steır gaesıçntid. aÜ, çKüanrctaüc paö yna skalavşaışkı rın uzun süre Magonisler’den gelen kral­
dan yıkılması (İ.Ö. 332) her türlü bağımlı­ ların elinde kaldığı sanılmaktadır. En azın­
üç yıl kuşatma altında kaldı. Kaleye (Bir-
lık ilişkisine son verdi. Zengin Magonis ai­ sa) yapılan baskın sırasında kanlı sokak dan İ.Ö. IV. yy.'dan sonra, kralların yerini,
lesinin çabalarıyla Kartaca, yavaş yavaş çarpışmaları oldu ve büyük bir yangın çık­ seçilen suffesler aldı. Senato üzerine bili­
Batı Akdeniz'deki Fenike ticaret sömürge­ nenler çok sınırlıdır. Oligarşi içinde üst ve
tı. Kentin alınmasını, sistemli bir yıkım iz­
lerine egemenliğini kabul ettirdi. Etrüsk- alt sınıflar olduğu kesindir ve şiddetli iç çe­
ledi (İ.Ö. 146).
lerle bağlaşan Kartaca, Korsika’daki Ala- kişmeler konusunda elimizde bazı bilgi­
lia deniz savaşı'nda Phokaialılar’ı yendi • Uygarlık. Kartaca toplumu, çabalarını ler vardır. Başlangıçta Fenikelilerden olu­
(İ.Ö. 535), İ.Ö. VI. ve V. yy.'larda, ispanya özellikle yarar sağlayıcı ve ticari etkinlik­ şan nüfus hızla kozmopolitleştiyse de uy­
kıyılarına, Balear adalarına ve Sardinya’ lere yöneltti. Batıdaki fenike ticaret mer­ garlık ve gelenek, özü bakımından feni­
ya iyice yerleşti. Yunanlılar'ın hemen ya­ kezleri ağının mirasçısı olarak, bu ağı da­ keli kalan din gibi, güçlü doğu etkisini ko­
nında, Sicilya'nın batısında, özellikle Pa- ha da genişletip sağlamlaştırmayı başar­ rudu. insanların kurban edilmesi, Roma­
normos (Palermo) ve Motye'de yer edin­ dı. Pön ticaret merkezleri, Mağrib kıyısıy­ lıların da uygulamaktan geri durmadık­
di. İ.Ö. 480'de, kuşkusuz için için sürmekte la iber yarımadasının tüm güney yarısı bo­ ları bir kan dökücülüğün varlığını göster­
olan bir çatışma açıkça patlak verdi ve bir yunca sıralanıp gidiyordu. Sicilya ve Sar­ mekteydi. Adı adak stellerinde, genellikle Kartaca amfitiyatrosu
pön seferi, yunan Siracusa ve Agrigento dinya, geniş ölçüde sömürgeleştirilmişler­ Tanit’in adıyla birlikte yer alan tanrı Baal İ.S. I.-II. yy.
siteleri koalisyonu tarafından Himera’da
bozguna uğratıldı. J. Bottin
İ.Ö. V. yy.’ın ikinci yarısından sonra, Kar­
taca kabuğuna çekilir gibi göründü. Ma-
gonisler'in merkantilist emperyalizmi, ye­
rini Mağrib’in iç kısımlarına doğru bir ya­
yılmaya bıraktı, buralarda büyük tarım iş­
letmeleri kuruldu. Yerli LibyalIlarla karış­
ma sonucu, ortaya yarı libyalı, yarı fenikeli
kalabalık ve çalışkan bir halk çıktı. Yunan-
lılar'a karşı savaş yüzyılın sonunda, özel­
likle Siracusalı Dionysios döneminde, et­
kin olarak ve her seferinde değişik sonuç­
lar vererek yeniden başladı. Selinus, Hi-
mera ve Agrigento yağma edildi. Karta­
ca, Siracusalı Agathokles’in iktidara geç­
mesine yardım etti, ama ardından onun­
la savaşarak Siracusa’dan kovdu ve Afri­
ka’ya düzenlediği seferlerde onun peşini
bırakmadı (İ.Ö. 310-306). Kısa bir süre
sonra, Siracusa'nın yardımına gelen (İ.Ö.
278-276) Pyrrhos ile ardından Romalılar’ın
ittifakını sağlayan tiran Hieron ile çarpıştı.
O tarihte Roma, İtalya’nın fethini ta­
mamladı, iki devlet, Messina boğazında
Hammon küçük çocuklar kurban edilerek den pek de farklı değildir Su, pek çok sar­ le yenilendi. Bu çalışmalar sırasında özel­
kutsanıyordu. Bu korkunç ayinin gerçek­ nıçta depo edilmekteydi. Birkaç katlı bi­ likle, Birsa tepesi’nde yer alan II. yy. son­
liği, kentin güneyindeki Salammbo'da yer naları ve revaklarla çevrili meydanları be­ larına ait çok iyi korunmuş bir yerleşim in­
alan Tanit fofef’inde kireçleşmiş küçük ço­ timleyen metinler, sitenin zamanla bir yu­ celendi, aşağı kentte diğer bir yerleşim or­
cuk kemikleri içeren binlerce umanın bu­ nan kenti görünümü kazandığını doğru­ taya çıkarıldı ve kentin limanları araştırıl­
lunmasıyla kanıtlandı. Hasadın ve bağ bo­ lamaktadır. Nekropolislerle sur arasında­ dı. Ayrıca, Baal Hammon ve paredrosu
zumunun ilk ürünleri gibi, ilk doğan erkek ki geniş Megara banliyösünde kır evleri, Tanit (Astarte’den değişik bir Fenike tanrı­
çocuğun da kurban edilmesi gerekiyor­ tarlalar ve bahçeler yer almaktaydı. çası) onuruna çocukların kurban edildiği
du. Erkek çocuk yerine bir kuzu kurban • Roma Kartacası ve hıristiyan Kartaca. tapınak olan tofet kısmen araştırıldı. Tofet'
etme töresi, daha sonraki dönemde orta­ Kartaca yerle bir edilmiş ve toprağı lanet­ te, Kartaca tanrılarını simgeleyen karma­
ya çıktı. Ancak insanların kurban edilme­ lenmişti. Böyle olmakla birlikte C. Grac- şık bezemelerin yer aldığı binlerce adak
si, Roma çağına kadar gizli gizli sürdürül­ chus, İ.Ö. 122’de burada bir sömürge kur­ steli ortaya çıkarıldı.
dü. maya girişti (Colonia Junonia). Çünkü Kar- 256’da Regulus tarafından yıkıldıktan
Kartacalılar, tanrılarına pek de insan bi­ taca’nın, coğrafi konumu nedeniyle Afri­ sonra bir daha inşa edilmeyen Kerkuvan,
çimi vermiyorlar, onları şematik bir desen ka’nın anahtarı durumunda olduğunu an­ Bon burnunun uç kesiminde yer alıyordu;
olan Tanit işareti gibi somut simgelerle lamıştı. geniş sur duvarlarıyla çevrili olan kentte
gösteriyorlardı. Rahipler sınıfı iyice örgüt­ C. Gracchus’un bu girişimi başarısızlı­tapınaklar, konforlu ve banyolu evler bu­
lenmiş ve kademelendirilmişti ve kutsal fu­ ğa uğradı. Sömürgeleştirme, İ.Ö. 44’te Se- lunuyordu; bu açıdan bakıldığında, Ker­
huş uygulanmaktaydı; bu dönemden son­ zar tarafından yeniden ele alınarak Au- kuvan bir Kartaca Pompeisi olarak kabul
ra yunan etkisiyle ölüleri yakma töresi be­ gustus tarafından tamamlandı. Roma’nın edilebilir. Kartaca mimarlığı, plastik sanat­
nimsendi. gereksindiği Afrika buğdayının ihraç lima­ ları (pişmiş toprak maskeler, heykellerle
Lauros-Giraudon I.Ö. IV. yy.’da Kartaca, gene Yunanlılar'ın nı olan Kartaca (Colonia Julia), I.S. I. ve süslü lahitler) ve el sanatları (oymalı ustu­
etkisiyle, Demeter ve Kore ayinlerini be­ II. yy.’larda büyük bir gelişme gösterdi. Af­ ralar, takılar, cam eşyalar, çanak çömlek)
tef çalan kadın
nimsedi ve bazı yerel tarım tanrılarıyla rika prokonsülünün merkezi olarak, Roma iyi tanınmaktadır. Kartaca uygarlığı, Feni­
Kartaca nekropolisinde bağdaştırılan bu ayin, Roma Afrikası'nda Afrikası'nın gerçek başkenti durumuna ke geleneklerini sürdürürse de onlardan
bulunan pişmiş var gücüyle sürüp gitti. geldi. kesin olarak ayrılır. Sardinya'daki Kartaca
topraktan heykelcik Sanatlarda hellenik etkiyle Mısır etkisi Günümüzde uluslararası kuruluşlarca kolonileri ve Sicilya’daki Motye, Kartaca
İ.Ö. VII. yy. VII. ve VI. yy.’larda duyuldu. İ.Û. V. yy. sı­ yürütülen kazılar, bu roma kentinin yavaş kültürünü sadık bir biçimde yansıtır.
Kartaca müzesi rasındaysa, tersine yerli bir tepki kendini kurulduğunu ve özellikle tek su kaynağı Kartaca konsilleri. III. yy.'dan V. yy.’a
gösterdi, ardından İ.Ö. IV. yy.’dahellenizm olan sarnıçları nedeniyle pön yıkıntıların­ kadar birçok önemli konsil Kartaca’da top­
egemen oldu, incelikten kaçınan bir uy­ dan geniş ölçüde yararlanıldığını göster­ landı. Bunların başlıcaları 251-256 arasın­
garlığın mirasçıları olan Kartacalılar, ge­ mektedir. Bununla birlikte, mimarlar Birsa
Ut • nationaux da aziz Cyprianus’un başkanlığında top­
nellikle siyasal karşıtlarının ve ticari rakip­ tepesi’ni merkez alan düzgün bir kent pla­
lanan ve lapsi ’ler (imparator Decius zama­
lerinin yarattıkları yapıtların etkisinde kal­ nı çıkarmışlardır. Buna göre kent, cardo
nında baskılardan dolayı hıristiyanlıktan
dılar. Ancak bu durum Kartaca'nın kendi ve decumanus maximusla 4 centuriaya
dönenler) sorununu ele alan konsiller ile
buyruğu altındaki ülkelere kendinden bir bölünen bir dörtgen oluşturmaktadır. Cen-
IV. yy.'da Donatus ve Pelagius sapkınlık­
şeyler götürmesini de engellemedi: Mal­ turialardan birinin, kuzey-batı'daki centu- larını konu alan konsillerdir.
ta ve Sardinya'da izler bıraktı; Numidialı- rianın, daha önceki bir kırsal kadastro*
lar'a çeşitli teknikler ve inançlar iletti. Çö­ dolayısıyla bir köşesi çıkarılmıştı. Ayrıca Kartacalı (Poenulus), Plautus'un, belki
küşünden sonra, ardında kalıcı bir miras Augustus Kartacası'ndan, birkaç ev zemi­ de Menandros’a öykünerek yazdığı ko­
bıraktı ve Baal, Saturnus adıyla tüm Ro­ ni ve birkaç yontma anıttan başka hemen medi (İ.Ö. 200’e doğr.). Zengin kartacalı
ma Afrikası’nda varlığını sürdürdü. Bir Fe­ hiçbir şey kalmamıştı. Ancak Birsa tepe­ Hannon, kadın satıcısı Lycus’un çocukken
nike lehçesi olan pön dilinin bir süre da­ si’ni art arda dizilen birçok terasla çevrili kaçırdığı iki kızını bulur. Plautus, Roma ve
ha konuşulduğu sanılmaktaysa da Aşağı bir yayla durumuna getiren dev imar ça­ Kartaca gelenekleri arasındaki karşıtlıklar
İmparatorluk döneminde kırsal bölgeler­ lışmaları ve yolların sınırları, anakent şe­ üzerinde oynarken, Hannon’un kartaca
de hâlâ konuşulmuş olması kuşkuludur. hirciliğine kesin biçimini verdi. Kartaca li­ diliyle çektiği ve köle Milphion’un ters an­
• Pön Kartacası'nın topografyası. Karta­ manları da yeniden hizmete açıldı. lam vererek çevirdiği söylevlerden komik
ca, Tunus körfezi ile Tunus gölü arasında­ Geiserich, 439’da Kartaca’yı aldı ve etkiler sağlar.
ki bir yarımada üzerinde yer alıyordu. İ.Ö. Vandallar’ın başkenti durumuna getirdi. Kartagener sendromu. Embriyol.
III. yy.’da yapıldığı sanılan üçlü sur, kısta­ Belisarios, 534‘te Bizans imparatorluğu Bronşların genişlemesi (bronş tüycüklerin-
ğı deniz cephesinden yaklaşık 4 km içe­ yararına kenti yeniden fethetti. Ama kav­ de de yagısal anomali vardır) ile burun
riden kesiyordu. Topraktan kazılan liman, galarla bölünen ve sapkınlara yapılan zu­ -sinüs polipozunun ve situs inversusun bir­
dikdörtgen bir ticaret havuzuyla yuvarlak lümlerle güçten düşen halkı, ayaklanma­ likte görüldüğü çekinik olarak soydan
bir savaş havuzu içeriyordu. Her iki havuz lar ve veba kırıp geçirdi. Bu nedenle, Kay- geçme hastalık.
da bugüne ulaşmıştır. Limanın hemen ya­ revan'dan gelen Araplar, 698'de kentin
kınında, İ.Ö. VIII. yy.'dan kalma bir tapınak­ surları önüne vardıklarında, karşılarında ■KARTAL a. Canlı avları çelik gibi pençe­
la birlerce stel ve kurban urnaşının ortaya boşalmış ve yıkılmak üzere olan bir kent leri ve güçlü, kıvrık gagasıyla yakalayan,
çıkarıldığı tofet uzanmaktadır. İ.Ö. 396’da buldular: Tunus'un kurucuları, Kartaca'yı mükemmel uçucu, büyük, yırtıcı kuş. (Kar-
benimsenen yunanlı tanrıça Demeter’in büyük bir taş ocağı gibi kullanarak, yok talsılar takımı; kartalgiller familyası.) [Bk.
tapınağı da, Burcu Cedid tepesinde or­ olma sürecini hızlandırdılar. ansikl. böl.]
taya çıkarıldı. Romalılar’a direnişin son sı­ • DİL. Kartaca’da Antikçağ boyunca bir ■—Ask. tar. Üzerinde kartal resmi bulunan
ğınağı olan Eşmun tapınağı (Aesculapi- fenike lehçesi konuşuldu. Kartaca, Kuzey ulusal ya da askeri alamet: Germen kar­
us’la bir tutuluyordu) herhalde roma tiyat­ Afrika kıyısında ve Batı Akdeniz adaların­ talı. Roma kartalları. (Bk. ansikl. böl.)
rosunun bulunduğu tepenin üzerindeydi. da egemenliğini pekiştirdikçe, bu dil fefıi- —ikonogr. Kuvvet, kudret ve yükseklik
Kentin sınırı, Saint-Louis'den (antik Birsa) keceden farklılaşmaya başladı (IV.- III. yy.). simgesi. || Zeuş-iupiter'in, incilci Yuhanna’
Burcu Cedid’e kadar tepeler üzerinde da­ Kartaca'nın yakılıp yıkılmasından (İ.Ö. 146) nın simgesi. || İsa'nın simgesi; onun vafti­
ire yayı biçiminde uzanan nekropolislerle sonra, bu gelişme hızlandı. Kuzey Afrika' zini, Uruç’u ya da Son yargı'yı temsil eder.
belirginlik kazanmaktadır; İ.Ö. VIII. yy.'dan da, Trablus'ta ve Sardinya'da ele geçirilen —Parac. 1792’de ABD’de basılan ve bir
İ.Ö. 146 arasında tarihlenen mezarların eş­ metinlerde, yazım, sesbilgisi (boğazsıların yüzünde kartal figürü bulunan altın para.
yası oldukça yoksuldur: yerel ya da ithal karışması) ve sözlükçe (birçok aktarım) (Gümüş paralarda ve daha sonra başka
çömlekler, mücevherat ve pişmiş toprak­ açısından ortak olmayan birçok öğeye alaşımlarda kullanılan bu figüre, günümüz
tan maskeler vb. Heykellerle süslenmiş rastlandığı için bu dönemin diline "yeni amerikan paralarında da çokça rastlan-
mermer lahitler, İ.Ö. III. yy.dan kalmadır. kartaca dili” adı verilir. Latincenın rekabet maktadır.)
Bağımsızlığın son zamanlarından kalma ettiği bu dil, şaşırtıcı bir canlılığa sahiptir. —Sey. oy. Kartal oyunu, Anadolu'nun bir­
bazı ev kalıntıları da ortaya çıkarılmıştır İ.Ö. Aziz Augustinus döneminde yeni kartaca çok yöresinde, özellikle Türkmen oymak­
146’daki yangının külleriyle kaplanan bu dili, hâlâ kalabalık bir toplulukça konuşul­ ları arasında yaygın bir köy seyirlik oyu­
konutlar, aynı dönemdeki hellenistik evler­ makta, Kuzey Afrika köylüleri kendilerine nu. (Oyunun başlıca kişileri yaşlı bir
“Hananım" (Kenanlılar) adını vermektey­ adam, adamın karısı, koyun, tilki ve kar­
di. Bu dilin ancak VII. yy.’da, arap istila­ tallardır.)
sından sonra ölü diller arasına girdiği sa­ —ANSİKL. iri avlara (kaya kartalı kuzulu-
nılmaktadır. ra; sorguçtu kartal maymunlara ve tembel
• EDEBİYAT. Fenike edebiyatına bağlı ola­ hayvanlara) bile saldırabilen bazı büyük
rak gelişen Kartaca edebiyatından günü­ gündüz yırtıcılarına kartal denir. Kartal yu­
müze, yalnızca tanrı Baal ya da tanrıça Ta- vası bir ağacın ya da zor ulaşılabilir bir ka­
nit'e adanmış yazıtlar ulaşmıştır. Özellikle yalığın tepesindedir. Evcil hayvanlara ya
tarım konusunda yazılan ve Romalılar'ın da av hayvanlarına verdiği zarar (gerçek­
ilgisini çektiği bilinen teknik incelemeler ve te hiç de büyük değildir) kartalların yanlış
Hannon’un Afrika çevresine yaptığı yolcu­ bir uygulamayla yoğun biçimde avlanma­
lukları anlatan metinler kaybolmuştur. larına ve sayılarının çok azalmasına ne­
• ARKEOLOJİ. 1970'ten bu yana Unes- den olmuştur; oysa asıl kartalların azalma­
co'nun koruyuculuğunda Kartaca'da yü­ sı zararlı olmaktadır: çünkü kemirici hay­
rütülen arkeolojik araştırmalar sayesinde, vanlar ve epizootiler çoğalmaktadır. Ayrı­
atmaca kartalı Kartaca arkeolojisi ile ilgili bilgiler bütünüy­ ca kartallar dokularında biriken tarım pes-
tisitlerinden de zarar görürler. Türkiyede nunda Bender Akkerman, Kiliya, İsmail,
bulunan kartal türleri: kaya' kartalı (Aqui- ibrail ve Bükreş kaleleri peş peşe Ruslar’
la chrysaetos), bozkır* kartalı (Açuila ra- ın eline geçti; Türkler Tuna’nın sol kıyısın­
pax), şah* kartal (Aquila heliaca), büyük* dan bir daha dönmemek üzere çekildiler;
bağırgan kartal (Aquila clangu), küçük* Halil Paşa sadrazamlıktan alınarak yerine
bağırgan kartal (Aquila pomarina), cüce* Silahtar Mehmet Paşa atandı.
kartal (Hieraaetus pennatus), atmaca* KARTALA ya da KARTHALA, Ngazi-
kartalı (Hieraaetus fasciatus). Afrika’da ya­ ca adasında (esk. Büyük Komor) etkin ya­
şayan türler arasında savanlarda yaşayan nardağ, Komorlar'ın en yüksek doruğu;
savaşçı kartal (Polemaetus bellicosus), te­
2 361 m.
pe tüyleri beyaz olan ve daha çok orman­
larda bulunan taçlı kartal (Stephanoaetus KARTALEĞRELTİSİ a. Ilıman bölgeler­
coronatus) sayılabilir. de, asitli topraklarda, baltalık meşeliklerin
—Ask. tar. Ksenophon’a göre kartal, pers ya da çam ormanlarının altında yeti­
ordusunun alametiydi. Kartal daha sonra şen büyük eğrelti. (Bil.a. Pteridium aqui-
romalı milisin, ardından Marius’un konsül- linum, esk. Pteris aquilina; polipodiaceae
lük döneminde romalı lejyonların amble­ familyası.) [Eşanl. kartalli eğreltİ-
mi durumuna geldi. Constantinus onun otu.]
yerine labarum’u kullandı. Roma’nın mi­ —ANSİKL. Kartaleğreltisinin köksapı top­
rasçısı olmak isteyen germen imparator­ rağa oldukça girerek yatay uzar; bitkinin
lar armalarına bir kartal eklediler. Prusya, çok parçalı yaprakları bundan çıkar; spor-
Polonya, Rusya, Fransa vb. gibi ülkelerin keseleri yaprakların kenarlarında yer alır;
armalarında da kartal vardı. sporkeselerinin zarsı kenarları bir indus- Büyük Larousse
yum oluşturur. Kartaleğreltisinin yaprak lıdır; bu tüyler kartavuklarını hem soğuk­ Kartal’dan bir görünüm
KARTAL, Samanyolu’nun kenarında bu­ sapı kesildiğinde kesiti kartala benzeyen tan korur hem de kar üstünde yürürken İstanbul
lunan, kuzey takımyıldızı. (-* GÖK harita­ bir şekil gösterir. raket görevi yapar; bu tüyler nedeniyle ku­
sı.) [Bu takımyıldız, baş kısmını a, fi ve y
yıldızlarının oluşturduğu, kanatlarını açmış KARTALGİLLER a. Kartal, şahin, çakır- şun kar üzerinde bıraktığı ayak izi tavşa-
bir kuş görünümündedir. En parlak yıldı­ kuşu, atmaca, yılankartalı, doğan, çaylak, nınkine benzer. Böcek, meyve ve tomur­
zı Altair*’dir.] deniz kartalı, arışahini ve akbaba gibi cuklarla beslenen kartavuğu, kaya kovuk­
gündüz yırtıcılarını içeren kuş familyası. larına yuva yapar. Kuzey bölgelerinin en
■kartal, Marmara bölgesinde İstan­ (Kartalgiller güçlü pençeli, çok kıvrık ke­ önemli iki kartavuğu türü söğüt kartavu­
bul iline bağlı ilçe, ilin Anadolu yakasın­ sici gagalı avcı kuşlardır. Kartalgiller, özel­ ğu (Lagopus lagopus) ve iskoçya karta-
da, Marmara denizi kıyısında, Maltepe ile likle de çakırkuşu ve atmaca, alçak uçuşlu vuğudur (L. scoticus).
Pendik arasında; 611 532 nüf. (1990); 4 avcı kuşlar olarak kullanılır. Bil. a. Acci- KARTAY (Cezmi), türk yönetici ve siya­
köy. Merkezi Kartal (Bizans döneminde pitridae; kartalsılar takımı.) set adamı (İzmit 1920). Ankara Üniversi­
KartaUmen), 506 477 nüf. (1990). Kartal,
nüfusu 1950’lerden sonra hızla artan bir KARTALKANAT a. Esk. giy. Yeniçeri tu­ tesi siyasal bilgiler fakültesi’ni bitirdi
sanayi bölgesidir. Bu ilçeye bağlı olan lumbacı ocağından olanların giydiği kır­ (1940). Kaymakamlık ve valilik, 12 Eylül
semt ve bölgelerden Pendik 1987’de, mızı çuhadan yapılmış geniş omuzlu ka­ 1980 darbesinden sonra Cumhuriyet halk
Maltepe, Tuzla ve Sultanbeyli ise 1992’ put. (Bu giyim biçimi, yeniçeri tulumbacı­ partisi kayyumluğu yaptı. Sosyal demok­
de ilçe olarak Kartal'dan ayrıldılar, ilçe­ larının simgesi haline geldiğinden kartal- rasi partisi genel başkanlığına getirildi
nin sanayi kesimi İstanbul-Ankara kara­ kanat sözcüğü, "tulumbacı neferi’’ anla­ (1983). SODEP'in ilk genel kurulunda gö­
yolu üzerinde yoğunlaşmış durumdadır. ■ mında da kullanıldı.) revi Erdal İnönü'ye devretti. SODEP'in
Halkçı parti ile birleşmesiyle kurulan Sos­
Kartal nişanı, 1928’de ihdas edilen Es- Kartalkaya barajı, Kahramanmaraş yal demokrat halkçı parti (SHP) adayı ol­
tonya sivil ve askeri nişanı. Turuncu ve ma­ ilinde, Aksu ırmağı üzerinde kurulu ba­ duğu 1986 ara ve 1987 genel seçimlerin­
vi şerit. raj. 1972’de işletmeye açıldı. Sulama de TBMM'ye giremedi. Cezmi Kariay
amacıyla kurulan barajın gövdesi toprak
Kartal savaşı, Küçük Kaynarca antlaş- dolgu tipinde, su toplama hacmi 195 KARTEL a. (alm. Karteli; orta fr. cartel,
ması’yla noktalanan 1768-1774 Türk-Rus milyon m3, göl alanı 11,25 kmz; sulama düelloya davet için meydan okuma). Bir­ kartavuğu
savaşı'nın bir evresi (1 ağustos 1770). Os- alanı 31 480 ha'dır. birinden bağımsız (ekonomik, teknik ve (Lagopus mutus)
manlılar’ın “Memleketeyn" dedikleri Ef­ mali bakımlardan) işletmeler arasında, re­
lak’la Boğdan topraklarının büyük kesimi­ KARTALLI sıf. Üzerinde kartal figürü bu­ kabeti sınırlandırmak ya da büsbütün or­
nin rus istilası altında kalması üzerine ba­ lunan. tadan kaldırmak amacıyla yapılan anlaş­
şarısız sadrazam ve serdarıekrem Moldo- —Bot. Kartallı eğreltiotu, KARTALEĞRELTİ- ma.
vancı Ali Paşa görevden alındı. Yerine ge­ Si’nin eşanlamlısı. —ANSİKL. Karteller, topluluğa katılan işlet­
tirilen Rumeli beylerbeyi ivazzade Halil KARTALMAK gçz. f. Yörs. Yaşlanmak, melerin çok fazla sayıda olmaması için,
Paşa, Tuna'nın sol kıyısında, isakçı'nın kartlaşmak. özellikle yeterince yoğunlaşmış sanayi kol­
karşısındaki Kartal düzlüğünde karargâh larında kurulur; çünkü, işletmelerin sayısı
KARTALOZ ya da KARTALOŞ sıf.
kurmuş olan kont Romiantzov komutasın­ çok olunca, anlaşma hükümlerine uyup
Arg. Kartlaşmış, yaşı ilerlemiş kimse için
daki 30 bin kişilik rus ordusunun üzerine uymadıklarını denetlemek olanaksızlaşır.
kullanılır.
Kırım hanı Kaplan Giray II ile Boğdan ser­ Bundan başka, tüzüğün herkese aynı bi­
askeri Abdi Paşa’yı gönderdi (21 temmuz KARTALSILAR a. Gündüz avlanan, çimde uygulanabilmesi için, anlaşmaya
1770). Türkler’in yapacakları baskın ha­ çengel biçiminde güçlü gagalı, avını uçar­ üye işletmelerin denk güçte olması, üre­
reketini önceden öğrenerek hazırlıklı dav­ ken yakalamaya uygun güçlü pençeli, timlerinin de bir dereceye kadar homojen­ kış tüylen
ranan Ruslar, Abdi Paşa ile Kırım hanının keskin görüşlü (retinada körnoktadan lik göstermesi gerekir. Son olarak, kartel,
kuvvetlerini püskürttüler. Yeniçeri ağası başka, çift gözle görüşü sağlayan bir ar­ resmi makamların tarafsızlığını ya da des­
Kapıkıran Mehmet Paşa'yı da onların ya­ ka nokta daha bulunur), genellikle avını teğini sağlamalıdır.
nına katarak Ruslar üzerine ikinci bir sal­ canlı yakalayıp beslenen yırtıcı kuşlar ta­ Anlaşmalar birçok konuyu kapsayabi­
dırı düzenleyen Halil Paşa (24 temmuz), kımı. (Bil. a. Falconiformes ve Accipitrifor- lir: satışların kurallara bağlanması, kredi
bunların da yenilip çekilmesi karşısında mes). koşulları, fiyatlar, üretim sınırlamaları, pi-.
kendisinin harekete geçmesi gerektiğine —ANSİKL. Kartalsılar avlarının tamamını yasaların ve etki alanlarının paylaşılması,
karar verdi ve hazırlıklarını tamamladıktan sindiremez, midelerinden dışarı tüy yu­ vb. En gelişmiş kartel tipi, merkez bürosu
sonra 100 bin kişilik ordusuyla isakçı’dan makları atarlar. Yavrular uzun süre yuva­ ya da satış kurumlan olan karteldir. Kar­
Kartal yakasına geçti (27 temmuz 1770). da kalırlar. Birçok türde bireyler yalnız ya­ tel, tüketicilerle üye işletmeler arasında zo­
Düşmanı gerisinden 50 bin kırım atlısı, iki şar. Takımın beş familyası vardır: yenidün- runlu bir aracı rolü oynar; böylece, sipa­
yanından Abdi Paşa ve yeniçeri ağası Ka- yaakbabasıgiller, kartalgiller, balıkkartalıgil- rişleri alır ve bölüştürür, işletmeleri ödül­
ptkıran Mehmet Paşa’nın 30 bin kişilik bir­ ler ve Falconidae. lendirir ve kârları dağıtır, yaptırımları uy­
likleri, önünden de serdarıekremin ana KARTAVİN dağı, D. Anadolu’da Malaz­ gular. Bazen bütün ürünleri satın alır ve
kuvvetleriyle çeviren Türkler, Romiantzov girt ovasını K.-D.’dan sınırlayan kütlenin es­ yeniden satar: ortaya çıkışı 1877'de kuru­ yaz tüyleri
ordusunu çar Petro Tin 1771'de Prut’taki ki adı (2 439 m). Yeni haritalarda Top da­ lan Comptoir de Longwy’a kadar uzanan
durumuna benzer sağlam bir kuşatma ğı ya da Cemalverdi dağı olarak isimlen­ Comptoir français des productions sidâ-
çemberi içine aldılar. Ancak, çok yetenekli dirilmiştir. rurgiques bunun bir örneğidir. Anlaşma­
bir asker olan general Romiantzov, gece larla ilgili 1953 tarihli yasadan sonra adı
karanlığında, özellikle topçu üstünlüğün­ KARTAVUĞU a. Kuzey kutbu çevresin­ geçen kartel artık sipariş dağıtmamakta,
den de yararlanarak ani bir saldırıya geçti de ve dağlarda (Alpler, Pireneler) yaşa­ yalnızca müşterilerden siparişlerin bedel­
(31 temmuz). On saat süren çok şiddetli yan, tüyleri yazın kahverengi lekeli beyaz, lerini toplamakta, pazarların durumu ko­
bir boğuşmadan sonra 180 bin kişilik türk sonbaharda kızıl lekeli beyaz, kışınsa he­ nusunda bilgi merkezi başvuru yeri ola­
-kırım kuvvetlerini bozguna uğratan 30 bin men hemen tümüyle beyaz kuş. (Bil. a. rak hizmet görmekte ve dışsatım alanın­
kişilik rus ordusu (1 ağustos), onların ağır­ Lagopus mutus; ormantavuğugiller famil­ da etkinlik göstermektedir.
lıklarıyla toplarını ele geçirdiği gibi, kaçan­ yası.) Kartellerin en çok görüldüğü ülke Alman­
lardan yaklaşık 50 bin askeri de kılıçtan —ANSİKL. Dağlardaki kartavuklarına ya’dır. Burada karteller çoğu kez Konzern
geçirdi. Serdarıekrem Halil Paşa güçlük­ 2 500 m’nin üzerinde rastlanır. Ayakları, biçimini alarak bir araya getirdikleri firma­
le Babadağı’na çekildi. Kartal savaşı so­ pençelerine kadar ince uzun tüylerle kap­ lar arasında mali bir dayanışma yaratırlar.