Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (Cilt 1, A-Amer)

547 Pages·63.377 MB·Turkish

BUYUK
LAROUSSE
• • • •
SOZLUK VE ANSİKLOPEDİSİ
1. CİLT
A — Amerika
i M illiy e t
Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş. adına
Hürrem FİLA
genel yayın yönetmeni
Adnan BENK
yayın kurulu
Oya ADALI, Nilgün AKAR, Bedia AKARSU, Engin ALÇORA, Yasemin ALPMAN, Abt»as ALTUNKAŞ,
Aydın ARIT, Selahattin BAĞDATLI, Mustafa BALEL, Mustafa BAYKA, Nezih COŞ, Güler
DEĞİRMENCİ, Melek DENER, Turgut DEVECİ, Tamer ERDOĞAN, Sırrı ERİNÇ, Şenay ERKAN,
Peyami ARMAN, Ayşegül EROL, Konur ERTOP, A.Fuat FİDAN, Tankut GÖKÇE, Öznur
GÜNDOĞDU, Selahattin HİLAV, Rıfat İNSEL, Cenap KARAKAYA, M.N. KARAKÜÇÜK, Melih
KIRAN BAĞLI, Gülsen KORALTÜRK, Güzide KOSİFOĞLU, Dilek KÖSEOĞLU, Cevdet KUDRET,
Turgut KUT, Deniz MAZLUM, Günnur ORMANLAR, Tahir ÖZÇELİK, Süleyman ÖZÇİFTÇİ, Ufuk
ÖZKOLÇAK, Isa ÖZTÜRK, Mehmet SERT, Kenan SOMER, ilhami SOYSAL, Beyhan Aziz TANER,
Aksel TİBET, Erdoğan TOMAKÇIOĞLU, Teoman TUNÇDOĞAN, Hale ULUSOY, Doğan ÜLGENCİ,
Mara YAKOVLEVSKİ, Aydın YALKUT, Mehmet YARAŞ, Ömür YARS, Tahsin YAZICI, Dilek
YELKENCİ, Melih YÜRÜŞEN
sorumlu yayın yönetmeni
Aydın YALKUT
araştırma
Despina ÇİMROĞLU ve yardımcıları Betül GÜVENSOY, Nesrin OĞRAŞKAN, Mine ÖZDİLER, Servet
SABAK, Hilda SETYAN, Semra BAL
arşiv
Sevil ÇELEBİCAN ve yardımcıları Nurgül KAYA, Cansel Çolak SAVAŞ
teknik yönetmen
Nazlı TURKSOY
sayfa düzeni
Ömer BARANİOĞLU ve yardımcısı Çağatay AKYOL
harita
Mansus TETİK ve yardımcıları Berrin BÜYÜKANIT, Ruhi DİLGİMEN, Seval ÖZLER, Ceyda
SAKARYA
düzelti
Hayrettin KARA ve yardımcıları Zeynep ATAYMAN, Fatma AYDIN, Sait GÜRAY, Aydın
KARAAHMETOĞLU, Gülsüm ÖZ, Sibel TÜRKMENOĞLU
fotoğraf
Muhlis HASA ve yardımcısı Sedal ANTAY
sekreterler
Funda ARSLAN, Halime DEMİR, Nil HEPER, Kadriye KÖMÜRCÜOĞLU, Lale KURUDAĞ, Belgin
SOYCAN, Satı ŞİMŞEK
dizgi
Turgay ŞIK ve yardımcıları Leyla BİRBEN, Âdem ÇALIŞKAN, Betül FERİK, Hülya HASEL, Sakine
KAYA
kamera
Gelişim Yayınları kamera servisi
baskı: Milliyet Gazetecilik A.Ş.
Copyright: Librairie Larousse
Copyright: Interpress Basın ve Yayıncılık A.Ş.
Büyükdere Cad. Apa Ofset arkası
Levent-İSTANBUL Tel: [phone] (20 Hat)
BUYUK
SÖZLÜK VE
ANSİKLOPEDİSİ
ö n s ö z
Ansiklopedi dünya gerçeğini her alanda bütün yönleriyle anlamanın ve akıl almaz bir hız
kazanan çağdaş gelişmeye ayak uydurmanın en geçerli aracıdır. Güvenilir, kolay anlaşılır,
ama aynı zamanda yeni, güncel ve canlı olmalıdır. İnsanlar, ülkeler, olaylar, bilimler, sanat­
lar üzerine doğru ve eksiksiz bilgileri toplamak; bunları, anlamayı ve hatırda tutmayı kolay­
laştıran resimlerle, desenlerle, harita, çizelge ve grafiklerle tamamlamak kolay değildir; ge­
ne de asıl güçlük, bütün bu bilgileri taze, güncel ve canlı tutabilmektedir. Bu son çaba
harcanmazsa, ansiklopedi kısa sürede işe yaramaz hale gelir; kitaplıklarda aldığı yeri hak
etmez duruma düşer.
Cumhuriyet Türkiye’sinde ilk genel kültür ansiklopedisinin yayımı, yarım yüzyıl önce
başladı. Adı önce İNÖNÜ ANSİKLOPEDİSİ’ydi, Millî Eğitim Bakanlığı’nca yayımlanıyor­
du. 1950’de TÜRK ANSİKLOPEDİSİ adını alan eser gerçekten büyük ve değerli bir genel
kültür ansiklopedisiydi. Ne var ki, beklenen etkiyi yaratmadı, umulan faydayı sağlamadı. Zi­
ra 33 cildin yayımı, 1943’ten 1984’e tam 41 yıl sürmüştü. Bu bir ansiklopedi için, daha yayı­
mı tamamlanmadan işe yaramaz hale gelmek demekti.
Büyük ve genel kültür ansiklopedileri konusunda Türkiye’de asıl gelişme, 1969-1973 yıl­
larında, yani 5 yılda yayımlanan MEYDAN LAROUSSE’la gerçekleşti. Fransa’da Larous-
se Yayınevi, içinde tam bir sözlüğe de yer veren ilk büyük genel kültür ansiklopedisini “
XIX. Yüzyılın Evrensel Sözlüğü” adıyla 1866-1876 yıllarında yayımla-mıştı. 1878 ve 1888
yıllarında çıkarılan ek ciltlerden sonra bu ilk ansiklopedi rafa kaldırıldı. 1897-1904 yıllarında
yayımlanan büyük kültür ansiklopedisinin adı “Yeni Resimli Larousse”tu; 1906 yılında bu­
nun ek cildi çıktı ve ömrü tamamlandı. Eser baştan aşağı yenilendi ve adı da değiştirilerek
1928-1933 yıllarında “XX. Yüzyıl Larousse’u” yayımlandı; araya ikinci Dünya Savaşı girdi
ve ek cildi ancak 1953’te çıkarılabildi. 1960-1964 yıllarında yayımlanan “Ansiklopedik Bü­
yük Larousse” (Meydan-Larousse’un aslını oluşturan eser) yepyeni bir ansiklopediydi;
1968 ve 1975 yıllarında 2 ek cildi çıktı, ve o da arşivlerdeki yerini aldı. Nihayet sıra, 1982-
1985 yıllarında yayımlanan Larousse’un son büyük kültür ansiklopedisine gelmişti: “Büyük
Ansiklopedik Sözlük”. Türkçe olarak 1986-1989 yıllarında BÜYÜK LAROUSSE adıyla ya­
yımlanan eserin aslı buydu. Bundan öncekileri Fransa’da bile arasanız ancak büyük devlet
kütüphanelerinde bulabilirsiniz; hatıra olarak saklanır, kitabevlerince satılmaz. Eskiyen bir
ansiklopediden faydalanmaya kalkmak anlamsız, olanaksız, hatta tehlikelidir; insanı yanılta­
bilir.
MlLLÎYET okuyucularına, sözlük ve ansiklopedi alanında evrensel şöhret sahibi Laro­
usse Yayınevi’nin elbette en son, en yeni, canlı ve güzel eserini vermek üzere harekete
geçti. BÜYÜK LAROUSSE’un Türkçe yayımından bu yana henüz 3 yıl geçmişti. Gelişmeler
pekala bir ek ciltte de verilebilirdi. Ama daha büyük bir titizlik gösterildi ve eser baştan so­
na, cilt cilt, sayfa sayfa, madde madde elden geçirilerek bütünüyle yenilendi. Böylece ansik­
lopedi alanında evrensel bir yenilik gerçekleşmiş ve adeta bir yılda yepyeni bir büyük genel
kültür ansiklopedisi yaratılmış oldu. Milliyet’in sevgili okuyucuları böylesine değerli ve ben­
zersiz yenilikte bir eserin sahibi olmaya layıktırlar.
BÜYÜK LAROUSSE gördüğünüz gibi, birinci hamur beyaz kâğıdı, 4 renkli baskısı ve
özenli ciltleriyle kitaplıklarınızda alacağı yeri hak eder değerde bir eserdir. 1992 yılında Tür­
kiye’nin en güncel bilgi kaynağıdır.
M İLLİYET
GENEL SÖZCÜKLER
MADDE BAŞLARI —sıfatlar, belirteç olarak kullanmıyorlarsa ya da ada dö­
nüşmüş ayrı bir biçimleri vb. varsa.
Eşya adları, fiiller, sıfatlar, adıllar ve belirleyicilerden olu­ Fiillerin, gereğinde de sıfatların anlamları sözdizim-
şan madde başlarının yanında aşağıdaki sıraya göre sel kuruluşlarına göre ayırt edilir; her anlam için ayrı be­
şu açıklamalar verilmiştir: lirtilen bu kuruluşlarda tümleçlerin türü ve biçimi üstüne
—eklenme sırasında ortaya çıkan kuraldışı durumlar (ç, de bilgi vardır. Bir fiil tümlecinin kullanımı isteğe bağ­
k, p, t ötümsüz ünsüzlerinden biriyle bitmesine karşın lıysa, bu tümleç ayraç içinde gösterilir. Öteki kategori­
ünlüyle başlayan bir ek aldığında ötümsüzleşmeyen söz­ lerde, belirli bir anlam farkı getirmeyen cümle kuruluş
cüklerde: KAÇ, -çı, AHLAK, -kı, TOP, -pu, MİLLET, -ti; kalıpları tanımlamanın başına konmamıştır.
eklenme sırasında ses yitiren ya da ses türeten sözcük­ Anlamların sıralanmasında ya kullanım sıklığına, ya
lerde: EMİR, -mri, HAK, -kkı; ünlü uyumuna aykırı ek cümle kuruluşlarının karmaşıklık derecesine ve tümleç­
seçen sözcüklerde: BASKETBOL, -ü); lerin türüne (fiiller için), ya da geleneksel yönteme (ge­
—sorunlu görülen sözcüklerin fonetik abeceye göre nelden özele doğru) uyulur.
okunuşu (köşeli ayraç içinde); Tanımlamaları izleyen örneklerde, dilin genel kulla­
—dilbilgisel kategori (ad, sıfat, fiil vb.); nımı, alışılagelen cümle kuruluşları, yaygın sözcük öbek-
—sözcüğün kökenini belirten etimoloji (ayraç içinde) leşmeleri gösterilmiş, sözcüklerin kullanım değerleri
[Arapça ve farsça kökenli sözcüklerin etimolojileri veri­ belirlenmiştir. Dil düzeyleri (edebi, teklifsiz, argo, eski,
lirken arap yazısını türk yazısına aktaran çevriyazı işa­ şiirsel, yöresel, kaba, halk), sözkonusu genel bir anlam
retleri kullanıldı]. ise tanımlamadan ya da cümle kuruluşundan önce, bir
Eşyazımlı sözcüklerin ayrı madde başları, yani ayrı deyimse, o deyimden hemen sonra verilmiştir.
sözcükler olarak ele alınabilmeleri şu koşullara bağlan­
mıştır: çevriyazı işaretleri
—dilbilgisel kategorileri değişikse;
—etimolojileri ayrıysa; I a b z 0
—anlam ayrılıkları tamsa, yani herhangi bir karışıklığa,
bir geçişime yol açmıyorsa (bu durumda, ikinci mad­ I a,e,i, j r t 9
de başının öncekiyle aynı etimolojiye bağlandığı belir­
tilir). b j z f
MADDELERİN DÜZENİ <_> P J j
C? l<
Sözcüklerin günlük dildeki anlamları maddenin başın­ L_> t s k,n,g
da toplanır ve sıra numaralarıyla ayırt edilir. Deyimler
ana maddenin içinde, abece sırasına göre ve tek nu­ Cj ş U* Ş J I
mara altında verilmiştir. c
Belirli bir teknik ya da bilimsel etkinlik alanına giren t (J* ş f m
anlamlar, sözcüğün genel anlamlarından sonra, baş­ £ Ç
larına ilgili dalın kısaltılması konularak verilir. Bunların D f z,d 0 n
c
dizilişinde de abece sırasına uyulur. h \> t J v,o,ö,u,ü,ü
Sözlük maddelerinde siyah bir baklavayla verilen ek
t
maddelerin seçiminde şu özellikler aranmıştır: h & z -fe h,e,a
—fiiller, girişte belirtilenden ayrı çatıları varsa; t
—adlar, çoğulları ayrı_bir anlam taşıyorsa, ya da örne­ s d c y.ı.i.T
ğin sıfat vb. olarak kullanımları varsa;
ANSİKLOPEDİ AÇIKLAMALARI
Ansiklopedi açıklamalarının amacı, sözcüklerin belirle­ Aynı sözcüğün birkaç değişik yan anlamı varsa ve
diği “nesneler” ya da kavramlar üstünde okuyucunun her yan anlam da ayrı bir açıklama gerektiriyorsa, her
daha geniş bilgi edinebilmesini sağlamaktır. tanımlamanın sonuna ayrı bir açıklaması olduğunu gös­
Birkaç satırı geçmeyen açıklamalar, sözcüğün tanım­ teren “Bk. ansikl. böl.” kısaltması konur. Bu durumda,
lanmasından sonra ayraç içinde, daha uzun açıklama­ her açıklamanın başında ilgili olduğu dalın kısaltması
lar ise başına —ANSİKL. kısaltması konarak verilir. yer alır. Bu kısaltmalar da abece’ye göre sıralanmıştır.
ÖZEL ADLARIN SIRALANMASI
Kişi, yapıt ya da kurum adları Büyük Larousse’ta önemli DEGLİ ANTONİ (Giovanni Battista)
bir yer tutar. Bunları sıralamak için aşağıdaki kurallara DEL COSSA (Francesco)
uyulmuştur: DELLA ROBBİA (Luca)
1 .De, of, von, ‘sgibi soyluluköntakıları adın bir parça­ DE MİLLE (Cecil Blount)
sı sayılmamalıdır: DES AUTELS (Guillaume)
RUNDSTEDT (Kari Rudolf Gerd von) Dİ GİACOMO (Salvatore)
GRAVENHAGE (’s-) FİTZ - JAMES (François, de -dükü)
Buna karşılık Le, La, L’, Du, Des, De (soyluluk öntakısı LA FONTAİNE (Jean de)
değilse), D’, Della, Del, Dair, Da, Di, Dei, Degli, A, Auf, MACARTHUR (Douglas)
Am, An, Zum, Mac, Fitz, O’, Van, Ter öntakıları, önün­ O’CONNELL (Daniel)
de bulundukları özel adın bir parçası olarak ele alınmıştır: VAN GOGH (Vincent).
A BECKETT (Gilbert Abbott) 2. Mac öntakısını alan özel adlar, özgün yazılışlarını (M\
DALL’ ABACO (Evariste) Mc, Mac) korumakla birlikte gene de Mac’a göre sıra­
D’ ANNUNZİO (Gabriele) lanmıştır.
DA PONTE (Lorenzo) MACARTHUR (Douglas)
DE GÖSTER (Charles) MACLAURİN (Colin)
DE GASPERİ (Alcide) MCCLELLAN (George Brinton).
3. Anglosakson adlarında son ad esas alınmıştır: ile ilgili yer adları, kural olarak ait oldukları tarihsel dö­
MİLL (John Stuart) nemdeki türkçe adlarıyla verilmiştir. MANASTIR, KE­
Ayrıca, bir soyluluk unvanı almışlarsa, sıralandırmada FE gibi.
gene de aile adları göz önünde tutulmuştur: 8. Soyadı kanunundan sonra soyadı almış olanlar, ku­
DİSRAELİ (Benjamin), Beaconsfield kontu. ral olarak soyadlarıyla verilmiştir. Ancak belli bir adla
4. Japon adlarının sıralamasında aile adı öne alınmış, tanınanlar tanındıkları adla verilmiş, adlarının hemen ar­
fakat yanındaki küçük ad ayraç içine konulmamıştır: kasından soyadları belirtilmiş, spyadlarından buraya
OŞİMA NAGİSA. gönderme yapılmıştır. AHMET İZZET PAŞA soya­
5. Roma tarihinde yer alan kişiler aile adlarıyla {gentile dı Furgaç, FURGAÇ (Ahmet İzzet) - ARMET İZZET
romen), ama kimi durumlarda da takma adlarıyla (cog- PAŞA; ORHAN KEMAL soyadı Öğütçü, ÖĞÜTÇÜ
nomen) alınmıştır (Brutus, Cicero gibi). (Orhan Kemal) -» ORHAN KEMAL.
6. Kilise ulularının, papaların vb. adları çeşitli batı dille­ 9. Türkçeye çevrilmemiş yapıtlar 'özgün adlarıyla
rinde değişik biçimler aldıkları için {Paul III, Paolo III, Pa- alınmış, fakat ülkemizde yaygın olmayan dillerde (ör­
ulo III) kilisenin resmi dili olan latincedeki ortak biçimleri neğin norveççe) yazılmış yapıtların, ilgilenenlere bir
(Paulus III) benimsenmiştir. kolaylık olmak üzere, başlıca batı dillerinden birindeki
7. Aynı biçimde, kişi, ülke, kent vb. adları kural olarak çevirisi verilmiş, bu da yapıtın adından sonra ayraç için­
özgün biçimleriyle verilmiş, bu arada türkçedeki yay­ de belirtilmiştir (örneğin fr. çev.). Buna karşılık, türkçe­
gın kullanım biçimleri de göz önünde bulundurulmuş­ ye çevrilen yapıtlar türkçe başlığıyla alınmış, özgün adları
tur. Türkiye sınırları içinde bulunmayan, ancak türk tarihi da ayraç içine konmuştur.
GÖNDERMELER
Göndermelerin iki işlevi vardır: Göndermeler ya bir ok, ya da bir yıldızla belirtilmiş­
1. Bir sözcüğün, bir özel ad’ın çeşitli yazılışları arasın­ tir: oku izleyen KÜÇÜK KAPİTAL ile dizilmiş sözcük ya
da, ya da aynı kişiye, aynı ülkeye vb. çeşitli dönemler­ da deyim okuyucunun başvuracağı madde başıdır; aynı
de ve ülkelerde verilen değişik adlar arasında nasıl bir amaçla kullanılan yıldız ise, başvurulacak sözcüğün so­
seçim yapıldığını, sözcüğün ya da özel ad’ın hangi bi­ nunda yer alır.
çimiyle madde başı olduğunu okuyucuya belirt­ Kırmızı kare, yanında bulunduğu metnin resimli ol­
mek. duğunu gösterir.
2. Ansiklopedi açıklamaları arasında ya da sonunda, Kimi maddelerde rastlanılan ( -* Kayn.) gönderme­
tamamlayıcı yada ek bilginin hangi madde başlarında si, her harfin sonunda yer alan kaynakçalar dizinine
bulunabileceğini göstermek. bakılabileceğine işarettir.
YAZIMLA İLGİLİ AÇIKLAMALAR
Türkçenin yazımında, biçimsel düzeyde kalan işa­ —arapça tamlamalarda tamlama takısı ikinci sözcüğe
retlerden, dilin söyleyişini kendi doğal oluşumuna bı­ kısa çizgiyle bağlandı. Farsça tamlamalar, terimleşmiş
rakmak amacıyla kaçınılmıştır. olanlar ve kurum, kuruluş adları dışında, kısa çizgiyle
-^-k ve g ünsüzlerinden sonra gelen ince ve uzun oku­ gösterildi: acaib ül-mahlukat, abd-i âciz.
nan a, u lar üzerine uzatma işareti konuldu: kâfir, rüz­ —iki noktadan sonra küçük harf kullanıldı.
gâr vb. —belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan durumdaki özel
—eşyazımlı sözcüklerde, anlam ayrılığını belirtmek üzere adlar küçük harfle yazıldı.
aslı uzun olan sözcüğe uzatma işareti; aslı ayın ya da —İslam dünyasında yaygın arapça ve farsça özel ad­
hamze ile yazılanlara ise kesme işareti konuldu: hala, lar türkçedeki söylenişlerine uygun biçimde verildi: Ah­
hâlâ, halâ; asa, âsâ, a'sâ. met (Ahmed), Necmettin (Necmeddin), Muhammet bin
—bugün kullanımı olmayan sözcüklerin yazımında söy­ Abdullah (Muhammed bin Abdillah),/bn/ Sina (İbn Sina),
lenişteki uzatmalar gösterildi: âb. —arapça özel adlarda ebu sözcüğü, kendinden sonra
— eski kitap adlarında doğru okunuşu sağlamak için gelen adın başında belirtme edatı (-el) yoksa sözcük­
gerekli görülen yerlerde uzatma ve kesme işareti ten ayrı, varsa sözcükle bitişik yazıldı: Ebu Bekir. Ebul-
kullanıldı: câmi üd-düvel, Es'ile-i gamize. hasan (Ebu el-Hasan).
TÜRKÇENİN SÖYLENİŞİ
dildeki sesler Idnetik yazım örnekler
a art geniş düz [a] açık, ara, bakmak, kar
a art geniş düz uzun [a:] hâkim, hariç, hain, kâğıt, rüzgâr
e ön geniş düz kapalı [e] tencere, gem, nem
e ön geniş düz açık m ey, en, etmek, temel
ünlüler e ön geniş düz uzun açık [£=] mezun, memur, temin
i art dar düz [> l ılık, ıslak, kıl, ısı
i ön dar düz kısa [' ] iklim, ilmek, ince, bilgi
i ön dar düz uzun [i: l mali, medeni
0 art dar yuvarlak (o] okul, orman, konuk
ö ön geniş yuvarlak [ ö ] ölüm, örgü, bölüm, bölge
u art dar yuvarlak [U] uzun, bulgu, ulu, uzak
ü ön dar yuvarlak [y] kürk, ülkü, üşümek, üzüm
yen y [j] ey, yavaş, ayla, yalvarmak
ünlü
kapantılı çift dudaksıl ötümsüz [ p ] perde, top, papatya, patlak
kapantılı çift dudaksıl ötümlü [b] bot, bağırmak, baba, taban
kapantılı dişsil ötümlü [d] ada', dolu, ad, adlı
kapantılı dişsil ötümsüz [ t ] tek, etek, tütün, patlamak
kapantılı artdamaksıl ötümsüz [k] katı, ak, bakmak, akıl
kapantılı öndamaksıl ötümsüz [c] kedi, ekmek, kil, küçük
kapantılı artdamaksıl ötümlü [g] galiba, gaz, galip
kapantılı öndamaksıl ötümlü [?] gençlik, gelin, gülmek
kapantılı dişeti damaksıl ötümsüz [dj] acı, civa, cesur
kapantılı dişeti damaksıl ötümlü [t/] açlık, çıra, ağaç, muhtaç
ünsüzler daraltıcı dişdudaksıl ötümsüz [f ] fakat, fizik, şef, fes
daraltıcı gırtlak ötümsüz [h] hâlâ, hediye, ahlak, hoş, hüküm
daraltıcı dişdudaksıl ötümlü [v] vagon, av, vergi, vurmak
daraltıcı art dişetsil ötümsüz [s] sevmek, sormak, asker, kisve
daraltıcı art dişetsil ötümlü [z] zelzele, ezmek, üzüm, yüz
daraltıcı dişeti damaksıl ötümlü [3I jandarma, jip, ajur
daraltıcı dişeti damaksıl ötümsüz m şal, şema, şehir, aş, aşırmak
yan art dişetsil ötümlü [ I ] kal, kel, elmalar
yan dişeti damaksıl ötümlü U ) lale, layık
çarpmalı dişetsil ötümlü [r l artık, park, ara, resim
genizsil çift dudaksıl ötümlü [m] amca, mali, müjde, kamçı
genizsil dişsil ötümlü [ n ] namus, ana, anlamak, nohut
SES UYUMLARI
Ünlü uyumları Ünsüz uyumu
1. Büyük ünlü uyumu 1. Sözcük sonunda b, c, d, g, ötümlü ünsüzleri bu­
Bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü kalınsa sonraki ün­ lunmaz. Sözcükler, bunların ötümlüleri olan p, ç, t, k ses­
lüler de kalın; inceyse, sonrakiler de ince olur: ayak, ba­ leriyle biter. Ancak bu ötümlü ünsüzler eklenme
şarılı, dalgıç, bitişik, görgülü, vb. sırasında iki ünlü arasında kaldıkları zaman ötümsüzle-
2. Küçük ünlü uyumu şirler: kitap/ kitabı, ağaç/ ağacı, kanat/ kanadı, sokak/
Bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü düzse, sonraki ün­ sokağı, vb.
lüler de düz olur: kedi, kayık, eylenmek, vb. Yabancı dillerden aktarılmış kimi sözcüklerle, tek he­
Bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü yuvarlaksa, son­ celi kimi sözcüklerde bu uyumun geçerli olmadığı gö­
raki ünlüler ya dar ve yuvarlak (u, ü) ya da düz ve ge­ rülür.
niş (a, e) olur: bulut, görgü, kömür, kolay, körleşme, vb. 2. Ötümsüz bir ünsüzle biten sözcüğe gelen eklerin
(Yabancı dillerden aktarılan sözcükler bu kurala uyma­ önsesleri de ötümsüz olur. Ünsüzle başlayan ekler, söz­
yabilir.) cüğün son ünsüzüne bağlı olarak biçim değiştirirler: ev­
Ekler sözcüğün son hecesindeki ünlüye bağlı olarak de/sokakta, evden/sokaktan, geldi/gitti, gözcü/sütçü,
ve ünlü uyumlarına göre biçim değiştirirler. - leyin, bilgi/biçki, vb.
-(i)mtrak, -ken, - (i)yor, -ki ekleri bu kuralın dışındadır.
ÇEKİM EKLER!
Ad ve fiillerle kullanılan ve ses uyumlarına bağlı olarak biçimlenen çekim ekleri aşağıda gösterilmiştir:
ADLA KULLANILAN EKLER
3-tekl.k. iyelikten
Ad durumu ekleri sonra İyelik ekleri ünsüzle biten sözcükler ünlüyle biten sözcükler
yükleme d. -(y)-i, -ı, -u, -ü -(n)-ı,-i, -u,-ü 1. tekl.k. -ım, -im, -um, -üm -m
yönelme d. -(y)-a, -e -(n)-a, -e 2. tekl.k. -ın, -in, -un, -ün -n
bulunma d. -da, -de, -ta, -te -(n)-da, -de 3. tekl.k. -ı, -i, -u, -ü -sı, -si, -su, -sü
çıkma d. -dan, -den, -tan, -ten -(n)-dan, -den 1. çoğl.k. -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz -mız, -miz, -muz, -müz
tamlayan d. -(n)-ın, -in, -un-, -ün -(n)-ın, -in, -un, -ün 2. çoğl.k. -iniz, -iniz, -unuz, -ünüz -nız, -niz, -nuz, -nüz
3..çoğl.k. -ları, -leri -ları, -leri
Çoğul eki: -lar, - ler
FİİLLE KULLANILAN EKLER
Fiil çekim ekleri
KİŞİ EKLERİ
ZAMAN EKLERİ
1. tekl.k. 2. tekl.k. 3. tekl.k. 1.çoğl.k. 2.çoğl.k. 3.çoğl.k.
—Dİ (-di, -du, -dü, -tı, -ti -m -n — -k -nız,-niz, -lar, -ler
-tu, -tü) -nuz, -nüz
—SA (-se)
—R (ır,-ir, ur,-ür, -ar,-er -ım,-im,-um,-üm -sın,-sin, -ız,-iz, -siniz,-siniz, -lar,-ler
-sun, -sün| -uz,-üz -sunuz,-sünüz
—YOR (-ı, -i,-u,-ü, -yor)
—ACAK (-ecek)
-MALI (-meli)
-A (-e) -ım,-im,-um,-üm -sın,-sin, — -lınvlim, -sınız.-siniz, -lar, -ler
-sun, -sün -lum, -lüm -sunuz, -sünüz
Emir kipi — -sın, -sin, -ın -in, -un, -ün, -sınlar, -sinler,
-sun, -sün -iniz, - iniz, -sunlar,
-unuz, -ünüz, -sünler
Ekfiil çekim ekleri Fiilimsi ekleri
-mak, -mek
1 .tekl.k. -ım, -im, -um, -üm Adfiil -ma, -me
2.tekl.k. -sın, -sin,sun, -sün -ış, -iş, -uş, -üş
3.tekl.k. - (dır)
1 .çoğl.k. -(y)-ız, -iz, -uz, -üz -an, - en
2.çoğl.k. -siniz, -siniz, -sunuz, -sünüz -ar, -er, -ur, -ir, -ur, -ür
3.çoğl.k. -lar (dır)
(olumsuzu -maz, -mez)
-dik, -dik, -duk, -dük
Sıfatfiil -mış, -miş, -muş, -müş
-acak, -ecek
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü
Çatı ekleri
-a...-a, -e...-e
Edilgen ç. -I, -ıl, -il, -ul, -ül -ıp, -ip, -up, -üp
Dönüşlü ç. -n, -ın, -ın, -un, -un -arak, -erek
Ettirgen ç. -r, -ır, -ır, -ur, -ur Bağfiil -alı, -eli
-dır, -dir, -dur, -dür -madan, -meden
-tır, -tir, -tur, -tür, -t -ken
İşteş ç. -ş, -ış, -ış, -uş, -uş -ınca, -ince, -unca, -ünce
YAPIM EKLERİ
FİİLDEN AD SOYLU SÖZCÜK TÜRETEN EKLER
ek örnek ek örnek
- A oy-a, kıs-a, sap-a, basıl-a - I yap-ı, asıl-ı, çiz-i, sor-u
- ACAK yak-acak, gel-ecek, giy-ecek - ICI al-ıcı, ver-ici, gör-ücü
- ACAN sev-ecen, iv-ecen - İN yığ-ın, bas-ın, tüt-ün
- AĞAN dur-ağan, ol-ağan, küs-eğen - INTI at-ıntı, üz-üntü
- AĞI yap-ağı, buk-ağı - İŞ yağ-ış, bul-uş, dik-iş
- ALAK yat-alak, as-alak - K ada-k, kork-ak, sığın-ak, çık-ık
- ALGA bit-elge, çiz-elge - L oku-l, çat-al, koş-ul
- AMAK bas-amak, kaç-amak, tut-amak - M düzle-m, topla-m, dön-em, kıy-ım
- AN çarp-an, böl-en - MA bas-ma, çıkart-ma, kavur-ma
- ANAK ol-anak, gel-enek, gör-enek - MACA bul-maca, kes-mece
- ARAK tut-arak, es-erek - MAÇ yırt-maç, bula-maç, de-meç
- ASI kıy-ası-y-a, ağla-y-ası,.gül-esi - MAK çak-mak, ek-mek, ye-mek
- BAÇ ddam-baç (dolan-baç), saklam-baç - MAN danış-man, say-man, göç-men
(saklan-baç) - MAZ aç-maz, çık-maz
- CA sakın-ca, düşün-ce, eğlen-ce - MIK kıy-mık, kus-muk
- CAK korun-cak, salın-cak - MIŞ er-miş, geç-miş, doh-muş
- ç bağla-ç, say-aç - NÇ sap-ınç, ürk-ünç, gül-ünç
- Dİ alın-dı, uy-du, kon-du - R oku-r, ak-ar, dön-er, gel-ir
- DİK tanı-dık, bil-dik - SAK tut-sak
- GA dal-ga, bil-ge, yet-ke - SAL uy-sal, gör-sel, işit-sel
- GAÇ bur-gaç, kıs-kaç - T taşı-t an-ıt
- GAN atıl-gan, sıkıl-gan, yapış-kan - TAY danış-tay, sayış-tay, kurul-tay
- Gl al-gı, çal-gı, at-kı - Tl karar-tı, ürper-ti, öden-ti
- GIÇ dal-gıç, bil-giç, sor-guç - V öde-v, gör-ev, tür-ev
- GIN dal-gın, bez-gin, seç-kin - Y dene-y, ol-ay, yat-ay
ADDAN AD SOYLU SÖZCÜK TÜRETEN EKLER
ek örnek ek örnek
- ACAN baba-can - Ll para-lı, kent-li, köy-lü
- ALAK koz-alak, kab-alak, civ-elek - LIK taş-lık, ağız-lık, yaz-lık, insan-lık
- AN kız-an, bel-en, kök-en - MAN koca-man, uz-man, köle-men
- AR on-ar, üç-er, altı-şar - MSAR kara-msar, iyi-mser, kötü-mser
- CA bol-ca, kara-ca, çekme-ce, türk-çe - MSI mavi-msi, sarı-msı, acı-msı
- CAĞIZ adam-cağız, köy-ceğiz - MTRAK kırmızı-mtrak, sarı-mtrak,
- CAK ılı-cak, yalın-cak, oyun-cak moru-u-mtrak
- Cl art-cı, demir-ci, ülkü-cü — NCI bir-inci, iki-nci, üç-üncü
- CIK kapı-cık, söz-cük, kurt-çuk - RA bu-ra, şu-ra, son-ra
- CIL ön-cül, erkek-çil, et-çil, ot-çul - RAK acı-rak, ufa-rak, az-rak,iç-rek
-ç ana-ç, kır-aç, top-aç - SAK yakın-sak, ırak-sak
- DA göz-de, söz-de, yüz-de - SAL bitki-sel, kum-sal
— DAM yor-dam, gün-dem, yön-tem - SI ağ-sı, erkek-si, çocuk-su
- DAŞ arka-daş, öz-deş, yurt-taş - SİL var-sıl, yok-sul, diş-sil
- DİRİK boyun-duruk, çiğin-dirik - SIZ para-sız, dil-siz, ot-suz
— İN yaz-ın, kış-ın, ilk-in - ŞIN sarı-şın, ak-şın, kara-şın
- İR tık-ır, pat-ır, küt-ür — T göl-et, öz-et, eş-it
- K orta-k, baş-ak, ben-ek - TAY yargı-tay
- Kİ akşam-ki, sabah-ki, dün-kü - Tl gıcır-tı, tıkır-tı, gürül-tü
- L nesne-l, öz-el, yer-el - Y ad-ay, gün-ey, düz-ey
- LEYİN akşam-leyin, sabah-leyin benci-leyin - Z iki-z, üç-üz