BUUGGA AFKA SOOMAALIGA EE DUGSIGA SARE. EE Fasalka 12

93 Pages·2016·0.77 MB·Somali

BUUGGA
AFKA
SOOMAALIGA EE
DUGSIGA SARE.
EE
aad
Fasalka 12

1
Soomaali

TUSMADA BUUGGA

1. Biyuhu waa halbawlaha nolosha.
2. Mas,uuliyad (sheeko).
3. Naxwaha Afsoomaaliga
4. Dardaaran Oday.
5. Waxtarka dhirta (gabay).
6. Miisaanka milgaha qofka. (shirib).
7. Ka macaashnay (Gabay)
8. Ilaalinta deegaanka (qoraallo).
9. Foomka ogolaanshaha jaamacadda.
10. Milgaha bulshada (Gabay).
11. Saynu yeelnaba waa saanu eednay (sheeko).
12. Meeleeyeyaal (naxwe).
13. Tiirka diintu waa salaadda.
14. Waa mahad ALLe(geeraar).
15. Sahan (saar).
16. Kulub ha noolaado (gabay).
17. Asluubta hadalka.
18. Guubaabo (gabay).
19. Dhibaatada Qaxa (sheeko)
20. Dardaaran waalid (gabay)
21. Horumarka Ilbaxnimada (gabay)
22. Maahmaah iyo Murti.
23. Ninkii dawlad khiyaana (geeraar).
24. Odaygii daacadda ahaa (Sheeko).
25. Heeso Hawleed
b) Heesta Geela
t) Heesta Lo'ada
26. Qiimaha baraha.
27. Ninkii damaca waalnaa (Sheeko).
2
aad
Cutubka 1
Biyuhu waa halbowlaha nolosha

Dhammaadka cutubkan ardaygu waxa uu awoodi doonaa in uu:

 Akhriyo oona qoro qoraal ka mid ah waxtarka biyaha.

 Ka jawaabo su'aalaha

Inta aadan wax ka qorin biyaha ka hor akhri qoraalka:
Biyuhu waa halbowlaha nolosha aduunka oo idil, dunida aan ku noolnahay saddex
meelood labo ama 75% ayaa biyo ah inta kalena waa berri. Alle (SW) waxa uu noogu
caddeeyay in ay xagga biyaha ka ahaadeen noloe dhammaantood "waxaan ka yeelnay
biyaha nolol ashyaada dhammaantood", sidaa daraadeed biyo la'aantood nololi ma
jirteen. Biyhu waxa ay isugu jiraan kuwo ka yimad samada iyo kuwo dhulka,
durdurya, dhammantooda Alle ayaa noogu nimceeyey anaga iyo xoolaheenna.
Biyaha waxaan u isticmaalnaa siyabo kala duwan sida cabbid,, qubays, dharka oo aan
ku dhaqanno, cuntada oo aan ku karsanno iyo beeraha oo aan ku waraabsanno. Waxaa
kale oo ay biyuhu yihiin hooyga kalluunka iyo xaywaanno kale oo weibyada iyo badaha
ku jira. Intaas waxaa dheer in biyuhu naga kaalmeeyaan xagga gaadiidka badda,
Webiyada iyo harooyinka oo maraakiib iyo doomo ay isaga gooshaan waddamo badan
oo adduunka ka mid ah ayaa biyaha kala soo baxo khayraad ay ka mid yihiin
kalluunka, kuwa kalena sida Itoobiya waxa ay biyaha ka dhaliyaan koronto
3
Waxtarka biyuhu u leeyihiin Jirka.
Ardayow ma ogtahay in jirkaaga intiisa badan wuxuu ka kooban yahay biyo. Haddaba
masheegi kartaa waxtarka ay biyuhu jirkaaga u leeyihiin? Sii biyo ku filan jirkaaga
waxtarka biyuhu ay kuu leeyihiin waxaa ka mid ah:
- Qashinka jirkeenna ku jira oo ay dibadda u saaraan.
- Dhiiga jirkeenna oo ay biyuhu si fiican u shaqo geliyaan.
- Dheef shiidka cuntada oo ay ka qeyyb qaataan.
- Kuleylka ama qabowga jirku u baahan yahay oo ay isu dheeli tiraan.
- Jirka caafimaadkiisa oo ay qeyb weyn ka qaataan .
- Jirka dadka qeybtiisa kore oo wasakhda looga meyro.
Biyaha nadiifka ah waxaa laga helaa caafimaad, hadaba si aan isaga ilaalinno
cudurrada, waa in aan cabno biyo nadiif ah ama aan iska karkarino, si jeermiska
looga dilo.
Maadaama biyuhu ay yihiin muhiim waa in aan ilaalinaa deegaanka inagu xeeran. Waa
in aan lagu qubaysan biyaha balliyada iyo ku durdurada lana wasakhayn. Waa in laga
ilaaliyaa xoolaha biyo dhacyada iyo balliyada. Waa in dhirta agaheenna ka baxda biyo
lagu waraabiyaa si annaga iyo xoolaheennaba xaaluf inoogu dhicn, taas oo keeni
karta ugu dambeyntii in aan ka guurnno deegaannadeenna.
Biyaha waxaa ku dhaca isbeddel qaabeed marka ay isu rogaan adke ilaa hoore, hoore
ilaa adke, hoore ilaa neef iyo neef ilaa hoore. Isbedelka heerkulka ayaa sabab u ah
in biyuhu iska-beddellaan qaab oo isu beddelaan qaab kale. Heerkulka biyo hoore ah
oo kor loo qaado ayaa waxaa keena in uu isu-beddelo Uummi biyood oo ah neef.
4
Su'aalaha Casharka
Ka jawaab su'aalahaan adiga oo qoraaya.
1. Waxaan ognahay in uusan nooluhu noolaan karin biyo la'aan, sheeg
faa'iidooyinka ay biyuhu noolaha u leeyihiin adigoo taxaya?
2. Immisa ayuu qofku noolaan karaa biyo la'aan?
3. Maxaa keena nabaadguurka?
4. Balliyada iyo waraha oo la wasakheeyo maxaa inooga imaan kara?
5. Alle (SW) wuxuu Qur'aankiisa noogu sheegay in nooluhu ka samaysan yaahy
biyo immisaa jirka bini'aadamka ah biyo?
6. Maxaa keena isbeddelka biyaha?
7. Meeqa heer ayay mari-karaan marka ay is beddelayaan?
5
aad
Cutubka 2
Mas'uuliyadda

Dhammaadka cutubkan ardaygu waxa uu awoodi doonaa in uu:

 Akhriyo qoraalka si uu fasalka hortiisa uga sheego wixii uu ka

fahmay

 Ka jawaabo layliga
 Qeexo fal iyo falkaab

 koox-koox uga dooda maahmaada

Hoos u akhri qoraalkan oo fasalka hortiisa ka sheeg wixii aad ka fahamtay
Barashada mas'uuliyaddu waxa ay qof walba ka kaalmaysaa sidii uu ku garan lahaa
qaybta uu ka leeyahay ama ka joogo dadweynaha uu ku dhex nool yahay, waxa ay
kale oo ay ka kaalmaysaa sidii uu qofku uga qayb qaadan lahaa ilaalinta hantida
ummadda ka dhaxaysa. Waxa ay kaloo ka kaalmaysaa ogaashaha xuquuqda uu
leeyhay iyo midda ay ku leeyihiin Bulshada.
Xilka qofka saaran waxa ka mid ah kuwan soo socda:
1. Ilaalinta hantida dadka ka dhaxaysa sida qalabka Dugisyada, qalabka
isbitaalada, korantada, qalabka biyaha ee ceelasha Dawladda, warashadaha
iyo wixii lamid ah.
2. Ilaalinta deriska iyo hantidooda sida guryaha iyo dukaannada
3. Ilaalinta dadka jilicsan sida waayeelka, dumarka, carruurta iyo masaakiinta.
4. Ka xishoodka dadka waaweyn
5. Edeb kula dhaqanka dadka aad isugu timaadaan basaska, dugsiyada iyo
suuqyada.
6
6. Wax ka qabashada munkarka iyo gaalo iska yeelka. Ha ka aamusin haddii aad
aragto dhaqan xumo diinta Islaamka ka horjeedo.
7. Iska ilaali wixii ay dadku dhibsanayaan sida cayda, buuqa badan, muranka iyo
dagaalka.
Dadka dhibka u geysta dadka iyo hantidooda waxa ka maqan aqoonta mas'uuliyadda
ee Islaamku tilmaamayo. Rasuulka (NNKH) waxa uu yiri "Qof waliba waa mas'uul,
waxaana wax laga weydiin doonaa wixii loo dhiibey sidii uu yeelay".
Qof kasta waxa uu xaq u leeyahay:
1. In uu meesha uu doonaya tago ama dego.
2. In uu nabadgelyo u helo naftiisa, xoolihiisa iyo qoyskiisa.
3. Inla ixtiraamo oo la dhowro sharaftiisa.
Qof kasta waxaa laga doonayaa oo xaq loogu leeyahay arrimahan soo socda:-
1. Inuu la socdo waxyaabaha hareerihiisa ka dhacaya. Waa inuu ku dadaalaa sida
uu xumaanta uga hortagi lahaa, af iyo addinba.
2. Waa inuu u hoggaansamo amarrada diinta Islaamka ee ina faraysa wanaagga.
3. Waa inuu maskaxda ku hayaa xilalka saaran sida kuwa ku qoran bilowga
casharka.
Su'aalaha Casharka
I. Ka jawaab su'aalahan hoos ku qoran

1. Sheeg qof waliba oo Soomaali ahi waxa uu xaq u leeyahay?
2. Maxaa looga baahan yahay in qofku ogaado waxa agagaarkiisa ka
socda?
3. Barashada mas'uuliyaddu qofka maxaa ay ka kaalmaysaa?
4. Burburka Soomaaliya oo naf iyo maalba leh maxaa sababay?
7
II. Ereyada ay xariijintu hoos marsan tahay kuwo la macno ah keen.
Tusaalaha fiiri.
III.
1. Hantidu waa deeq Alle bixiyo.
Hanti = Maal.
2. Qof waliba oo muslim ah waxaa ku waajib ah in uu aqoon raadiyo.
3. laab Sinnaanta dadka sharciga hortiisa waa muhiim
4. Kal iyo laab furan ku shaqee
5. Dhawr waqtiga mar waliba
IV. Maahmaah
1. Alla aamin ma iisho.
2. Baadi lo'aad biyaa loo fariistaa.
3. Balaayo laguma bato
4. Aqoon la'aan waa iftiin la'aan.
5. Bidhaan fog waa loo arag badiyaa.
6. Nin daad qaaday xumbo xuskaday.
7. Maal nin leh ayaa dhaqa.
8. Bakhti wareen waa xaaraan.
9. Ballan waa dayn.

8
aad
Cutubka 3
Naxwaha Af-Soomaaliga
Waa maxay Naxwe ?
Sida aan ognahay luuqad waliba waxa ay leedahay qaab dhismeed luqadeed oo loo
yaqaanno naxwe.
Naxwe waa xubin muhiim ah oo saldhig u ah dhismaha hadalka, waxay luuqadi
leedahay qaab dhismeed inoo kala muujinaya qeybaha kala duwan ee uu leeyahay
hadalku ama ka kooban yahay. Hadaba qaab dhiska ay luuqaddu leedahay ayaa loo
yaqaannaa naxwe, waana qeybahaas hadalka oo idil ka kooban yahay.
Qaybaha hadalka waa: Magac, Magac-u-yaal, fal, Falkaab, Tilaame, Qurub iyo Lifaaq,
Xiriiriye IWM.

I. Qeexida Magac

Magac waa eray sheegaya magac qof, magac goob, magac shay, iyo magac
xayawaan. Haddaba magac wuxuu leeyahay saddex sumadood oo u gaar sida
Lab iyo dhadig, keli iyo wadar iyo qodobbada raaca lab iyo dhedig sida (Ta iyo
Ka). Magacyadu waxa ay u kala baxaan afar qeybood oo kala ah magac gaar ah,
magac guud, magac wada-jir, magac qarsoon.
Waxaa magac wakiilka ah magac-u-yaallo oo buuxinaya kaalinta magacu uu ka
maqan yahay.
II. Qeexida Fal
Falka waa eray muujinaya hawlgal la fulinayo oo ku salaysan xilli socda, tegey,
soo fool leh had iyo jeer iwm.

Summada uu leeyahay ee u gaarka ah falka waxaa ka mid ah: Isaga oo la jaanqaada
ama isla beddela xilliyada/gooraha kala duwan ee falka la fulinayo. Falku qaababka
uu u shaqeeyo waa badan yihiin, sida tusaale ahaan aan u qaadan karno fal amar,
faljooge socda, fal foolane IWM. Kuwaas oo mid waliba goorayntiisa ku salaysan
tahay isbeddelka waqtiga.
9
III. Qeexida falkaab:
Waa caawiye tilmaame, falkaab kale ama fal.
Falkaabku waxa uu qaybsamaa

1. Falkaab qaabeed Xasan Waxa uu ku yimid tartiib
2. Falkaab waqtiyeed Hassan waxa uu yimid hadda
3. Falkaad heereed Ibraahin waa nin aad u daalan
4. Falkaab meeleed Bilaalow imaw halkaan
Aan eegno markaan seddexda qaybood ee uu raaco falkaabku ee kala ah:
1. Falkaabka iyo falka.
2. Falkaabka iyi sifada.
3. Falkaaba iyo falkaab kale.

1. Falkaabka iyo falka
Falkaabku waa kaabaa falka

Tusaaleyaal:
Aad baa inanku u ordi hayay mar kii uu dhacay.
Hal kan baa aannu fariisannaa.
Si xun baa Cali u hadlay.
Xoog baa ay u qaylisay.

Berri ayaa Cali imaan doonaa, haddii Eebbe Idmo.

Weerahaan kore, ereyada waa weynaysaan ee aad u, hal kan, si xun u iyo xoog uiyo
berri waa ereyo ah falkaabyo. Dhammaan waxa ay kaabayaan falalka weeraha oo ah
ereyada ordi hayay, fariisannaa, hadlay, qaylisaa iyo imaan doonaa.
mar kaa sidaa aad u arki haysid, falkaabku waa erey wax ka sheega falka. Waxaana
uu inoo sheegaa sida falku u dhacaayo amma u dhacay; meelaha uu ka dhacaayo,
goorta la filaayo in uu dhaco iwm.
10