bütçe ve cari işlemler dengesi arasındaki ilişki

292 Pages·2008·1.36 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANA BİLİM DALI

BÜTÇE VE CARİ İŞLEMLER DENGESİ ARASINDAKİ
İLİŞKİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ (1989-2004)

(DOKTORA TEZİ)

DANIŞMAN
DOÇ. DR. AHMET AY

HAZIRLAYAN
MEHMET MUCUK

KONYA – 2008
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
GRAFİKLER LİSTESİ ….…………………………………………………. vi
ŞEKİLLER LİSTESİ ………………………………………………………. viii
TABLOLAR LİSTESİ ……………………………………………………... x

GİRİŞ …...………………………………………………………………...…. 1
BİRİNCİ BÖLÜM
KAMU KESİMİ MALİ DENGESİ VE BÜTÇE AÇIĞI
1.1. Bütçe Açığı Kavramı …...…………………………………………... 5
1.1.1. Bütçe Açıklarının Alternatif Ölçüm Yöntemleri …...…….... 6
1.1.1.1. Geleneksel Açık (Conventional Deficit) …...….… 7
1.1.1.2. Kamu Kesimi Borçlanma Gereği (Public Sector

Borrowing Requirement) ……...……………….… 8
1.1.1.3. Birincil Açık (Primary Deficit) ……...…………... 10
1.1.1.4. Operasyonel Açık (Operational Deficit) ….……... 11
1.1.1.5. Yurt İçi – Yurt Dışı Açık (Domestic Deficit –

Foreign Deficit) …..…...………………………..... 12
1.1.1.6. Cari Açık – Sermaye Açığı (Current Deficit –

Capital Deficit) …………………………………... 13
1.1.1.7 Konjonktürel Açık – Tam İstihdam Bütçe Açığı

(Full Employment Budget Deficit – Cyclical Deficit) ... 14
1.1.1.8. Nakit Açığı (Cash Deficit) …...………………….. 15
1.1.1.9. Nominal Açık – Reel Açık (Nominal Deficit –
Real Deficit) …...………………………………… 16
1.2. Bütçe Açığının Nedenleri …..………...…………………………...... 16
1.2.1. Savunma Harcamaları ……...…..…………………………... 17
1.2.2. Kayıtdışı Ekonomi ……...………..……………………….... 19
i
1.2.3. Seçim Ekonomisi …...…………….………………………... 23
1.2.4. Gelişmişlik Düzeyi ……………….………………………… 24
1.2.5. Dış Nedenler …...………………….……………………….. 26
1.2.6. Yolsuzluklar …...…………………..……………………….. 26
1.2.7. Kamu Harcamalarında Savurganlık …….………………….. 30
1.2.8. Enflasyon ……………………..……………...…………….. 31
1.2.9. Sosyal Güvenlik Harcamaları ….………………...………… 33
1.2.10. Küreselleşme ….…………………..…………………..……. 34

1.3. İktisadi Yaklaşımların Bütçe Açıklarına İlişkin Görüşleri …...…. 37
1.3.1. Klasik İktisadi Yaklaşım ve Denk Bütçe Politikası …...…… 38
1.3.2. Keynezyen İktisadi Yaklaşım ve Esnek Bütçe Politikası ….. 40
1.3.3. Monetarist İktisadi Yaklaşım ve Denk Bütçe Politikası …… 41
1.4. Bütçe Açıklarının Finansmanı …………..…………………...…...... 42
1.4.1. Bütçe Açıklarının İç Borçlanma İle Finansmanı ………….... 43
1.4.1.1. Özel Kişi ve Kuruluşlar ………………………….. 44
1.4.1.2. Sosyal Güvenlik ve Ekonomik Kuruluşlar ……..... 44
1.4.1.3. Bankalar ………….…………………….……...…. 45
1.4.2. Bütçe Açıklarının Monetizasyon İle Finansmanı ….…….…. 46
1.4.3. Bütçe Açıklarının Dış Borçlanma İle Finansmanı ….…….... 48
1.4.3.1. Devletlerarası Borçlanma ….…………………….. 49
1.4.3.2. Uluslararası Mali Kuruluşlardan Borçlanma ….…. 49
1.4.3.3. Özel Borçlanma ………………………………...... 50
1.4.4. Bütçe Açıklarının Döviz Rezervleri İle Finansmanı ……….. 51
1.5. Bütçe Açıklarının Makro Ekonomik Etkileri …………….……..... 52
1.5.1 Bütçe Açıkları – Enflasyon İlişkisi ……………………........ 52
1.5.2 Bütçe Açıkları – Faiz Oranları ve Özel Yatırımlar İlişkisi .... 55
1.5.3 Bütçe Açıkları – Ekonomik Büyüme İlişkisi ………………. 63
1.5.4 Bütçe Açıkları – Gelir Dağılımı İlişkisi ………………......... 74
ii
1.5.5 Bütçe Açıkları – Döviz Kuru İlişkisi ……...……………….. 78
İKİNCİ BÖLÜM
ÖDEMELER BİLANÇOSU VE CARİ İŞLEMLER DENGESİ
2.1. Ödemeler Bilançosu Kavramı ……...…………...…………………. 84
2.2. Ödemeler Bilançosu Ana Hesapları …….………....……………… 85
2.2.1. Cari İşlemler Hesabı ………………………..……...………. 86
2.2.1.1. Mal Ticareti ………………………...…….……… 86
2.2.1.2. Hizmet Ticareti ……………………..……..…….. 86
2.2.1.3. Karşılıksız Transferler (Tek Taraflı Transferler) ... 88
2.2.2. Sermaye Hareketleri Hesabı ……………….……………...... 89
2.2.2.1. Doğrudan Yatırımlar …………………………..… 90
2.2.2.2. Portföy Yatırımları ………………………………. 90
2.2.2.3. Diğer Sermaye …………………….………..….... 91
2.2.2.4. Rezerv Varlıklar ……………………………...….. 92
2.2.2.5. Uzun Vadeli Sermaye Hareketleri ….…………..... 92
2.2.2.6. Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri ……………...… 93
2.2.3. Net Hata ve Noksan Hesabı (İstatistiki Farklar Hesabı) ...…. 93
2.2.4. Resmi Rezervler Hesabı ……………………………………. 94
2.3. Cari İşlemler Hesabı Dengesinin Analizi ………………………….. 95
2.3.1 Cari İşlemler Hesabı Açığının Nedenleri ……………...….... 96
2.3.1.1 Harcama Genişletici Politikalar ……………...…... 100
2.3.1.2 Kalkınma Düzeyi ……………………………........ 101
2.3.1.3 Enflasyon ……………………………………...…. 102
2.3.1.4 Teknolojik Verimlilik ………………………...….. 103
2.3.1.5 Döviz Spekülasyonu …………………………..… 104
2.3.1.6 Sermaye Hareketleri ……………………………... 104
2.3.1.7 Döviz Kuru ………………………………………. 107
2.3.1.8 Diğer Nedenler …………………………...…….... 108
iii
2.3.2 Cari İşlemler Hesabı Açığının Finansmanı …………....….... 109
2.3.2.1 Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ……...…. 109
2.3.2.2 Portföy Yatırımları …………………………...….. 111
2.3.2.3 Dış Borçlanma ………………………………...…. 113
2.3.2.4 Cari İşlemler Hesabı Açığının Finansman
Yöntemleri İle İlgili Genel Değerlendirme …...…. 114
2.3.3 Cari İşlemler Hesabı Açığının Ekonomik Etkileri …..…...… 115
2.3.4 Cari İşlemler Hesabı Açığına Karşı İzlenebilecek Politikalar 119
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE EKONOMİSİNDE GELİŞMELER VE
BÜTÇE VE CARİ İŞLEMLER DENGESİ ARASINDAKİ İLİŞKİ
3.1. Türkiye Ekonomisinde Makro Ekonomik Gelişmeler ….………... 125
3.1.1. 1980 Öncesi Makro Ekonomik Gelişmeler ……………...…. 126
3.1.2. 1980 – 1989 Dönemi Makro Ekonomik Gelişmeler ……….. 129
3.1.2.1. Ekonomik Büyüme …………………………...… 130
3.1.2.2. Enflasyon ……………………………………….. 132
3.1.2.3. Bütçe Dengesi …………………………...……… 133
3.1.2.4. Cari İşlemler Dengesi ………………………...… 141
3.1.3. “32 Sayılı Karar” ve 1989 Sonrası Makro Ekonomik
Gelişmeler ………………………………………………….. 150
3.1.3.1. Ekonomik Büyüme …..………………………...… 158
3.1.3.2. Enflasyon ………….……………………………... 163
3.1.3.3. Bütçe Dengesi ……..……………………...……… 166
3.1.3.4. Cari İşlemler Dengesi …….……………………… 175
3.2. Türkiye Ekonomisinde Bütçe ve Cari İşlemler Dengesi …...…….. 188
3.3. Bütçe Dengesi ve Cari İşlemler Dengesi Arasındaki İlişki …...….. 192
3.3.1. İkiz Açıklar Hipotezinin Teorik Temelleri ………………… 194
3.3.1.1. Milli Gelir Özdeşliklerinden Hareketle İkiz
Açıklar Hipotezi …………………………………. 195
iv
3.3.1.2. Keynezyen Geleneksel Görüş ……...……………. 196
3.3.1.2.1. Keynezyen Gelir – Harcama
Yaklaşımı …...……………………….. 197
3.3.1.2.2. Mundell – Fleming Modeli ……...…... 198
3.3.1.2.3. Feldstein Zinciri Hipotezi ………….... 205
3.3.1.3. Ricardocu Denklik Hipotezi …………………...… 207
3.4. Literatür Taraması …………………………………………………. 208
3.4.1. Türkiye Üzerine Yapılmış Çalışmalar ………………...…… 209
3.4.2. Diğer Ülkeler Üzerine Yapılmış Çalışmalar …………...…... 211

3.5. Bütçe ve Cari İşlemler Dengesi Arasındaki İlişkinin Türkiye
Açısından Ekonometrik Analizi …...………………………………. 213
3.5.1. Veri Seti ……...…………………………………………….. 213
3.5.2. Ekonometrik Yöntem ……...……………………………….. 214
3.5.2.1. En Küçük Kareler (Least Squares) Yöntemi …….. 214
3.5.2.2. Vektör Otoregresif (VAR) Model …...…………... 215
3.5.2.3. VAR Granger Nedenselliği ……...………………. 216
3.5.2.4. Varyans Ayrıştırması …..………………………... 217
3.5.2.5. Etki – Tepki Analizi …...………………………… 218
3.5.2.6. Durağanlık Testi …...…………………………….. 218
3.5.3. Bulgular ……...……………………………………………... 221
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ………………………………… 246
KAYNAKÇA …….………………………………………………….. 249

v
GRAFİKLER LİSTESİ
Sayfa
Grafik 1. Büyüme Hızı (1975 – 1989)…………………………………………. 131
Grafik 2. TÜFE Bazında Enflasyon (1980 – 1989)…………………………... 133
Grafik 3. Bütçe Dengesi (1975 – 1989) (%GSMH)…………………………... 134
Grafik 4. Kamu Harcamaları ve Kamu Gelirleri (1975-1989) (%GSMH)… 135
Grafik 5. Konsolide Bütçe Vergi Gelirleri (1975 – 1989) (% GSMH)……… 136
Grafik 6. Kamu Harcama Türlerinin Gelişimi (1975 – 1990) (% GSMH) ... 139
Grafik 7. Yurt İçi ve Yurt Dışı Faiz Ödemeleri (1975 – 1989) (% GSMH)... 141
Grafik 8. İhracat ve İthalatın Gelişimi (1975 – 1989)……………………….. 144
Grafik 9. Cari İşlemler Dengesi (1975 – 1990) (% GSMH)…………………. 149
Grafik 10. TÜFE Bazında Enflasyon (1990 – 2004)…………………………... 166
Grafik 11. Bütçe Dengesi (1990 – 2004) (%GSMH)………………………….. 167
Grafik 12. Kamu Harcamaları - Kamu Gelirleri (1990 – 2004) (%GSMH)… 167
Grafik 13. İç Borç Stoku ve Dış Borç Stoku (1990 -2004) (% GSMH)………. 169
Grafik 14. Kamu Harcama Türlerinin Gelişimi (1990 – 2004) (%GSMH) … 171
Grafik 15. TÜFE Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi (1995=100)………. 178
Grafik 16. Cari İşlemler Dengesinin Gelişimi (1990 – 2004) (% GSMH)…… 186
Grafik 17. Bütçe ve Cari İşlemler Dengesi (1990 – 2004) (% GSMH)………. 190
Grafik 18. Türkiye’de Bütçe ve Cari İşlemler Dengesi (1989 – 2004)……….. 222
Grafik 19. Bütçe ve Cari İşlemler Dengesi Scatter Diyagramı (1989 – 2004).. 223
Grafik 20. CUSUM Test Sonucu……………………………………………….. 225
Grafik 21. CUSUM of Squares Testi Sonucu………………………………….. 226
vi
Grafik 22. VAR Modeli Durağanlık Testi Grafiği…………………………….. 237
Grafik 23. Bütçe Dengesindeki Bir Standart Hatalık Şoka Cari İşlemlerin
Tepkisi……………………………………………………………….. 239
Grafik 24. Cari İşlemler Dengesindeki Bir Standart Hatalık Şoka Bütçe
Dengesinin Tepkisi………………………………………………….. 240
Grafik 25. Varyans Ayrıştırması Grafiği (Bağımlı Değişken CASA)………... 242
Grafik 26. Varyans Ayrıştırması Grafiği (Bağımlı Değişken BASA)………... 243

vii
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa
Şekil 1. KKBG, Birincil Açık ve Operasyonel Açık Arasındaki İlişki…… 11
Şekil 2. Reel GSYİH’nın Bütçe Açığı Üzerindeki Etkisi…………………... 14
Şekil 3. Reel Faiz Teorisinde Denge Faiz Haddi…………………………… 56
Şekil 4. Keynesyen Yaklaşıma Göre Denge Faiz Haddi…………………... 57
Şekil 5. Ödünç Verilebilir Fonlar Teorisine Göre Denge Faiz Haddi.…… 59
Şekil 6. Fon Arzında Artış ve Azalışların Faiz Oranı Üzerindeki Etkisi… 60
Şekil 7. Fon Talebinde Artış ve Azalışların Faiz Oranı Üzerindeki Etkisi. 60
Şekil 8. Klasik İktisadi Yaklaşımda Crowding-out Etkisi………………… 61
Şekil 9. Keynezyen İktisadi Yaklaşımda Crowding-out Etkisi…………… 62
Şekil 10. Monetarist İktisadi Yaklaşımda Crowding-out Etkisi…………… 63
Şekil 11. Lorenz Eğrisi………………………………………………………... 75
Şekil 12. Reel Döviz Kuru – İhracat ve İthalat İlişkisi……………………... 80
Şekil 13. Bütçe Açıklarının Makro Ekonomik Etkileri…………………….. 83
Şekil 14. Sermaye Hareketlerinin Sınıflandırılması………………………… 89
Şekil 15. Portföy Yatırım Araçları…………………………………………… 90
Şekil 16. Cari İşlemler Hesabını Dengeleyici Mekanizmalar………………. 96
Şekil 17. Cari İşlemler Açığı ve Temel Makro Ekonomik Göstergeler……. 98
Şekil 18. Cari İşlemler ve Üretim İlişkisi……………………………………. 116
Şekil 19. Mal Piyasasında Dengenin ve Net İhracatın Değişmesi: Kamu
Harcamalarının Artması…………………………………………… 197
Şekil 20. Mal – Para ve Döviz Piyasalarında Eşanlı Denge………………… 198
Şekil 21. Esnek Döviz Kuru Sistemi Altında Maliye Politikası…………….. 199
viii
Şekil 22. Sabit Döviz Kuru Sistemi Altında Maliye Politikası……………... 200
Şekil 23. Sınırlı Sermaye Hareketleri ve Sabit Döviz Kuru Sistemi Altında
Maliye Politikası, BP > LM………………………………………… 201
Şekil 24. Sınırlı Sermaye Hareketleri ve Esnek Döviz Kuru Sistemi
Altında Maliye Politikası, BP > LM……………………………….. 202
Şekil 25. Sınırlı Sermaye Hareketleri ve Esnek Döviz Kuru Sistemi
Altında Maliye Politikası, LM > BP……………………………….. 203
Şekil 26. Sınırlı Sermaye Hareketleri ve Sabit Döviz Kuru Sistemi Altında
Maliye Politikası, LM > BP………………………………………… 204
Şekil 27. İkiz Açık İlişkisi…………………………………………………….. 205
Şekil 28. Feldstein Zincirine Göre Bütçe ve Cari İşlemler Dengesi İlişkisi.. 206

ix