Burgâzi ve Fütüvvetnamesi

78 Pages·1976·33.28 MB·Turkish

by  Abdülbâki Gölpınarlı

Burgazl ve "Futuvvet-Name,, si
A bdulbaki Gi5lp'l!Yl(J,r li
bN-SbZ
§ Mliellif.
Yaymlad1g1m1z, tahlil ve intikad1m yapt1g1m1z tlirkge «Flitlivvet
name» nin mliellifi kimdir?
Mtiellif, Ali Emiri ntishasmda, bir yerde adm1 «Yahya-bn-i Ha
lil-ibn-i Qoban Feta-1-Bur'avi» diye anmada ( 4. a), diger bir yerde,
kendisinden «ben zaif» diye bahsetmede (29. b), bir ba§ka yerde
«bu zaif kim Yahya'dur» diye atasmm ad1m ve nisbetini anmadan
yalmz kendi adm1, ikinci defa zikretmede (30. a) ba§ka bir yerde
de gene «ben zaif kul» deyip gegmededir (31. a). Prof. Omer Lutfi
Barkan ntishasmda ad1, «Yahya-bn-i Halil aydur, gli ben Feta-1-
Bur'adi gordtim ki» diye geger (s. 2). Bayaz1t Umumi Klittiphane
sinde 5482 No. da kay1th niishada ad1, «Yahya-bn-i Halil Qoban
Fetal-1-Burgavi» dir (3. a). Fakat tuhafbr ki aym nlishada «Ve bu
zaif ayduram ki Muhammed-ibn-i Hac1 Magaltay-ibn-i Abdullah-al
Rlimi'yem akail-al-ibad ve kesir (12. a) -al -zenb, Tenbih-al-Gafi
lin kitabmda gordlim ki Flitlivvet ana dirler ki. .. » ctimlesine rast
lamaktay1z (12. b) Acaba ad1, Muhammed Halil midir ve babas1
olan Qoban'm obtir ad1 Magaltay m1dir? Qoban, Emiri ntishasmda
ki gibi, atasmm ad1 m1dir, b. L. Barkan ntishasma gore bu kelimeyi
«Qil ben» mi okumah, yoksa ~ayaz1t ntishasma uym.ah da Qoban'1,
Yahya-bn-i Halil mi kabul etmeli? Kesin bfr. soz soylemiye imkan
olmamakla beraber Emiri nlishasm1, hem eskiligi, hem tam olu§u,
hem de diger nlishalara, hele Bayaz1t ntishalarma gore dogru bulu
nu§u bak1mmdan dogru saymak ve mliellifi, Qoban oglu Halil'in
oglu Yahya olarak kabul etmek laz1md1r samyoruz.
Nisbeti, yukarda da soyledigimiz gibi «Bur'avi, Bur'adi, Bur
gavi» §ekillerinde yaz1hr. «Bur'a, Burga» ve «Bur'ad» adll bir §ehir
Burgazi ve «Filttivvet-name» si 77
bulamadik. Tarih Enciimeni azasmdan Arif Bey'e ait bir niishada
bu nisbet, «al-Burgazi» §eklindeymi§ (Kopriili.izade Mehmet Fuat :
ilk Mutasavv1flar, ist-Mat. Amire, 1918, s. 241, not. 1). Bu takdirde
miiellif, eskiden Edirne'ye tabi tslimye livasmdaki Burgaz kazasma
mensuptur (Butrus-al-Bustani : Kitabu Dairat-al-Maarif, c. V, Biy
rut - 1881, s. 336). Bu kelimeyi «Burgarl» §eklinde okumak da miim
kiindiir. Bu okunu§a gore miiellif, VII. - XV. yiizy1llarda ya§1yan
Bulgar Tiirk devletinin bas;s;ehri olan «Burgar - Bulgar» §ehrinden
dir (l?ibah-al-Din Yakut-ibn-i Abd-Allah-al-Hamavi : Mu'cam-al
Buldan, c. II, M1sir - 1906, s. 128-129, Akdes Nim~t : !slam Ansik
lopedisi, c II, !st. - 1944, s. 781 ve devam1). Gene kesin olarak bir§ey
denemezse de bu kelimeyi, «Burgazl» olarak kabul etmek dogru oltir
samyoruz.
§ Kitabm yaz1ld1g1 zaman.
Miiellif Ali Emiri niishasmda, «Freng-i lain tskenderiyye'yi bag
lam1s;1d1, ol vaktde bir kag pare kitab, Freng'den satun aldum. an
dan yana Tangnya tevekkiil k1ldum, s;iikr ol Tangnya kim bilme
yenleri bildiiriir ... Pes ben zaif dilediim kim bir kitab yazam, Fii
ttivveti beyan k1lam ... » sat1rlariyle «Fiiti.ivvet-name» nin yaz1ll§ ta
rihi hakkmda, miiphem de olsa bize bir ip-ucu veriyor (5. a).
Umumi bir tabirle !slam tadhlerinde «Freng» diye amlan Av
rupalllarm M1sir ve havalisini ilgar etmeleri bir kere degildir. 1167
de Kudiis krah, tskenderiye ve M1s1r'1 istila etmi§ti (Al-Kamil, IX,
Corlus Johannes Tornberg bas1m1, E. J. Brill, 1851, s. 220-224).
1169 da Dimyat muhasara edilmis;ti (ayni cilt, s. 331-332). 1207 -
1208 de ~am ve M1s1r illeri ilgar olunmus;tur (XII, 1853, s. 181).
1218 de Dimyat ku§atlld1 ve zaptedildi (Abu-I-Fida, III, M1s1r, Mat
baat-al-Huseyniyye - 1325, s. 210-216). 1246 da Dimyat, gene Freng
eline diis;tii (aym cilt, s. 138). 1250 de tskenderiye 1lgar edildi. M1-
s1r'a hiicumlar oldu (Abul-Felah Abd-al-Hayy-ibni tmad-al-Hanbeli:
~ezerat-al-Zahab min Ahban Men Zahab, c. V, M1s1r - 1351, s. 331-
. '
332). 1365 te K1br1slllar, yetmis; parga gemiyle Iskenderiye'ye gel-
diler, bu. s;ehri yagma ettiler, bir gok ki§iyi Oldiirdiiler, esir ettiler,
gittiler (aym kitap, c. VI, s. 208).
Burgazi, acaba bu muhasaralardan, bu 1lgarlardan hangisini
kastediyor? Bunu kesin olarak tayin etmek igin «Fiitiivvet-name»yi
biraz daha aras;tirmak laz1m. Kitapta Fiitii\'vet s;eceresi yaz1llrken,
78 Abdtilbal{i Golpmarh
§am'a kag1p blittin israrlara ragmen tabi olm1yan ve bununla ovti
nen ibn-al-Seft'ten ba§ka (Abu-1-Fida, III, s. 287) tekmil Flitlivvet
mensuplarrn1 kendisine baghyan Halife Al-Nasir li Din-Allah'tan
(halifeligi : 1179 -1225) sonra Salahaddin-i Eyyubi'nin oglu Al-Ma
lik-al-Zahir Gazi'yi amyor ve §ecereyi onunla bitiriyor (64. b). Bu
zat, Halep emiridir ve 613 climadelah1rasmda Olmli§tlir (1216, Al
Kamil, XII, s. 204).
Malik-al-Zahir'i, «g1yas-al-dlin'ya va-1-din, kahf-al-islam1 va-1-
/ Mtislimin, abu-1-muzaffer» gibi lakaplarla anmas1 ve §ecereyi bu
zatla bitirmesi, kitabm yaz1ld1g1 tarihte, Gazi'nin sag oldugu hak
kmda bize, bir tahminde bulunmak f1rsatm1 veriyor. Bu takdirde
bahsedilen Freng istilas1, 1207-1208 deki istiladir ve kitap, bu y1lla
216 y1h arasmda yaz1lm1§br. Fakat biraz ilerde soyliyecegimiz gibi
kitapta, Nasiri'nin 1290 da yazd1g1 manzum farsga «Flitlivvet-name»
siy}e XIII. ytizy1lda Necm-i Zer-kub tarafmdan yaz1lan farsga men
sur «Flitlivvet-name» den, yer yer, adeta tercemeler bulunmas1, 1329,
yahut 1334 te olen Abd-al-Razzak Ka§ani'nin «Tuhfat-al-ihvan» iy
le 1325 te Olen Ala-al-Davla'nm. «Flitlivvet Risalesi» nde anlatilan
bir hikayenin, bu kitapta bulunmas1, bizi btisblitlin §a§1rtmadad1r
(Blittin bu kitaplar, iktisat Faktiltesi Mecmuasmda, taraf1m1zdan,
t1pk1bas1m olarak yaymlanm1§ ve Tlirkgeye gevrilmi§tir. «islam ve
Ttirk illerinde Flitlivvet te§kilab ve kaynaklan, istanbul Universi
tesi, iktisat Faktiltesi Mecmuas1, ist. ismail Akglin Mat. 1952, Cilt
XI, Say1 1-4, s. 3-354). Haydi, diyelim ki Ftitlivvet ehlinde adab,
gelenekle§mi§tir, aymd1r; gerek erkan ve adab, gerek bunlarla ilgili
hikayeler, sohbetlerde ag1zdan ag1za nakledilegelmi§tir, kitaptan ki
taba gegmi§tir. Yalmz bizi §liphelendiren bir ba§ka kay1t var :
Burgazi, §ecereyi, Malik-al-Zahir Gazi'yle bitirdikten sonra der
hal «Climlesintin kavli ve hlikmi §oyle buyunrd1lar kim : Pes imdi
bu aziz evliyalardan zikrolundL .. » gibi bir sgz soyltiyor (64. b -
65. a). Ttirk diyarrnda, eskiden de, §imdi de «Veli» ve «evliya», daha
fazla, Olmti§, gegmi§ ki§iye ve ki~ilere denir. §u halde eser 1216 dan
sonra yazllm1§br. §ecereyi Gazi'de bitirmesi, belki de k'endisini, onun
halefi, halifesi saymas115.dand1r. Ancak Freng istilasmm 1365 teki
istila olmasma imkan yoktur, gtinkli .1216 y1hyle bu y1l arasmda,
a§ag1 yukan birbuguk as1r vard1r. Bu istila, olsa olsa 1250 deki is
tilad1r.
«Alamat-al-Vasila kitabmda aydur :, §imdi ol lisklif Raslll'lin
halifesi Abbas hazinesi igindedlir» sozti (62. b), kitap yaz1hrken Ab-
/
Burgazi ve «Ftittivvet-name» si 79
basogullan Imparatorlugunun heni.iz y1kllmam1§ oldugunu goste
rebilir.
Has1h bu eser, hem yukardaki karineler, hem de dil bak1mm
dan kesin olarak XIII. yi.izy1lda yaz1lm1§br.
§ Yaz1ld1g1 yer.
Burgazi'nin, «Fi.iti.ivvet-name» sini nerde yazd1gma dair kitap
ta bir kay1t yak. Yalmz yukarda da soyledigimiz gibi Freng'in is
kenderiye'yi ku§att1gm1 ve o zaman Frenklerden bir kag kitap sa
tm ald1gm1 anlatmasma (5. a), Flitlivvet §eceresinde, Salahaddin'in
oglu ve Halep emiri Gazi'yi anmasma (55. b) bak1hrsa bu kitap, her
halde Anadolu'da, hatta Anadolu'nun M1s1r'a yakm yerlerinde, belki
de Halep'te yaz1lm1§br samyoruz. Kitapta yer ad1 olarak iskende-
'
riye'den ba§ka yalmz Antalya gegiyor. Bunu da, Antalyah Hoca Sa-
lahaddin'den okudugunu anlabrken soyli.iyor ( 4. b). Antalya'yla Ha
leb'in yakmhg1, dikkati gekmekle beraber bu soze dayanarak Antal
yah bir hocamn mutlaka Antalya'da hocahk ettigine hi.ikmedemeyiz.
Mi.iellif, «Anunigi.in Turk dilince yazdum, okumaga gengez ola,
netekim Kur'an da buyurur ... Pes bu Rfun i1i kavmi Ti.irk dilin bi-
. llirler, biz dah1 Ti.irk dilince beyan k1lduk» sozleriyle kitabmm
Ti.irkge yaz1h§mm sehebini bildirdigi gibi Anadolu'da yaz1ld1gm1 da
ag1klamaktadir (5. b -6. a). Zaten· daha IX. yi.izy1ldan itibaren Fi.i
ti.ivvet ehlinin, Horasan, Bagdad, Irak ve §am lilkelerinde temerki.iz
ettigini, Al-Nasir zamanmdaysa bu zi.imrenin, bir merkeze, Bagdad
halifeligine bagland1gm1 biliyoruz (iktisat F. M. ndaki makalemiz,
s. 6-8 ve 76-78). Kitabm dilinin bati Oguzca olmas1 da eserin Ana
dolu'da yaz1ld1gm1 ispat eder.
§ Mi.iellifin bilgi K.udreti.
Mi.iellif, yirmi ya§ma kadar hig okuyup yazma bilmedigini, fa
ka.t bilginlere kar§I bi.iyi.ik bir sevgi besledigini, aym zamanda Fi.i
ti.ivvet erkamm bildigini, yirmi ya§ma girdikten sonra okumaya he
ves ettigini, Antalyah Hoca Salahaddin'in mektebine devam ettigini,
i.ig aydan az bir mi.iddette okumay1, yazmay1 belledigini, hocasiyle
halkm, buna §a§1p kald1gm1, medreseye de devam ettigini soyli.iyor
(4. b - 5. a).
Medrese tahsilini bitirip bitirmedigini bilemiyoruz. Ancak ki
tapta rastlanan yanh§lar ve mesela 67. b -68. a da bir ayetin ni.izul
sebebini tamamiyle yanh§ ve sagma bir surette bildirmesi, 7. b de
Abcililbaki Gi>Ipmarli
mevzu' bir hadisi hadis olarak ileri si.irmesi di.i§i.ini.ilecek olursa mli
ellif, bilgide pek de ileri degildir. Hele 5. a da, kitabm1 yazarken
faydaland1g1 kitaplar1 zikrederken, «Tuhfat-al-Vasaya» daki «if ~-l;
;:..ii "'_
~)--di o...i.~ ;;_\:-)1;...(.r l:..) » ci.imlesindeki «miisemma» kelimesini
bir kitap ad1 sanmas1 ve «Umdat-al-Vasila» y1 «ilm-i Vasila» diye
kaydetmesi (5. a), bilgisinin derecesini gostermektedir. Hatta bu ki
taplar arasmda amlan «Tazkirat-al-Avliya» nm, bu ibaredeki «al
tazkira» sozi.inden QlkanlmI§ olmas1 bile hatira gelebilir. Ancak §U
nu da soyliyelim ki burdaki Mi.isemma kitab1, yalmz Emiri ni.isha
smda var, fakat 41. b nin sonlarmda gene bir «Miisemma» kitabm
dan bahsediliyor ve bu kay1t, bi.iti.in ·nushalarda mevcut. Bu bak1m
dan belki bu adla adland1nlm1§ bir kitap vard1r ve mliellif, bu kitab1
gormi.i§, yahut duymu§tur. Fakat ayetin ni.izUl sebebi olarak goste
rilen uydurma olayla mevzu' hadis hig bir suretle tevil edilemez. Biz
ce Burgazi, iskenderiye'de, belki de Halep'te bulundugundan, bu
memleketlerden birinde, yahut Antalya'da okudugundan arapgay1
konu§ma dili olarak biliyordu. Belki biraz farsgas1 · da vard1. <;linkli
Mevlana'nm «Mesnevi» sinden bir beyit almada ( 49. a), fargsa bir
k1t'ay1, yanh§ olarak Mevlana'ya atfetmede (55. a -b), gene «Mes
nevi» den bir hikaye nakleylemededir ( 4 7. a - 48 b, Bunlar igin «AQI
lama» miza bak1mz).
Kitabma kaynak olarak and1g1 kitaplar arasmda elimizde yal
mz «Tuhfat-al-Vasayh ve «Salvat-al-Arifin» var. «Tuhfat-al-Vasa
ya» dan adam-ak1lh faydaland1g1 muhakkak. Eserinin birgok yeri,
dogrudan dogruya bu kitaptan bir terceme hliviyetini ta§1yor.
Has1h Burgazi, bilhassa sohbetlerde yeti§mi§, mlinte§ir terbi
yeyle bilgi elde etmi§, arapgay1, bulundugu illerde bellemi§, baz1 ki
taplan kan§hr1p mana Qlkaracak kadar ilerlemi§ bir adam olmakla
beraber oyle kudretli bir bilgiye sahip degildir.
§ Flitlivvet-name nlishalar1.
Bu Flitlivvet-name'nin birgok nlishas1 vard1r, fakat bu nlisha
lar, gok yeni yazmalardir. iglerinde, bildigimize gore en eskisi, Fa
tih'te Millet Klitliphanesinde, Ali Emiri Ef. nin ~er'iye kitaplar1 ara
smda 1154/198 No. da kay1th olan nlishad1r. Kahverengi adi me§in
oiltli olan bu kitap 20,5X14 eb'admdad1r. Yazi eb'ad1 14,2X9,2 dir.
Yazis1, okunakh bir nesihtir ve harekelidir. Ayetlerle hadisler ve
mlistensihge onemli gorlilen yerler, celi yaz1yla yaz1lm1§hr. Her sa-
Burg§.zi ve «Filtilvvet-niime» si Sl
hifede dokuz satir vard1r. Kitap, yetmi§ yapraktir. 1.a dan ba§la
makta. 70. b de bitmektedir. Ketebesi §udur:
~il.11'-:'J .zu ..J -1 ~I .JT _, .4- V..1~- J"- .ZUIJ,.. _,~A..;!; 0-""" J .ZUl..:i_,.! .::...;»
..
:t~ ...1_, j_..r~-' ..:..!.: ~:- ~) J.1_,1 J IJ'..Ji°» Yazan belli degildir.
Bayaz1t Umumi Ki.iti.iphanesinde 5481 ve 5482 No. larda kay1th
iki ntisha var. 5481 No. ·daki niisha adi me§in ciltlidir. 21><15 eb'a
dmdad1r. Yazi nesihtir. Her sahifede onbe§ satir vard1r. Kag1d1 fili
granh ve aharhd1r. Ayet, hadis ve ba§hklar siirhla yaz1hd1r. Bu
niisha da harekelidir. Otuzalt1 yapraktir. Sonunda, «c_...I ~:- '-:'l:. . Cll.::...;
, • , '\ <l- .....;JI_, ;~"-» ketebesi vard1r. Yazamn ad1 yoktur. Kitap 1. b
de ba§lar, 36. a da biter. Ni.isha ba§l.angu~taki «hahk-1 kiille §ey' ve
raz1k-1 kiille hayydiir» den (Emiri nli.s. 2. a), «ibrahim aleyhisselam
korkd1» ya kadar eksiktir (17. a). 55. a da, «Mesnevi» den alman
beyitten sonraki lnt'a yoktur. «Do§ekden durmak» edepleri anla
t1ld1ktan sonra kitap bitmektedir, yani nlishada ordan a§ag1s1 yok
tur (58. b). Bu ni.isha, bu suretle hem ba§tan, hem sondan eksiktir.
5482 No. da kay1th niisha, 20Xl5.5 eb'admda.d1r. Yaz1 nesihtir.
Otuzdort yapra.ktir. Kitap; 34. a da bitmektedir. Her sahifede on
be§er satir vardir. «Tangri taala Kadr gicesini ramazanun yigirmi
yidisinde kod1» dan (6. b), «anun kim §eyhi yQkdur, · anuh §eyhi
~eytandur ve dah1 delil» e kadar yoktur (7. b). «Pes Sare' ay1td1»
dan (17. a), «hig Musa sozlinden ta§ra g1ktnad1,. l§k1la Musa'ya kul
luk' eyledi ve bu k1ssa me§hurdur» a kadar eksiktir (20. a). Niisha
da boylece yer yer noksanlar vard1r. Sonu da «zira kim evvel Is
lam dininde Hamza §ehid old1» ciimlesiyle bitmektedir ki (54. a)
bu suretle Emiri niishasma nazaran sondan onyedi yaprak eksiktir:
Bu ciimleden sonra kitap, « ~l:_G l.::...r.. » yaz1s1yla bitiyor. Ketebe
I
olmad1g1 gibi tarih de yoktur. Ancak 7. a da, kenarda, «Bunu dahi'
okumu§dur Mustafa Qelebi (ya.hut «Q» de nokta olmad1gma gore
· Halebi) 1149» kayd1 var. Bu kayda gore nlisha bu tarihten· onceye
aittir, fakat ilk ni.ishadan da eksik bir niishad1r.
Goriiliiyor ki bu iki niishadan faydalanmam1za imkan yok ve /
elimizde yalmz Prof. Dr. Omer Lutfi Barkan ntishas1 kalmaktad1r.
Bu ntisha, rahmetli Kilisli Rifat Hoca tarafmdan istinsah edilmi§tir.
Fakat kimden, yahut hangi kiitiiphaneden kopya edildigi kay1th de-
82 Abdiilbaki Golpmarh
gildir. Bu bak1mdan bu elyazmas1 nlishanm tam tavsifini yapam1-
yoruz. Ketebesi §udur :
.J.
-':~ \.,u-\ (.A>\_;.\ ~.. 0 .. J~.--';J\(;.) .k-J j J(.i -UJ\j.J•! .\ll-) \0~A> ,:;• . .!. ))
JY-'
..:U\.)Ai. ..:...l..,.).l\L.~ ~ .. ~. ..:...l:..~\, ~jllc:.a:--' o-i:-; "-f'.'"'-' J l.i. ..:UI~::-. d'l:-1~
<I\," t .. :..... "='l1:..:_1i1.c., 0 .. .Jw· ;J_, "='l:_S:::J\ u .. ~lb 01
Bu nlisha, gergekten de tam ve saglam bir nlishadir. Fakat kop
ya edildigi tarihin, Emiri niishasma nazaran gok yeni olmas1 dola
y1siyle biz, Emiri nlishas1m esas tuttuk. Yalmz burda, bu nlishanm,
icab eden hususiyetlerini, oblir niishalarla mukayese ederek bildi
relim:
Bu nlishanm ba§lang1c1, aynen §udur :
J. . \ (.,.... )\
J.J.4! \-s.) lfh:•'"" _, J> J ';JI t_'Ji ~~ _, lfh:;. .. _, ':-'~looe-1 \J':" .,:..- .ui .. 0-7") I. .:U \{~ >)
Jt>4_, "-':G 0c. J_,i.J1)•·' ':-'~6. J_,7.al\j 0 .. ..,·J...\<i _rl:J\_, J-'j~\ .k-UI_, JJ...\.all
v--i';J\~""::'.'"' ~~~ w_ _ ,~ ~..1~ ...:..~; .. ~lL\ '-:'f' ~ .... _, .. _, ......;./\; ":-"~~·! J:.A~\j.,\
0
..)\ ...\y-:.\J .J d_,r:.';J o...\,...._, .i'.ul';J\ .J\ :I.)\ ...\r~\ ~;1:-- ._,.,...\.all;..ra.>- J .i.:'..1·'. rr·_,;..· ~;lb
(( J-J "-:k J l.! ..:UIJ.a .J_,_)J o...\:c. Lr
Bayaz1t Umumi Ktitliphanesindeki her iki nlishanm dibacesiyse,
baz1 nlisha farklar1 mlistesna, §udur :
J;
<!lj.ll .....A.i. ~ rt-bl-". ~-'~_,:JI._;)~ .. Jt\t-' (C. :l:I_,\ ':'_,I; <.S-ill .ui..J.1>>
..s4:l I4 --.~ 1_ , ..:...lr,.!.1\ t .5_,A> 0 .. rr· _,;..· ,)j_, (.7") I_, (;i) IJ!. Ltt.. /' J \ r \ ..J)-' ~ J.;l \......;.:?° _,
1_,1..,_, .WIJ \ \r:-' l_,\...i\\t:ll r" lf""'f·\_, r_A>l:l\ e-_,1_, l~~·'-' J)Jlr-' ;_,:.<l\J•'.'"'J ( ••: J\_,
;; ..JI ..... r:.I ~;1:-- ._,.,...\all;_,..a.,.. Jo.;·'. rr-_,;.,·_, ~;u" (...)""i';J\ (,,.,,.:,'.'"'~..,-_,CL. j rf. ... 1))1
<i:LJ,!~I "'.l,,,_1_, .JI_, .. ~ ... ..:U\J-4 .J_,_)_, o...\~c. Lr .)I ...\r:.1_, .J d_..r:.';J o...\>J ..:U\';J\ .JI
~imdi de «Tuhfat-al-Vasaya» nm dibacesini yazallm :
ri-k',, ..1fb _, ~_,:Al 1 '--' )\. .. ...;~\t., ~c. -1\1 _,1 '7' _,1; ) ; .>-ill .ui...\}\ r."") 10..7") 1. ui1.. ..... ~ ))
..:...lr,.!.1l s_,A> 0" rr· _,;..· ,)j_, ~•'j\-' ~.7" )IJ~.la?. i"' JIJ ""I u)J ~_,.;11......;.i ':-'~· V .....A!. lhl~
l_,1.,.i\ lr.11 ~ \~·1_, ~A>l:ll L:'."_,\_, \~~.\_, Jt)illrLI ~_,::;.)IJ·~J ( • .a.I\_, j=lllr-.~\_,
._,.,...\,;:l\~..i:l:.,,.. J a ..... '. rr-_,;.,·_, ~;lb v--i':JI ~:~4 ....- _,S:::J.. J r,. ... 1_,J11_,1..._, .i'.u\J\ lr.-'
-Ui\jc. J-:i\ ~ ~-' lr:. .J d_..r:. ';J .W\';J I .JI ';J .)I ..1r:.\ _, ••• (~~ r~ \ J.: \ o_;_b.
o...\,.. _,
;_,::;.II 4.\-:i _,~~)I "':;_, ?,l.J_,-)_, jh. ... llo...\:C. \$.)I ...\r!.i-' <.S...\~I ~~ .. c~-·
o_r....l. .
._,.,..\.ill (iv_.rJl......;.i\_,l.\ Jc.~ .,.l~ll~~ 1_, J:.l 0~ \.. \~_a,")'\ .i.)\_, "-:le. -U!\J.., ..sf=:..l\ .. ~IJ
~')~ .Wl......;.c.l..A; ~,;11->:"'1 .W\j_..J ..r"l.:ll (:5) ~~lhl\ ( .. .)01 ~...\".".l\ (.h.11 (~r,:l\
..J)..r"\:l\i\.. )II LJ.!ll.11'-:') (;,:).;. J 0_!: .. ~ It\..\ (::-'4)1'.~ J •.•• ,J)\1;. k:_J\jc. ...\ .. _,
•• ••o~I ':J\ j_...\.ll (~ ';J_, LJ.!•l-.Ui\..\ ';J ':')\;.l\i\..I_, J )l.!.l\i\..\ 0_!:..µ\..i: .. \ -UJ\
0\_,-
Burgazi ve «Fi.iti.ivvet-name» si 83
(iktisat FakiiJtesi Mee. daki makalemiz, metin, s. 121, terce
memiz, s. 205-206).
Dikkat edilirse derhal anla§1hr ki b. L. Barkan ntishasmdaki
yanh§larla dolu dibace de, Bayaz1t ntishalarmdaki dibaceler de
«Tuhfat-al-Vasaya» dan almd1g1 gibi Ali Emiri ntishasmdaki dibace
de gene aym dibacenin a§ag1 k1s1mlarmdan ahnm1§br. Ancak diba
cenin son k1s1mlarmdaki dort halifeyle Hasen ve Huseyn'e, Pey
gamberin am1calan Hamza ve Abbas'a, muhacirlerle ansara verilen
selam, mtiellifin ilavesidir.
§ Metni nas1l haz1rlad1k?
En eski ve saglam metin olan Ali Emiri ntishasm1 esas tuttuk.
Harekeli oldugu ic_:;in telaffuz tarzlarm1 tayinde gtic;;llik c;;ekmedik. Bu
metinde de baz1 eksiklikler var. Her halde bunlar, metni istinsah ede
nin dikkatsizliginden ileri gelmi§ olmah. Bu eksikleri, Prof. Dr.
b. Lutfi Barkan'm ntishasmdan tamamlad1k, ancak ald1g1m1z ibare
leri not olarak degil de metin ic_:;inde, parantezle Emiri metninden
ay1rarak ald1k ve yerlerinde gosterdik, bu suretle de metni bozmam1§,
soztin tamamiyetine dokunmam1§, fakat Emiri metninde olmay1p di
ger metinden ahnm1§ yerleri, yerlerinde gostermi§ olduk . .B ayaz1t
Ktittiphanesindeki iki eksik metinden faydalanmam1za imkan yoktu,
imdad1m1za bu metin yeti§ti.
§ Bu Ftittivvet-name'nin kaynaklar1.
Burgazi, Fiituvvet-name'sini haz1rlarken bilhassa «Tuhfat-al
Vasayil» dan faydalanm1§br. Dibace, yukarda da soyledigimiz gibi
bu kitaptan almd1g·1 gibi 2. b de, «Biltin iy karda§lar ve iy dustlar»
diye ba§hyan k1s1m, 3. a da «Amma sebeb gordtim ki. .. » diye ba§
hyan k1s1m da «Tuhfa» dan terceme edilmi§tir (Makaledeki
metn~ bakm1z, s. 121, 108. a). «Tangri taala Kadr gicesini ramaza
nun ... » ibaresiyle ba§hyan ve goklerin, yerlerin ... hep yedi oldugu
nu bildiren k1s1m da (3. a) «Tuhfa» dan almmad1r (Metin, s. 126,
112. b, terceme, s. 208-2Q9). 27. a daki harfler ve izahlan, «Bahr-al
Futuvva va zikru §acarat-al-Favz» da oldugu gibi (makalemiz, s. 32)
«Tuhfat-al-Vasayh da da vard1r (metin, s. 126, 112. b, terceme, s.
216). 28. b - 29. b deki bahisleri, ayetleriyle, hadisleriyle gene
«Tuhfa»da buluyoruz (metin, 126, 113. a ve devam1, terceme, 217
ve devam1). 32. a da ibrahim Peygamberin tavsifleri, aynen «Tuh
fa» dan ahnm1§br (metin 128, 115. a, sondan · iki sabr, terc. 224).
84 Abdiilbaki Golpmarh
63. b den 64. b y~ kadar siiren Fiitiivvet §eceresi de «Tuhfat-al-Va
siya» daki §ecerenin aymd1r. Yalmz Abu Miislim-al-Mahazi, «Tuh
fa» da, dogru olarak, Abu-Miislim-a-1-Horas&ni'dir. Bahram, «Bah
ram-al-Daylami» diye ahnm1§br. Emir Hasen, «Emir Hassan-ibn-i
Rabiat-al-Mahzumi» dir: Cev§-al-Ferazi, «Cav§an-al-Farazi» dir. Ne
fis Siileyman, «Nefis Selman»dir. Kail-al-~ibl, «Aid-al-~ibl» dir. Ma
lik Abi Kancari, «Malik Abu-Kalincar» d1r. Avi, «Emir Avi» dir.
Na'ca, «Ebi-Na'ca» d1r. Seyyid-ibn-i Aliyy-al-Sufi, «al-Seyyid Abli
Aliyy-al-SUfi» dir. Nefis-ibn-i Abd-Allah'tan sonra da Al-nas1r li-din
-Allah'm fiitiivvet §eyhi Abd-al- Cebbar'a kadar Baka-bn-i Tabbah,
Abu-1-Hasen-ibn-i ~ariban, Abu-Bekr-al-Cahi§, Zaim-al-~ehid Omer
al-Rahhaz, Ubeyd-Allah-ibn-al-K1yr, Emir Aliyy-ibn-i Dag1ym ad
lari vard1r( metin, s. 130-131, 117. a - b, terceme, 230, Zaten metinde
de, §erecenin «Tuhfa» dan almd1g1 ag1klanmaktad1r) . 65. a dan iti
banre anlatilan erkan, «Tuhfa» nm dordU,ncii fashm te§kil eder
(metin, 127-129, 114. a -115. b, terceme, 220-225). 61. a dan 63. a ya
kadar siiren ve Peygamberin soyunu sopunu, mahm miilkiinii bil
diren kis1m, gene «Tuhfa» dan ahnm1§br (V. fas1l, metin, 129-130,
115. b -116. b, terceme, 225-230).
21. b -22. a da Ciineyd'in, Fazl'm (yahut Fuzayl'm), Abu-Bekr-i
Varrak'm, Haris-i Muhasibi'nin ve Muhammed-ibn-i Aliyy-al-Ha
kim-al-Tirmizi'nin Fiitiivvet hakkmda nakledilen sozleri «AlcRisa
lat-al-Ku§ayr1yya» da, Fiitiivvet babmdadir (M1s1r, 1284, s. 134-135.
Bu sozler, Nas1ri'nin «Fiitiivvet-name» sinde de vard1r. Makalemiz,
metin, 182, 89. b, terceme, 313-314). 50. a -51. b de sema' hakkm
daki sozler de aym kitaptan, Serna' babmdan ahnm1§tlr (s. 199 -
205).
22. a dan itibaren Fiitiivvet verilmiyecek ki§iler bahsi, hemen
hemen Nas1ri'den tercemedir. Yalmz Nasiri'de oniki ki§iye Fiitiivvet
verilmezken burda say1, yirmiye gikmaktad1r. Sebebi de Fiitiivvet
verilmiyeceklerle insam Fiitiivvetten dii§iiren s1fatlarm birle§tiril
mesidir (Makalemizdeki metin. 183-184, terceme, 316-318). 27. b den
ba§hyan ve ahinin nas1l bir ki§i olmas1 gerektigini bildiren kis1m
ve bu kismm. bilhassa, ba§lang1c1, Nas1ri'nin «Der ongi sahib-Fiitiiv
vet gigune kesi ba§ed» faslma pek benzer (metin, 185, 91. a, ter
ceme, 318-319). 11. a dan itibaren ba§hyan ve Adem Peygamberin
incir yapragiyle edep yerini orttiigUnii. anlatan k1s1m da Nas1ri'nin
Fiitiivvet-name'sinde var (metin, 194-196, 95. b -96. b,, terceme 335-
339).
Burgazi ve «Fi.iti.ivvet-name» si 85
42. a dan ba§hyan yemek yemek edepleri, Necm-i Zer-kub'un
~<Fi.ittivvet-name» sindeki izahata uyuyor (metin, 149 ve devam1
terceme, 255 ve devam1). 53. a dan ba§hyan su verme edepleri de
bu Fi.iti.ivvet-name'ye uymada (metin, 147, terceme, 255). 58. b deki
SU dokme edepleri de oyle (metin, 151, terceme, 260-261) .
••
Bi.iti.in bu izahattan anla§1hyor ki Burgazi, kitab1m haz1rlarken
b~lhassa «Tuhfat-al-Vasaya» y1 temel kaynak olarak alm1§, fakat da
ha birgok Fi.iti.ivvet kitab1 da kari§brm1§, §i.iphe yok ki duydugu ri
vayetlerden, iginde ya§ad1g1 geleneklerden de faydalanm1§br.
§ Kitabm ozeti.
Burgazi, «Tuhfat-al-Vasaya» da, Fi.itiivvet yolunun bozuldugu
na aid olan bahsi aynen tercemeyle i§e ba§hyor. Muhtasar yazlla
yazlla FUti.ivvet erkanmm unutuldugunu anlabyor· ve Rum lilkesin
de ti.irkge konu§uldugu igin kitabm1 ti.irkge yazd1gm1 bildiriyor.
Ona gore her Mi.isltimanm bir §eyhi olmas1 gerektir. §eyhi ol
m1yan, §eytana mi.irittir. Yigit, ahi ve §eyh, i.igi.i birdir. Yigitlik, Fi.i
ti.ivvet yoluna girmek, ahilik, yola di.i§i.ip gitmek, §eyhlikse var1la
cak yere varmaktir.
Muhammed Peygamber, Ali'ye, sana koti.ili.ik edene ne yaparsm
diye sormu§, o da iyilik ederim demi§. Peygamber, koti.illigiini.i art
tirip durursa ne yaparsm diye sormu§. Ali, bu soruyu, o koti.ili.igi.ini.i
artbrd1kga ben de iyilik etmeyi arttirmm diye cevapland1rm1§. Pey
gamber, bunun i.izerine, peki demi§, hergi.in cigerini kan ederse ne
yaparsm? Ali, gi.inde demi§, bin kere cigerimi kan etse, bin kere
gonli.imi.i y1ksa zerre kadar hatirm1 y1kmam. Bunu duyan Peygam
ber, «Ali'den ba§ka er yok, Zlil-fekar'dan ba§ka k1hg yok» demi§.
Ali'nin dort akga~1 vard1r.; birini gi.indi.iz, birini gece, birini gizli,
birini ag1k, yoksullara verir.
Tann, incir agacm1; Adem Peygambere yaprak verdigi, onun
aybm1 ortti.igi.i igin, Adem Peygamberi; SUQU kendisine isnad edip
Tanr1y1 tenzih ettigi igin, §it Peygamb>eri; Adem'i konuk ettigi igin, /
1brahim Peygamberi; putlar1 k1rd1g1, konuklan doyurdugu, konuk-
suz yemek yemedigi igin, Yusuf Peygamberi; nefsine uymad1g1 igin,
Nun oglu Yu§a'1; Musa'ya uydugu, onun emrinden d1§ar1 g1kmad1g1
igin, Ashab-1 Hehf'i; puta secde etmedikleri igin Fi.iti.ivvetle anm1§-
t1r.