BOTTER APARTMANI CEPHESİ KONSERVASYON PROJESİ Ahmet Ersen1, İrem Verdön2 1.Giriş ...

17 Pages·2009·2 MB·Turkish

BOTTER APARTMANI CEPHESİ KONSERVASYON PROJESİ
Ahmet Ersen1, İrem Verdön2
1.Giriş
Beyoğlu ilçesi Asmalımescit Mahallesi’nde yer alan Botter apartmanı, art nouveau
üslubunun İstanbul’daki ilk örneğidir (Batur,1994,312). Art nouveau, 1880-1910
tarihleri arasında, 19. yy eklektisizmine (seçmecilik) ve endüstrinin sanatı öldüren
monotonluğuna karşı taklitten uzak yeni bir üslup olarak Avrupa’da doğmuştur (Rona,
1997). Estetik değerleri ön planda tutan bu yeni akım konularını doğadan almış,
doğal biçimleri inceltip uzatarak stilize etmiş ve asimetrik bir düzen içinde kullanmıştır
(Rona 1997). Yumuşak kıvrımları ve bezemeci üslubuyla, özellikle İstanbul’da yaygın
ilgi gören art nouveau akımının Türkiyede’ki ilk örnekleri II Abdülhamid (1876-1909)
tarafından İstanbul’a çağırılan İtalyan mimar D’Aronco tarafından yapılmıştır (Rona,
1997). Adını, II. Abdülhamit’in ve sarayın resmi terzisi olan Hollanda uyruklu J.
Botter’den alan apartman, Raimondo D’Aronco tarafından 1900’de tasarlanıp inşa
edilmiştir (Batur, 1994, 312). Yapı birinci derece kültür varlığı olarak tescil edilmiştir.
Çalışmanın amacı, Botter apartmanının doğal taş cephesinin konservasyon
projesinin hazırlanması çerçevesinde, yapıda ve laboratuarda gerçekleştirilen gözlem
ve analizleri açıklamak ve bir yöntem anlatmaktır. Bu amaçla, öncelikle yapının
malzeme ve hasarları yerinde incelenmiş ve hasarlar Uluslararası Anıtlar ve Sitler
Konseyi’ne (ICOMOS) bağlı Uluslararası Bilimsel Taş Komitesi (ISCS) tarafından
2008 yılında yayınlanmış olan “Illustrated Glossary on Stone Deterioration Patterns”
adlı rehbere göre sınıflandırılmıştır. Bu sınıflamaya göre farklı malzeme ve hasar
tiplerinin görüldüğü noktalardan örnekler alınmıştır. Yapıda görülen bozulma
morfolojileri, bu bozulmaların gerçekleşme nedenlerine dair ipuçları vermektedir.
Literatürde çok kez çalışılmış ve açıklanmış olan bu morfolojiler ile yapıda görülenler
birleştirilmiş ve bir ön teşhis yapılmıştır. Ön teşhisin doğruluğunu saptamak,
bozulmaların derinliklerini, taşla olan ilişkilerini anlamak ve doğal taşların
karakterizasyonunun yapılması amacıyla iki farklı deney programı geliştirilmiştir.
Yerinde yapılan incelemeler ve laboratuarda gerçekleştirilen deneysel çalışmalar
sonucunda malzeme ve hasar analizi paftalarının lejandları hazırlanmış ve sonuçlar
bu lejandlara göre mevcut rölöve çizimleri üzerine renk ve taramalar ile işlenmiştir.
Tüm bu veriler birleştirilerek, cephenin konservasyonu için müdahale yöntemlerine
karar verilmiştir.
Şimdilik teşhis aşamasını ve önerilen müdahale yöntemlerini kapsayan bu çalışmaya
kullanılacak sağlamlaştırıcı ve su iticinin seçilmesi için oluşturulan deney programı
kapsamında İTÜ Restorasyon Anabilim Dalı Mimari Koruma Laboratuarı’nda devam
edilmektedir.
2. Cephenin Tanımı ve Korunmuşluk Durumu
Yapı, çekme kat ve terası ile birlikte toplam yedi katlıdır (Şekil 1). Giriş katının üçte
ikisini dükkanın camekanı kaplamaktadır. Camekanın yanında konut girişi yer alır.
Birinci katta, cephe boyunca uzanan yarı eliptik planlı balkon ve balkona çıkışı
sağlayan üç adet çift kanatlı ahşap kapı yer alır. İkinci, üçüncü, dördüncü katlarda
kapıların üzerine denk gelecek şekilde, düz atkılı dar ve yüksek pencereler
yerleştirilmiştir. Beşinci kat içeri çekilerek, önünde bir balkon oluşturulmuştur. Eğrisel
formlu doğal taş balkon parapetinin ortasında demir şebekeli bir korkuluk
1
bulunmaktadır. Bu katta, ortada balkona çıkışı sağlayan çift kanatlı kapı ve iki
yanında pencereler yer alır. Altıncı kat, geniş bir teras ve terasa çıkışın sağlandığı,
cephesi bir kapı ve iki yanında biri düz atkılı, diğeri kemerli iki pencereden oluşan
ufak bir hacimden ibarettir. Teras parapetinin ortasında beşinci katta olduğu gibi
demir şebekeli bir korkuluk yer alır. Korkuluk üzerinde eğrisel formlar ve yaprak
motifleri yer almaktadır.
Yapı, volta döşemeli, yığma tuğla kargir duvarlı ve cephesi taş kaplamadır. Gerek
mağaza, gerekse de konut girişinde mermer, bu kattan itibaren beşinci kata kadar
organik kireçtaşı kullanıldığı görülmektedir. Beşinci ve altıncı katlar sıvalıdır (Şekil 1,
3).
Cephenin, yapım üslubuna uygun olarak, son derece bezemeli olduğu görülmektedir.
Giriş katının mermer kaplama yüzeylerinde, yüksek dallar ve yayılan güllerden oluşan
çiçeksi bir bezeme vardır (Batur,1994,313). Diğer katlara nazaran sade olan birinci
katta taş yüzeylerde görülen tek bezeme kapı lentolarında görülen gül dizisidir.
Dökme demir balkon korkuluğu ve çiçeksi motifleri olan demirden eğrisel bağlantı
öğelerine tutturulmuş çiçek birimli lambalar D’Aronco’ya ait özel tasarımlardır (Batur,
1994,313). Bu kat, uçlarında eğrisel çizgili motif gruplarıyla biten beş yatay çizgili bir
şeritle sonlandırılmıştır. İkinci kattan itibaren pencereler cepheden yaklaşık olarak
~20 cm geri çekilmişlerdir ve ortalarındaki duvar yüzeyleri pilastır görünümünü
almıştır. Bu şekilde, ikinci ve üçüncü kat dört pilastır ile üç bölüme ayrılmaktadır.
İkinci kat pencerelerinin orta hizasında pilastırların üzerinde ve pencerelerin iki
yanında birbirine benzer, üzerinde yaprak motifleri olan volutvari bezeme çeşitlerinin
varyasyonları görülmektedir. Üçüncü ve dördüncü kat aralığı hizasında ortadaki iki
pilastır üzerinde yer alan madalyonlar kendilerini saran ve uçları aşağıya doğru
sarkan kumaşla bezenmişken, dıştaki iki pilastır üzerinde yer alan madalyonların alt
taraflarında yapraklardan oluşan bir çelenk ve saçları aşağıya doğru sarkan kadın
başları yer almaktadır. Dıştaki pilastırlar dördüncü kat hizasında, iç kısımdaki
pilastırlar bu kat pencerelerinin orta hizasında sona ermektedir. Dördüncü kat
pencerelerinin altındaki çiçeksi bezeme pencereleri orta hizalarına kadar “U” şeklinde
sarmaktadır. Çekme kat önündeki balkon parapeti eğrisel şekilde biçimlendirilmiştir
ve dış pilastırların hizasına gelen kısımlarda volüt biçiminde sonlanmaktadır. Çekme
katta her iki yanda gövdeleri görülen ağaçların yaprakları teras çatı parapetinin sağ
ve sol bitimlerinde özgürce yayılmaktadır.
Cephedeki taş yüzeylerde görülen başlıca hasarların hava kirliliğine bağlı olduğu
görülmektedir (Şekil 1, 3). Bu fenomen, kireçtaşlarının ana maddesi olan CaCO ’ın
3
(kalsiyum karbonat) havadaki kükürt dioksit (SO ) varlığı nedeniyle ıslak ve kuru
2
ortamlarda kimyasal tepkimeler sonucunda CaSO .2H O’a (kalsiyum sülfat)
4 2
dönüşmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Yapıda hava kirliliğine bağlı olarak görülen
bozulmalar şu şekilde sınıflandırılabilir:
- Yağmur suyu ile yıkanmış ve erozyona uğramış beyaz renkli yüzeyler,
- Gri renkli ince kir tabakası görülen yüzeyler,
- hjSiyah kabuk oluşumu görülen yüzeyler,
- Siyah kabuğun düşeyden ayrılarak düşme aşamasına geldiği ya da yüzeyde
kabarcıklanma şeklinde kabuk atma görülen yüzeyler,
- Kabuğun düştüğü kısımlarda kırıntılanma ve ya kavlama gözlenen yüzeyler.
2
Cephede görülen yüzey kayıpları genellikle siyah kabuğun düşmesi ya da suda
çözünürlüğü kalsitten daha fazla olan alçıtaşı oluşumunun yağmurla yıkanmasıyla
gerçekleşen erozyon sonucunda görülmektedir. Yukarıda sayılanlar dışında görülen
diğer hasarlar mermerlerde gözlenen şekerlenme, denizliklerde ve bezemelerde
görülen parça kopmaları, karayosunu oluşumları, bitkilenmeler, geç dönem
müdahaleleri başlığı altında toplanmış olan P. çimento bağlayıcılı harç ile sıvanmış
yüzeyler, grafitiler ve pas lekeleridir. Demir elemanlarda ise korozyon görülmektedir.
Özellikle yaprak motiflerinde korozyonun deliklere neden olduğu gözlenmiştir.

Şekil 1. Botter apartmanı Cephesi (Y. Mimar Ayşe Akyıl Arşivi)

3. Deneysel Çalışmalar
3.1. Numunelerin Alınması ve Deney Programı
Yerinde yapılan ön incelemeler sonunda cephede kullanılmış olan farklı doğal
taşlardan ve önceki bölümde beş ana başlık altında incelenen hava kirliliğine bağlı
bozulmaların görüldüğü kısımlardan 20 adet örnek alınmıştır. Numuneler
numaralandırılarak, alındığı yerler fotoğraflanmış ve cephenin rölöve çizimleri
üzerinde gösterilmiştir (Şekil 2). Ayrıca, örnek numaralarını ve açıklamalarını içeren
bir tablo hazırlanmıştır (Tablo 1).
İkinci aşama deney programının oluşturulmasıdır. Biri doğal taşların
karakterizasyonuna, diğeri bozulmaların nedenlerinin, derinliklerinin ve taşla olan
ilişkilerinin saptanmasına yönelik iki farklı deney programı oluşturulmuştur.
Deney programı kapsamında, doğal taşların karakterizasyonu için cepheden alınan
örnekler öncelikle binoküler stereo mikroskop altında makroskopik olarak
3
incelenmiştir. Daha sonra ince kesitleri hazırlanarak, polarizan mikroskop altında
petrografik tanımlamaları yapılmıştır. TS EN 1936 standardına uygun olarak gerçek
yoğunluk, görünür yoğunluk, toplam gözeneklilik yüzdeleri saptanmıştır. Bunlara ek
olarak, farklı kireçtaşlarından alınmış olan örneklerin (~15-20gr) üzerine %10’luk
hidroklorik asit eklenerek, bırakılmıştır. Reaksiyon tamamlandığında kalan kısımdaki
safsızlıklar filtre kağıdı ile süzülerek, yüzdesi hesaplanmış ve binoküler stereo
mikroskop altında incelenmiştir.
Farklı kir tabakalarının ve bozulma morfolojilerinin görüldüğü taşlardan alınan
örnekler kolayca dağılabildiğinden öncelikle epoksiye daldırılarak sağlamlaştırılmıştır.
Sağlamlaştırılan örnekler, yüzeye (bozulma katmanlarına) dik olarak kesilmiş ve
cama yapıştırılmış, diğer yarısı SEM-EDX analizlerinde kullanılmıştır. Cama
yapıştırılan örnekler 1 mm kalınlığında kesilerek, binoküler stereo mikroskop altında,
aynı örneklerin inceltilmesi ile hazırlanan ince kesitler ise polarizan mikroskop altında
incelenmiştir. Aynı noktalardan ve kavlanma-tozuma ile birlikte yüzey kaybı görülen
taş yüzeylerinin çeşitli derinliklerinden alınan toz örneklerde tuz miktarı iletkenlik ile
ölçülmüş ve tuz çeşitleri (SO-2 , CO-2 , NO-3, Cl- iyonları) spot testlerle kalitatif olarak
4 3
saptanmıştır. Bu amaçla taş yüzeyindeki kabuktan (“a” harfi ile gösterilmiştir.
Örneğin:15a), kabuğun 1-2mm altından (“b” harfi ile gösterilmiştir. Örneğin:15b),
kabuğun 5 mm altından (“c” harfi ile gösterilmiştir. Örneğin:15c), ve taşın sağlam
kısmından yaklaşık olarak kabuğun 1,5-2 cm altından (“d” harfi ile gösterilmiştir.
Örneğin:15d) alınan toz halindeki örnekler üzerinde çalışılmıştır.

Ş ekil 2. Numune yerleri Şekil 3. Botter Apartmanı Şekil 4. Botter Apartmanı
cephesi malzeme analizi cephesi hasar analizi

paftası paftası

4
Tablo 1. Cepheden alınan örnekler ve tanımları
3.3. Analiz Sonuçları
Doğal Taşlar
1 numaralı doğal taş örneği yapının bezemesiz kısımlarından alınmıştır. Açık krem-
bej renklidir ve yaklaşık 1 mm kalınlığında boyutları ~3 cm’e varan kavkılar
içermektedir (Şekil 5). İnce kesitlerde ana yapıyı oluşturan mikro ve makro fosillerin
CaCO ’lı bağlayıcı ile bir araya geldikleri görülmektedir (Şekil 6). Taşın toplam
3
boşlukluluğu %20 ve gerçek yoğunluğu 2,71 gr/cm3’tür (Tablo 2). Asit kaybı
sonucuna göre ağırlıkça %6 oranında kil içermektedir (Tablo 3).
3 numaralı doğal taş örneği cephedeki yaprak motifli bezemeden alınmıştır. Krem
(bazı bloklarda sarımtrak) renklidir. Makroskopik incelemede, boyutları 0,5-1mm
arasında değişen kristalize bir yapıda olduğu çıplak gözle algılanabilmektedir (Şekil
7). İnce kesitlerde kalsit kristalleri, mikro fosiller ve tek tük kuvars kristalleri
görülmektedir (Şekil 8). Taşın boşlukluluğu %33, gerçek yoğunluğu 2,72 gr/cm3’tür
(Tablo 2). Asit kaybı deneyinde taşın %1 oranında kuvars ve kil içerdiği görülmüştür
(Tablo 3).
5
0 0,5mm 1mm 1,5mm
0 5mm 10mm 15mm
Şekil 5. 1 numaralı doğal taş örneğinin Şekil 6. 1 numaralı taş örneğinin ince kesiti

kalın kesitinde görülen kavkılar ve foraminifer fosilleri

0 0,5mm 1mm 1,5mm
0 5mm 10mm 15mm

Şekil 7. 3 numaralı doğal taş örneğinin Şekil 8. 3 numaralı taş örneğinin ince
kalın kesiti kesiti

Görünür Açık Gerçek
Num. Yoğunluk-Pb Gözeneklilik-Po Yoğunluk-Pr Toplam
no (g/cm3) (%) (g/cm3) Gözeneklilik
1 2,16 17 2,71 20
3 1,82 26 2,72 33
Tablo 2. Gerçek yoğunluk, Görünür Yoğunluk, Toplam ve Açık Gözeneklilik deneyi
sonuçları
Numune % Filtre kağıdı üzerinde
No % CaCO3 Kalan kalan kısmın tanımı
1 Kil
94 6
3 Kuvars, kil
99 1
Tablo 3. Farklı taş örneklerde yapılan asit kaybı analizi sonuçları
6
Hasarlar
Gri renkte yüzey kirliliği görülen yüzeyler
İri kavkılı kireçtaşlarında bu katmanın kalınlığı taş yüzeyindeki düzensizliklere bağlı
olarak 30-250µ arasında değişmektedir. Bu tip taşlarda kirin taşın boşluklarına nüfuz
etmediği ancak mikro çatlaklar varsa buralardan içeri sızdığı görülmektedir. (Şekil 5,
9, 10). Mikritik kireçtaşlarında ise yüzeydeki kir tabakasının kalınlığının taş
yüzeyindeki düzensizliklere bağlı olarak 50-700µ arasında değiştiği gözlenmiştir. Bazı
örneklerde ise kirin taşın boşluklarında ilerleyerek üniform olmamakla birlikte taşın
yüzeyinden ~150-2000µ derinliğe kadar indiği görülmektedir (Şekil 11).
0 1mm 2mm 3mm
0 5mm 10mm 15mm

Ş ekil 9. 18 numaralı örneğin kalın kesiti, Şekil 10. 18 numaralı örneğin kalın kesiti,
kabuk kalınlığı ~150 µ’dur. x30, yüzeydeki karbon birikiminin taşın iç
yapısına yüzeydeki mikro çatlaktan girdiği
görülmektedir.
Şekil 11. 3 numaralı örneğin kalın kesiti, x15,
yüzeydeki birikim ~50µ olmakla birlikte, kirliliğin
taşın 150-2000 µ derinliğine kadar işlediği
0 3mm görülmektedir.
Spot testlerle yapılan kalitatif tuz analizlerine göre gri renkte yüzey kirliliğinin
görüldüğü taşlarda tuz miktarı 138-298 µS mertebesinde değişmektedir ve SO-2
4
iyonu bazı örneklerde hiç çıkmazken bazı örneklerde az miktarda çıkmıştır (Tablo 5).
Taş yüzeyinin 0,5 cm altındaki bölgede ise tuz içeriği kabuğa oranla yaklaşık olarak
üçte bir oranında azalmakta ve örnekler SO-2 iyonu içermemektedirler. Aynı örnekler
4
üzerinde yapılan SEM-EDX analizlerinde de kükürt elementine rastlanmamıştır (Şekil
12, 13, 14). Bunun nedeni bu bölgelerde yüzeylerin yağmur suyu ile yıkanması ve
alçıtaşı kabuğun suda çözünerek akmasıdır (Ashurt,1990,156). Örneklerde yapılan
SEM analizlerinde Ca elementinin yüzeye yakın noktalarda (yüzey ve 1mm altı) fazla
çıktığı görülmektedir. Bunun nedeni olarak, ikincil kalsit oluşumları gösterilebilir
(Maravelaki-Kalaitzaki,Biscontin,1998,1703).

7
İletkenlik
Numune No Cl- SO-2 CO-2 NO-3
4 3 (µS)
B03a + ± - + 256
B03b + - - +++ 91,7
B03c ± - - +++ 71,9
B17a - - - +++ 179,7
B17c ± - - - 38,5
B20 ± ± - + 298
B21 - - - + x
B22 + ± - x 138
Distile Su - - - - 1,72
ŞebekeSuyu x x x x 415-473
-: Yok; ±: Var-Yok; +: Var; ++: Fazla var; +++: Çok fazla var ; x:ölçüm yapılamadı
Tablo 5. Numunelerdeki suda çözünür tuzların spot testlerle yapılan kalitatif analiz
sonuçları

Şekil 12. 1 numaralı örneğin yüzeyinde yapılan EDX analizi sonucu

Şekil 13. 1 numaralı örneğin kabuğunun 1 mm altında yapılan EDX analizi sonucu
8
Şekil 14. 18 numaralı örneğin kabuğunun 1 mm altında yapılan EDX analizi sonucu
Siyah kabuk oluşumları
Hava kirliliğine bağlı alçıtaşı kabuk oluşumlarının morfolojileri ile ilgili daha önce
yapılan yayınlarda iki tip siyah kabuk oluşumu tanımlanmışlardır (Maravelaki-
Kalaitzaki, Biscontin, 1998, 1700; Török, 2003,1187; Siegesmund, Török, 2007, 390):
1. İnce, katmanlar halinde görülen siyah kabuk oluşumu (Laminar black crusts): Bu
tip kabuklar genellikle düşey yüzeylerde görülmektedir. Kalınlıkları fazla değildir ve
yüzeyleri düzgündür. Bu oluşumun ileriki aşamalarında kabarcıklanma şeklinde
kabuk atma ve kavlanma şeklinde bozulma görülür. Botter apartmanı cephesinde düz
yüzeylerde kullanılmış olan iri kavkılı kireçtaşlarında görülen siyah kabuk oluşumları
genellikle bu kategoriye girmektedir (Şekil 15).
2.Dendritik siyah kabuk oluşumu (Framboidal/Dendritic black crusts): Kalınlıkları
birkaç santimetreye varmaktadır ve birikimlerden meydana gelmiş bir yapıya
sahiptirler. Genellikle delik-oyuk gibi yağmur ve rüzgardan tamamen korunaklı
yerlerde görülmektedir. Bu bölgelerde ileriki aşamalarda kabarcıklanma şeklinde
kabuk atma ya da birkaç santimetreye varan tüm kabuğun kitle olarak düşmesi
şeklinde bozulma görülür. Botter apartmanı cephesinde bezemeli kısımlarda
kullanılmış olan organik kireçtaşlarında görülen siyah kabuk oluşumları bu kategoriye
girmektedir (Şekil 16).

Şekil 15. Cephede görülen katmanlar Şekil 16. Cephede görülen dendritik
h alinde siyah kabuk oluşumu siyah kabuk oluşumu

Kalın kesitler üzerinde stereo binoküler mikroskop ve ince kesitler üzerinde polarizan
mikroskop ile yapılan incelemelerde iri kavkılı kireçtaşında genellikle yüzeysel ve
taşla aderansı yüksek rijid siyah kabuk olduğu ve kabuğun kalınlığının ~100-300 µ
arasında olduğu görülmektedir. Mikritik kireçtaşlarında ise kirliliğin yüzeyde ~500µ
9
kalınlığındaki birikimin dışında, kirliliğin taş yüzeyinden ~500-1000µ kadar içeriye
doğru taşın boşluklarına girdiği gözlenmiştir. Siyah kabuk oluşumunun bundan
sonraki aşamalarında iri kavkılı taşlarda taşın çeşitli noktalarda kabarcıklanma
şeklinde kabuk attığı ve daha sonra kabukların 1-3 mm kalınlığında kavlama ya da
ince-geniş yüzeyler şeklinde (pullanma) döküldüğü görülmektedir (Şekil 17). Kabuk
düştükten sonra çıkan taş yüzeyinde kavlama şeklinde bozulma devam etmektedir.
Bezemeli yüzeylerde, dolayısıyla mikritik kireçtaşlarında ise 6-12 mm kalınlığında bir
kabuğun taştan ayrıldığı ve altından çıkan taş yüzeyinde kırıntılanma olduğu
görülmektedir (Şekil 18).

Ş ekil 17. Kabarcıklanma şeklinde Şekil 18. 6-12 mm kalınlığındaki kabuk
kabuk atma, ve kavlanma görülen taştan ayrılmaktadır ve altındaki taş

taş yüzeyleri yüzeyinde kırıntılanma görülmektedir.

Siyah kabuk oluşumu ve siyah kabuk oluşumu ile birlikte kabarcıklanma şeklinde
kabuk atma görülen kısımlardan alınan örneklerde (Tablo 6) yapılan iletkenlik testleri
kabuktaki tuz miktarının 1600 µS ile 2,16 mS mertebesinde olduğunu ve yüksek
oranda SO-2 iyonu içerdiğini göstermiştir. Aynı örneklerde kabuğun ~2mm altında tuz
4
miktarı yarı yarıya düşmektedir (~696-1834 µS) ve SO-2 iyonu içeriği az miktarda
4
çıkmaktadır. Kabuğun 2 cm altından alınan örnekte ise tuz miktarı yüzeyde görülen
değerin beşte birine düşmektedir.
Numune No Cl- SO-2 CO-2 NO-3 İletkenlik (µS)
4 3
B08a ± ++ - ± 2,13mS
B08b ± ++ - ± 1834
B09a + ++ - + 2,16mS
B09b - ++ - x 940
B10a ± ++ - x 1607
B10b - + - x 995
B10c - + - - 727
B015a + ± - - 890
B015d ++ ± - + 255
B026a - ++ - ± 1600
B026b - + - - 1170
B029 - ++ - ± 1092
B033 - ++ - ++ 1056
B035a - ++ - + 1666
10