borsa istanbul'da (bist) hisse senedi fiyatlarının spektral analizi

370 Pages·2017·5.59 MB·English

T.C.
ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
İŞL-DR-2017-0001

BORSA İSTANBUL’DA (BİST) HİSSE SENEDİ
FİYATLARININ SPEKTRAL ANALİZİ

HAZIRLAYAN

Batu VARLIK

TEZ DANIŞMANI

Prof. Dr. Selim BEKÇİOĞLU

AYDIN-2017
T.C.
ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
İŞL-DR-2017-016

BORSA İSTANBUL’DA (BİST) HİSSE SENEDİ
FİYATLARININ SPEKTRAL ANALİZİ

HAZIRLAYAN

Batu VARLIK

TEZ DANIŞMANI

Prof. Dr. Selim BEKÇİOĞLU

AYDIN-2017
KABUL VE ONAY SAYFASI

T.C.
ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
AYDIN

İşletme Ana Bilim Dalı Doktora Programı öğrencisi Batu Varlık tarafından
hazırlanan Borsa İstanbul’da (BİST) Hisse Senedi Fiyatlarının Spektral Analiz başlıklı
tez, 30703/2017 tarihinde yapılan savunma sonucunda aşağıda isimleri bulunan jüri
üyelerince kabul edilmiştir.

Unvanı, Adı ve Soyadı : Kurumu : İmzası:
(Başkan) Prof. Dr. Selim Bekçioğlu ADÜ, İİBF, İşletme Böl. ………
Prof. Dr. Yusuf Kaderli ADÜ, İİBF, İşletme Böl. ………
Prof. Dr. Hakan Sarıtaş PAÜ, İİBF, İşletme Böl. ………
Prof. Dr. Recep Şener MÜ, İİBF, İşletme Böl. ………
Doç. Dr. Muhsin Özdemir ADÜ, Söke İşletme Fak.
Yönetim Bilişim Sis. Böl. ………

Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu Doktora tezi, Enstitü Yönetim Kurulunun
………sayılı kararıyla …………………… tarihinde onaylanmıştır.

Unvanı, Adı Soyadı
Enstitü Müdürü
BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI

Bu tezde görsel, işitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve
etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiğini, tez içinde yer alan ancak bu
çalışmaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiğimi
beyan ederim.

Adı Soyadı : Batu Varlık

İmza :
i

ÖZET
YAZAR ADI-SOYADI: Batu Varlık

BAŞLIK: Borsa İstanbul’da (BİST) Hisse Senedi Fiyatlarının Spektral Analizi

Bu tez çalışmasında Borsa İstanbul’un (BİST) Spektral Analiz Tekniği ile
analizi yapılmıştır. Birinci bölümde, tasarruf ve yatırım ilişkileri, menkul kıymetler,
borsalar ve spektral analizle ilgili temel kavramlar açıklanmıştır.
İkinci bölümde ise, zaman serileri ve spektral analiz teorik olarak anlatılmıştır.
Spektral analiz tekniğinin, günlük hayatta yaşanan belli bir döngüye sahip olaylar için
yeni ve farklı bir gösterim ve analiz tekniği sunmasından ötürü, oldukça karmaşık
matematiksel eşitliklerin anlaşılabilirliğini sağlamak için konu ayrıntıları ile
anlatılmıştır.
Üçüncü bölümde, Borsa İstanbul’un verileri, spektral analiz tekniği ile analiz
edilmiştir. Yaklaşık 30 yıllık bir geçmişe sahip İstanbul Borsası’nın geçen bu süre
içinde farklı faktörlerin etkisinde olması nedeniyle, uygulamanın yapılması kolay
olmamıştır. Zaman serileri dolayısıyla da spektral analiz tekniği, ekonomik döngüleri
trend, konjonktür, mevsimsel olarak adlandırılan değişik zaman süresindeki periyodik
bölümlere ayırmaktadır. Türkiye’de bu 30 yıl süre içerisinde ekonomik sistem değişime
uğramış, Serbest Piyasa Ekonomisi daha belirginleşmiştir. Çalışmada, bu süreçlerin
İstanbul Borsası’nın yapısı üzerindeki etkileri incelenmiştir.
Sonuç bölümünde ise, çalışmanın sonuçları değerlendirilmiştir. Spektral analiz
tekniğinin Borsa İstanbul’a uygulanabilirliği sağlanmış ve periyodik bileşenler tespit
edilmiş, özellikle rassal dalgalanma olarak görülen pek çok olayın alsında bir döngüsel
olaydan oluştuğu tespit edilmiştir. Borsa İstanbul’un spektral analiz grafiği, gelişmiş
ülke borsaları üzerine yapılan çalışmalar ile karşılaştırılmıştır. Ayrıca, spektral analiz
yönteminin Türkiye’de gelişebilmesi için, nelerin yapılması gerektiği belirtilmiştir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER: BİST 100, Borsa İstanbul, Ulusal 100 Endeksi, Zaman
Serileri, Spektral Analiz, Fourier Dönüşümü
ii

ABSTRACT
NAME: Batu Varlık

TITLE: Spectral Analysis of Istanbul Stock Exchange (ISE) Stock Prices in Turkey

In this thesis the analysis of Istanbul Stock Exchange is made with spectral
analysis technique. The first part describes saving-investment relations; the theory of
finance, securities, stock markets and basic concepts of spectral analysis and finance
theory relationship.
In the second part, theoretical concepts of time series and spectral analysis are
described. Spectral analysis technique is a new and different technique to display and
analyze events with a certain cycle experienced in daily life. Since the technique
requires very complex mathematical equations to be described, the theory will be
explained in details.
In the third part, data on the Istanbul Stock Exchange will be analyzed by
spectral analysis techniques. Since ISE, which has nearly 30 years of history, had been
influenced by various factors during this time, the analysis has been executed very
difficultly. Time series, thus spectral analysis techniques divides economic cycles into
periodic portion with different time periods called as trend, conjecture, seasonal. The
Turkish economic system has been transformed considerably in this period of 30 years,
and free market economy has become more evident. The effects of these processes on
the structure of the ISE have also been examined in this study.
In conclusion, the results of this study are evaluated. Applicability of spectral
analysis technique to ISE has been ensured and periodic components were identified. It
has been found that many phenomena seen as random fluctuations actually form a
cyclic effect. In addition, the spectral analysis char of ISE is compared with the studies
on developed country markets. Furthermore, suggestions have been offered for the
development of spectral analysis methods in Turkey.

KEYWORDS: Istanbul Stock Exchange, ISE, BİST100, XU100, Spectral Analysis,
Time Series, Fourier Transformations
iii

ÖNSÖZ
Dünyanın ve evrenin yaşı söz konusu olduğunda, en eski borsanın tarihi bile
muhtemelen çok kısa olarak görünecektir. Eğer, evrenin herhangi bir yerinde tüm
veriler saklanıyorsa, Borsa İstanbul’un (BİST) verileri bunların yanında yok denecek
kadar az olacaktır.
“Tarih tekerrürden ibarettir” sözü boşuna söylenmemiştir. Ayrıntılar değişse
bile, pek çok olay kendisini aynen tekrar etmektedir. Dünya, Güneş Sistemi içinde;
Güneş Sistemi, Samanyolu Galaksisi’nde; Samanyolu Galaksisi de evrende sürekli
biçimde dönerek hareket etmektedir. Mevsimler, aylar, günler tekrarlanarak geçmekte;
her gece bitince yeni bir gün, her ay bitince yeni bir ay ve her yıl bitince yeni bir yıl
başlamaktadır. İnsanlar da, doğuş-gelişme-ölüm evrelerini yaşamakta ve her yeni nesil
eski neslin yerini almaktadır. Dolayısıyla, hayatın bir parçası olan yatırım süreci de bu
döngünün bir parçasıdır ve bu döngüsel düzenin kurallarına göre hareket etmektedir.
Böyle hareket edip etmediğini analiz etmek ise, bu tezin temelini oluşturmaktadır.
Buradan çıkarılabilecek sonuç ise, dünyamızdaki olayların oluşmasına neden
olan temel etkenler döngüsel faktörlerdir. Bilimler disiplinlere ayrılmış olsa bile, hayat
bir bütündür ve tüm disiplinler hayatın akışını çözmede eşit olarak kullanılırlarsa,
konuları anlamak ve analiz etmek de kolaylaşır. Ekonomik olaylar da hayatın bu
döngüsünün bir parçasıdır ve bu döngünün faaliyetleri ve fonksiyonları sonucunda
ortaya çıkmaktadırlar. Eğer, bütün faaliyetler ve fonksiyonlar, tüm verileri analiz
edebilecek denklemler yardımıyla değerlendirilirse, gelecekteki olayları doğru tahmin
etmek mümkün olabilir.
Günümüzde verileri toplamak, saklamak ve değerlendirmek eskisine göre çok
daha kolaydır. Bir analizi verimli yapabilmek için en önemli olan etken, mümkün
olduğunca çok verinin toplanabilmesidir. Veri analizinin elle veya yavaş bilgisayarlarla
yapıldığı zamanlarda örnekleme önemli bir konuyken, bugün hızlı çalışan sayısal
bilgisayar yardımıyla olaylar ve ilişkili hadiseler hakkında kesintisiz veri toplamak ve
bunları çabuk bir şekilde analiz etmek mümkün olmaktadır. Böylece, örnekleme
yöntemiyle yapılacak analizlerde, örneklerin bazı önemli detayları dikkate almaması
nedeniyle oluşabilecek yanlışlar engellenebilmektedir.
Fizik ve astronomi gibi bilim alanlarında kullanılan spektral yöntemleri,
ekonomi bilimine uygulanabilir ve ekonomiler daha da güçlü kılınabilir. Ekonominin
iv

bütün devingen yönlerine ait veriler, birer zaman serisi oluşturmakta ve bu verileri
inceleyebilmek için etkin analiz teknikleri gerekli olmaktadır. Özellikle, elektronik ve
haberleşme mühendisliğinde kullanılan Fourier Analizi ve dolayısıyla Spektrum Analizi
teknikleri, ekonomik zaman serilerine de uygulanabilir, ekonomik sistemler ve modeller
daha etkin analiz edilebilir.
Spektral analizin borsa uygulamalarıyla ilgili pek çok ülkede çalışmalar
yapılmıştır; ancak, BİST’in genç bir borsa olması ve dolayısıyla bu analiz için yeterli
verinin yokluğu, analizin ülkemizde yapılabilirliğini kısıtlamıştır. Ayrıca, ülkemizde
istatistik, bilişim ve mühendislik, fizik, matematik disiplinleri ile sosyal bilimler
arasındaki disiplinler arası (interdiscipline) çalışmaların istenilen düzeyde olmaması,
spektral analiz gibi karmaşık matematiksel fonksiyonlar ve algoritmalar içeren bir
konunun ekonomik konulara uygulamasını yavaşlatmıştır. Üniversiteler, borsalar vb.
kurumlar arasındaki işbirliğinin gelişmiş ülke seviyelerinde ulaşamaması da gelişmeyi
ayrıca engellemiştir.
Doktora çalışmaları yapmam için beni teşvik eden ve doktora öğrenimim
süresince bana destek olan danışman hocam Prof. Dr. Selim Bekçioğlu başta olmak
üzere, yardımlarını esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Hakan Sarıtaş’a, Prof. Dr.
Yusuf Kaderli’ye ve Doç. Dr. Erdin Gündüz’e teşekkürler ederim.
Ayrıca, çalışmamda bana destek olan ve bu uzun süreçte anlayışını esirgemeyen
aileme, dostlarıma ve iş arkadaşlarıma teşekkür borçluyum.
v

İÇİNDEKİLER
ÖZET .............................................................................................................................. i
ABSTRACT ................................................................................................................... ii
ÖNSÖZ ......................................................................................................................... iii
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v
TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................... ix
ŞEKİLLER LİSTESİ ...................................................................................................... x
EKLER LİSTESİ ......................................................................................................... xiii
KISALTMALAR VE SİMGELER LİSTESİ ............................................................ xiv
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 7
MENKUL KIYMETLER KAVRAMI VE ANALİZİ ................................................. 7
1.1. YATIRIM ............................................................................................................... 7
1.1.1. Tasarruf 8
1.2.1. Finansal Yatırım 10
1.3.1. Yatırım Sürecinin Yapısı 11
1.4.1. Risk Kavramı 13
1.5.1. Riskin Tanımı ve Çeşitleri 14
1.6.1. Riskten Kaçış ve Portföy Oluşturulması 16
1.2. MENKUL KIYMETLER ................................................................................... 17
1.2.1. Menkul Kıymetlerin Dayandığı Finans Teorileri 18
1.2.2. Menkul Kıymetler Pazarları – Borsalar 24
1.2.3. Makroekonomik Faktörlerin Menkul Kıymetler Üzerindeki Etkileri 26
1.2.4. Menkul Kıymetlerdeki Dalgalanmalar 31
1.3. MENKUL KIYMETLER VERİLERİNİN ANALİZİ ..................................... 38
1.3.1. Temel Analiz Araçları ve Yöntemleri 42
1.3.2. Teknik Analiz Araçları ve Yöntemleri 45
1.4. MENKUL KIYMETLER BORSALARI ÜZERİNE YAPILMIŞ
ÇALIŞMALAR ........................................................................................................... 50
1.4.1. Gelişmiş Ülke Borsaları Üzerinde Yapılmış Çalışmalar 50
1.4.2. Gelişmekte Olan Ülke Borsaları Üzerine Yapılmış Çalışmalar 56
1.4.3. Borsa İstanbul Üzerinde Yapılmış Çalışmalar 57
vi

İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 71
SPEKTRAL ANALİZ ................................................................................................... 71
2.1. ZAMAN SERİLERİ ............................................................................................ 71
2.1.2. Zaman Serileri İle İlgili Genel Kavramlar 74
2.1.2.1. Stokastik Süreç ........................................................................................ 79
2.1.2.2. Ekonomik Zaman Serilerinin Tanımı ...................................................... 80
2.1.3.4. Zaman Serilerinin Analiz Yöntemleri ..................................................... 87
2.1.2. Zaman Serileri Verileri 97
2.1.3. Zaman Serilerinin Çeşitleri 111
2.1.3.1. Tek Değişkenli Zaman Serileri .............................................................. 111
2.1.3.2. Çok Değişkenli Zaman Serileri ............................................................. 112
2.1.4. Ekonomik Zaman Serilerinin Analizi 113
2.1.4.1. Durağanlık ............................................................................................. 117
2.1.4.2. Korelogram Testi ................................................................................... 121
2.1.4.3. Otokorelasyon........................................................................................ 122
2.1.4.4. Normal Dağılım ve Etkinlik .................................................................. 124
2.1.4.5. Harmonik Analizi .................................................................................. 125
2.1.4.6. Periyodogram ........................................................................................ 128
2.1.4.7. Korelogram ............................................................................................ 133
2.2. SPEKTRAL MODEL ........................................................................................ 134
2.2.1. Spektral Modelin Tanımı 138
2.2.1.1. Fourier Analizinin Temelleri ................................................................. 146
2.2.1.2. Katsayıların Bulunması ......................................................................... 150
2.2.1.3. Stokastik Sürecin Spektral Gösterimi .................................................... 151
2.2.1.4. Zaman Serileri ve Spektral Analiz Örnek Gösterim.............................. 156
2.2.2. Durağan Zaman Serileri için Spektral Teori ve Tahmin Yöntemleri 161
2.2.2.1. Spektral Teori ........................................................................................ 164
2.2.2.2. Güç Spektrumu ...................................................................................... 167
2.2.2.3. Kara Kutular ve Rasyonel Spektral Fonksiyonların İşlenmesi.............. 176
2.2.2.4. Filtreler .................................................................................................. 181
2.2.2.5. Güç Spektrumunun Tahmini ................................................................. 185
2.2.2.6. Nyquist Frekansı ve Dalgaların Frekanslarının Karışması (Eşdeş) ....... 190