borçlar hukuku sözleşmelerinde genel ahlâka aykırılık

423 Pages·2007·2.49 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

BORÇLAR HUKUKU SÖZLEŞMELERİNDE
GENEL AHLÂKA AYKIRILIK

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan
Derya ATEŞ

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Ahmet KILIÇOĞLU

Ankara 2006
1
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR .................................................................................................... VI
BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................ XI

GİRİŞ ......................................................................................................................... 1
§ 1. KONUNUN TAKDİMİ, SINIRLANDIRILMASI VE MUKAYESELİ
HUKUK İLE TÜRK HUKUKUNDAKİ YERİ ...................................................... 1
I- Konunun Takdimi ve Sınırlandırılması ................................................ 1
II- Konunun Mukayeseli Hukuktaki ve Türk Hukukundaki Yeri .......... 7
A) Mukayeseli Hukuk .............................................................................. 7
1) Roma Hukuku ............................................................. 7
2) Fransız Hukuku ......................................................... 11
3) Alman Hukuku .......................................................... 16
4) İsviçre Hukuku .......................................................... 21
B) Türk Hukuku ..................................................................................... 26

BİRİNCİ BÖLÜM
SÖZLEŞMELERDE GENEL AHLÂKA AYKIRILIK İLE
İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

§ 2. SÖZLEŞME ÖZGÜRLÜĞÜ VE SINIRLARI KAVRAMI ......................... 30
I- Sözleşme Özgürlüğü ve Sözleşme Özgürlüğünün Kapsamı .............. 30
II- Sözleşme Özgürlüğünün Sınırları Kavramı ....................................... 42
A) Genel Olarak ..................................................................................... 42
B) Sözleşme Özgürlüğünün Sınırlandığı Haller .................................... 45
1) Sözleşme Yapma Özgürlüğü Bakımından Sınırlar ... 45
2) Şekil Özgürlüğü Bakımından Sınırlar ....................... 51
3) Düzenleme Özgürlüğü Bakımından Sınırlar ............. 54
2
III- Sözleşme Özgürlüğünün Yaptırımı .................................... 57
A) Genel Olarak “Geçersizlik” Kavramı .................................... 57
B) Geçersizlik Türleri: Eksiklik, İptal ve Butlan ........................ 59
§ 3. AHLÂK VE GENEL AHLÂK KURALI KAVRAMLARI ......................... 63
I- Ahlâk Kuralı Kavramı ................................................................................. 63
A) Genel Olarak ..................................................................................... 63
B) Terim Sorunu ................................................................................... 67
C) Tanım ................................................................................................ 76
II- Genel Ahlâk Kavramı ................................................................................ 79
A) Tanım ve Unsurları ........................................................................... 79
B) Genel Ahlâk Kurallarının Özellikleri ve İçeriği ............................... 85
1) Genel Ahlâk Kurallarının Özellikleri .............................. 85
2) Genel Ahlâk Kurallarının İçeriği ..................................... 89
a) Sosyolojik Kuralların Etkileri ................................... 90
b) Ahlâk Kurallarının Etkisi .......................................... 94
c) Din Kurallarının Etkisi .............................................. 99

İKİNCİ BÖLÜM
SÖZLEŞMELERDE GENEL AHLÂK KURALLARININ BELİRLENMESİ
VE SINIRLARI

§ 4. SÖZLEŞMELERDE GENEL AHLÂK KURALLARININ
BELİRLENMESİ .................................................................................................. 105
I- “Intra Legem Boşluk” ve “Hakimin Takdir Yetkisi” ..................... 105
II- Genel Ahlâk Kuralları ile Korunan “Temel Hukuki Değerler”...... 111
A) Genel Olarak ................................................................................... 111
B) Korunan Temel Değerler ................................................................ 117
1) Kişisel Değerler .................................................................. 117
2) Toplumsal Değerler ............................................................ 127
III- Genel Ahlâk Kurallarını Belirlemede Kullanılabilecek Yardımcı
Yöntemler .............................................................................................................. 136
A) Zufferey-Werro’a Göre Kullanılabilecek Yöntemler ..................... 136
3
B) Eleştiriler ve Görüşümüz ................................................................ 140
§ 5. SÖZLEŞMELERDE GENEL AHLÂKA AYKIRILIĞIN SINIRLARI .. 142
I- Hukuka Aykırılık ve Genel Ahlâka Aykırılık .................................. 142
II- Kamu Düzeni ve Genel Ahlâka Aykırılık ......................................... 153
III- Kişilik Hakları ve Genel Ahlâka Aykırılık ....................................... 163
IV- Gabin ve Genel Ahlâka Aykırılık ...................................................... 171
V- Dürüstlük Kuralı, Hakkın Kötüye Kullanımı Yasağı ve Genel Ahlâka
Aykırılık ................................................................................................................. 175
VI- Dar Anlamıyla Sorumluluk Hukuku Bakımından Genel Ahlâk
Kuralları (BK.m.41/II) ......................................................................................... 188

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SÖZLEŞMELERDE
GENEL AHLÂKA AYKIRILIK ESASLARI

§ 6. SÖZLEŞMENİN İÇERİĞİ KAVRAMI VE GENEL AHLÂKA
AYKIRILIĞIN BELİRLENMESİ ...................................................................... 196
I- Sözleşmenin İçeriği Kavramı ............................................................. 196
II- Sözleşmelerde Genel Ahlâka Aykırılığın Belirlenmesi .................... 200
§ 7. SÖZLEŞMELERDE GENEL AHLÂKA AYKIRILIK KRİTERLERİ .. 205
I- Sözleşmeye Konu Edimin Genel Ahlâka Aykırı Olması ................. 205
A) Edim Kavramı ve Diğer İfa Modaliteleri ....................................... 205
B) Edimleri Genel Ahlâka Aykırı Sözleşmeler ................................... 211
C) Özel Olarak BK.m.155: Genel Ahlâka Aykırı Şarta Bağlı Borçlar..219
II- Sözleşmenin Amacının Genel Ahlâka Aykırı Olması ...................... 223
A) Sözleşmenin Doğrudan ve Dolaylı Amacı Kavramları .................. 223
B) Amacı Genel Ahlâka Aykırı Sözleşmeler ....................................... 227
C) Genel Ahlâka Aykırı Amaçla Düzenlenen Soyut Borç İkrarları .... 237
III- Sözleşme İlişkisinin Kurulmasının Genel Ahlâka Aykırı Olması .. 242
A) Borçlunun Özgürlüklerinin Aşırı Derecede İhlali ........................... 242
B) “Özgürlüklerin Aşırı İhlalini” Belirlemeyi Sağlayan Kriterler ....... 246
4
1) Temel Kriterler ................................................................. 247
a) Taahhüdün Yoğunluğu ............................................ 247
b) Taahhüdün Süresi .................................................... 249
c) Taahhüdün Konusu Olan Değerler ......................... 250
2) Yardımcı Kriterler ............................................................ 252
C) Bazı Özel Durumlar ........................................................................ 255
1) Karar Özgürlüğünün İhlali ............................................... 255
2) Ekonomik Özgürlüğün İhlali ........................................... 257
a) Aşırı Ekonomik Taahhütler ..................................... 258
b) Uzun Süreli ve Belirsiz Süreli Sözleşmeler ............ 264
c) Mevcut ve Gelecekteki Alacakların Toptan Temliki
.................................................................................. 268
d) Genel Ahlâka Aykırı Cezai Şart ............................. 273
IV- Üçüncü Kişinin Haklarının İhlali Bir Kriter Olabilir mi? ............. 279

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
SÖZLEŞMELERDE GENEL AHLÂKA AYKIRILIĞIN
HÜKÜM VE SONUÇLARI

§ 8. GENEL AHLÂKA AYKIRI SÖZLEŞMELERİN YAPTIRIMI: BUTLAN
.................................................................................................................................. 283
I- Butlan Yaptırımı ve Türleri ............................................................... 283
A) Genel Olarak Butlan ....................................................................... 283
B) Butlan Türleri .................................................................................. 285
1) Tam Butlan ....................................................................... 285
2) Kısmi Butlan .................................................................... 288
a) Basit Kısmi Butlan .................................................. 293
b) Değiştirilmiş Kısmi Butlan ..................................... 296
c) Genişletilmiş Kısmi Butlan ..................................... 302
C) MK.m.23/II Hükmü Çerçevesinde Genel Ahlâka Aykırı Sözleşmelere
Uygulanacak Yaptırım Meselesi ..................................................... 304
1) Klasik Görüş .................................................................... 304
5
2) Nisbi Butlan (İptal) Görüşü ............................................. 306
3) Görüşlerin Değerlendirmesi ve Görüşümüz .................... 309
II- Batıl Sözleşmelerin Hüküm ve Sonuçları .......................................... 314
A) Edimlerin Aynen İfalarının Talep Edilememesi ............................. 315
B) Edimleri İfa Etmemenin Tazminat Sebebi Olamaması .................. 316
1) Genel Olarak .................................................................... 316
2) Culpa İn Contrahendo Sorumluluğu ................................ 317
C) Önceden İfa Edilen Edimlerin İadelerin İstenebilmesi ................... 321
§ 9. BK. m.65 KURALI: GENEL AHLÂKA AYKIRI AMAÇLA
VERİLENLERİN İADE EDİLEMEMESİ ........................................................ 324
I- BK.m.65 Kuralının Tarihi Gelişimi ve Ratio Legis’i ....................... 325
A) Kuralın Tarihi Gelişim ve Mukayeseli Hukuktaki Durum ............. 325
B) Kuralın Ratio Legis’i Üzerine Görüşler .......................................... 329
II- BK.m.65 Kuralının Sınırlandırılması, BK.m.20 Hükmü ile Bağlantısı
ve Etkisi ................................................................................................ 332
A) Kuralın Sınırlandırılması: Dar ve Geniş Yorum ............................. 332
B) BK.m.65 Kuralı ile BK.m.20 Hükmünün Bağlantısı ...................... 336
C) Kuralın Etkisi .................................................................................. 339
III- BK.m.65 Kuralının Genel Ahlâk Kuralları Yönünden Şartları ..... 341
A) Tasarruf İşleminin Gerçekleştirilmiş Olması .................................. 341
B) Genel Ahlâka Aykırı Sonuç Elde Etme Amacı ............................... 345
C) Genel Ahlâk Kuralını İhlal Bilinci .................................................. 351

SONUÇ .................................................................................................................. 354

6
KISALTMALAR

ABD : Ankara Barosu Dergisi
AD : Adalet Dergisi
AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
AMKD : Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi
Any. : Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
Art. : article (madde)
ATF : Arrêts du Tribunal Fédéral (Recueil Officiel) (İsviçre
Federal Mahkeme Kararları Resmi Külliyatı)
Aufl : Auflage (baskı)
Avk.K : Avukatlık Kanunu
BAG : Bundesarbeitsgericht (Tribunal Fédéral du Travail)
BATİDER : Bankacılık ve Ticaret Hukuku Dergisi
BB : Betriebsberater, Heidelberg (Revue Hebdomadaire)
BGB : Bürgerliches Gesetzbuch (Alman Medenî Kanunu)
BGH : Deutscher Bundesgerichtshof (Alman Federal
Mahkemesi)
BGHZ : Entscheidungen des Bundesgerichtshofes in
Zivilsachen Basler Juristische Mitteilungen (Décisions
de la Cour Fédérale de justice en matière civile)
BK. :Türk Borçlar Kanunu
bkz. : Bakınız
7
BsnK : Basın kanunu
BverfG : Bundesverfassungsgericht (Tribunal Constitutionnel
Fédéral) (Alman Federal Anayasa Mahkemesi)
BvertGE : Amtliche Sammlung von Entscheidungen des
Bundesverfassungsgerichts (Décisions du Tribunal
Constitutionnel Fédéral)
C. : Cilt
CC : Code Civile Suisse (İsviçre Medenî Kanunu)
CCF : Code Civile Français (Fransız Medenî Kanunu)
CMK : 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu
CO : Code des Obligations (İsviçre Borçlar Kanunu)
çev. : Çeviren
DernK : 5253 sayılı Dernekler Kanunu
dipn. : Dipnot
E. : Esas
EMK. : 743 sayılı Eski Türk Medenî Kanunu
f. : Fıkra
FF. : Feuille Fédéral (İsviçre Federal Konseyi)
HD : Hukuk Dairesi
HFSA : Hukuk Felsefesi Ve Sosyolojisi Arşivi
HGK : Hukuk Genel Kurulu
HUMUK : 1086 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu
İBD : İstanbul Barosu Dergisi
İHFM : İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası
8
İşK : İş Kanunu
İYUK : İdari Yargılama Usulü Kanunu
JdT : Journal des Tribunaux
JuS : Juristische Schulung
JZ : Juristenzeitung, Tübingen (Revue Bimensuelle)
K. : Karar
KHK : Kanun Hükmünde Kararname
KTK : Karayolları Trafik Kanunu
m. : madde
MarkKHK. : Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmünde
Kararname
MHAD : Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi
MK. : 4721 sayılı yeni Türk Medenî Kanunu
n. : Numara
NJW : Neue Juristische Wochenschrift (Revue
Hebdomadaire Munich)
OR. : Schweizerisches Obligationenrecht (İsviçre Borçlar
Kanunu Almanca Metni)
RDS : Revue de Droit Suisse (Zeitschrift für
Schweizerisches Recht)
RG : Reichsgericht (Tribunal Empire Allemand)
RGDL : Revue Générale du Droit et de Législation,
RGZ : Entscheidungen des Reichsgerichts in Zivilsachen
(Décisions du Tribunal d’Empire en matière civile)
9
RICPT : Revue internationale de criminologie et de police
technique, Genève.
RIDC : Revue International Du Droit Civile
RJB : Revue de la Société des juristes bernois. (Zeitschrift
des Behrnischen Juristenvereins)
RKHK : 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkındaki
Kanunun
RSJ : Revue suisse de jurisprudence (Schweizerische
Juristenzeitung)
RTDC : Revue Trimestriel Du Droit Civile
S. : sayı
SBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
sh. : sayfa
SHFD : Selçuk.Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
SJ : Semaine Judiciaire
T. : Tarih
TCK : Türk Ceza Kanunu
TKHK : Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanun
TTK. : Türk Ticaret Kanunu
vd. : ve devam
Yarg. : Yargıtay
YCGK : Yargıtay Ceza Genel Kurulu
YİBK. : Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararı
YKD : Yargıtay Kararları Dergisi
10