BŁOGOSŁAWIONY JERZY MATULEWICZ 1 1 2 - wakat 2 Tadeusz Górski MIC BŁOGOSŁAWIONY JERZY MATULEWICZ WYDAWNICTWO KSIE˛Z˙Y MARIANÓW MIC WARSZAWA 2005 3 © by Wydawnictwo Ksie˛z˙y Marianów, Warszawa 2005 Redaktor: Barbara Ga˛siorowska-Panek Redaktor techniczny: Eliza Wis´niewska Projekt okładki i wkładek: Cezary Urban´ski Na okładce zdje˛cie medalu wybitego w Mediolanie w 1987 r. z okazji beatyfikacji abp. Jerzego Matulewicza Imprimi potest ks. Andrzej Pakuła MIC Prowincjał Warszawa, dnia 3.01.2005 r., nr 1/05 Za zgoda˛ Kurii Metropolitalnej Warszawskiej z dnia 14.01.2005 r.; nr 182/NK/05 Wikariusz Generalny: bp Tadeusz Pikus Notariusz: ks. dr Henryk Małecki Cenzor: ks. Antoni Skwierczyn´ski MIC 1477/K/654 Druk i oprawa: Poznan´skie Zakłady Graficzne SA Poznan´, ul. Wawrzyniaka 39 ISBN 83-7119-488-9 ZAMÓWIENIA WYDAWNICTWO KSIE˛Z˙Y MARIANÓW MIC 02-914 WARSZAWA, UL. S´W. BONIFACEGO 9 TEL. (0-22) 651 90 54 [email protected] www.wydawnictwo.pl 4 WYKAZ SKRÓTÓW AAN — Archiwum Akt Nowych. AAS — Acta Apostolicae Sedis. ACEC — Archivio della Congregazione per l’Educazione Catholica. Acta GM — Acta Georgii Matulevicˇius. ADK — Archiwum Diecezji Kieleckiej. ADS — Archiwum Diecezji Siedleckiej. AGM — Archivum Generale Marianorum, Rzym. AJM — Arkivyskupas Jurgis Matulevicˇius, red. Kazimieras Cˇibiras, Mari- jampole 1933; tłumaczenie polskie: Arcybiskup Jerzy Matulewicz, przetłumaczył Antoni Kucˇas, fragmenty, mps w: AMPP. AKMK — Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie. AMPP — Archiwum Marianów Prowincji Polskiej, Warszawa. ANP — Acta Nuntiaturae Polonae, t. LVII Achilles Ratti (1918-1921), vol. 1-5, edidit Stanislaus Wilk SDB, Romae 1995-1999. ANM — Archivio della Nunziatura di Monaco. ANV — Archivio della Nunziatura di Varsavia. ASCAPC — Archivio Storico del Consiglio per gli Affari Publici della Chiesa. ASV — Archivio Segreto Vaticano. CGIA — Centralnyj Gosudarstvennyj Istoricˇeskij Archiv w Sankt Petersbur- gu. Dd — Bł. Jerzy Matulewicz, Dziennik duchowy, tłumaczył z litewskiego ks. Kazimierz Oksiutowicz, do druku przygotowali: ks. Jan Buko- wicz MIC i Tadeusz Górski MIC, wyd. III, Warszawa 1988. Gaiv — Steponas Matulis, M.I.C., Palaimintasis arkivyskupas Jurgis Matu- laitis, M.I.C., Marijonu gaivintojas 1909 – 1927, Nottingham 1996; oryginał: Stephanus Matulis MIC, Mariani sub reformatore Servo Dei Archiepiscopo Georgio Matulaitis – Matulewicz 1909-1927, Nottingham 1971, mps w: AMPP. 5 Journal — George Matulaitis – Matulewicz, Journal, Translated and Edited by Sister Ann Mikaila, MUS, Stockbridge 2003. Kucˇas — Anthony Kucas, Archbishop George Matulaitis, translated from the Lithuanian and adapted by rev. Stanley C. Gaucias, Chicago 1981. Kurenda — Kurenda Kurii Diecezjalnej Wilen´skiej. LCVA — Lietuvos Centrinis Valstybinis Archyvas, Wilno. Litterae — Georgius Matulewicz-Matulevicˇius, Litterae seu acta, relationes, petitiones, nominationes aliqua huiusmodi scripta latina, Collegit P. J. Sakevicˇius MIC, Romae 1956, mps w AGM. LL — Bł. Jerzy Matulewicz, Listy litewskie, z je˛zyka litewskiego tłuma- czyli: ks. Kazimierz Oksiutowicz MIC, Halina Szymanel i inni, Do wydania przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Tadeusz Górski MIC, Warszawa 2000, wydruk komputerowy w AMPP. LMAB — Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka, Wilno. LP — Bł. Jerzy Matulewicz, Listy polskie, t. 1 – 3, przygotował do druku ks. Jan Bukowicz MIC, Warszawa 1987. LVIA — Lietuvos Valstybinis Istorijos Archyvas, Wilno. MSW — Ministerstwo Spraw Wewne˛trznych. MWRiOP — Ministerstwo Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia Publicznego. Odnowiciel — Ks. Marian Wis´niewski, Sługa Boz˙y arcybiskup Jerzy Matulewicz odnowiciel i reformator Zakonu X.X. Marianów (1871 – 1927), Rzym 1955, mps w AMPP. Odrodzenie — Odrodzenie Zgromadzenia Ksie˛z˙y Marianów w latach 1909 – 1910 (dokumenty), do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Ta- deusz Górski MIC, przekład dokumentów: z je˛zyka łacin´skiego – ks. Jan Bukowicz MIC, z je˛zyka litewskiego – Halina Szymanel, Warszawa 1995. Pw — Bł. Jerzy Matulewicz, Pisma wybrane, wyboru dokonali i do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz i Tadeusz Górski – marianie, War- szawa 1988. Stolica — Stolica Apostolska a biskup Jerzy Matulewicz 1916 – 1921, tłuma- czyli i do druku przygotowali: ks. Jan Bukowicz MIC i Tadeusz Górski MIC, Warszawa 1996. Visitator — Stephanus Matulis M.I.C., Archiepiscopus Geogrius Matulaitis – Matulewicz M.I.C. Visitator Apostolicus pro Lituania 1925 – 1927, Romae 1948, mps w AGM. 6 WSTE˛P Błogosławiony Jerzy Matulewicz (1871-1927) był człowiekiem bo- gatym duchowo, o znaczeniu mie˛dzynarodowym. Wyszedł z rodziny litewskiej, ale trwały s´lad jego róz˙norodnej działalnos´ci pozostał w Pol- sce, na Litwie, na Białorusi, na Łotwie, a takz˙e w Sankt Petersburgu, we Fryburgu Szwajcarskim, w Rzymie i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Gruntownie wykształcony, pracował nad odrodzeniem Kos´cioła, zaj- muja˛c sie˛ kluczowymi sprawami swojej epoki: wychowaniem ducho- wien´stwa, organizacja˛ robotników, wychowaniem dzieci i młodziez˙y, promocja˛ laikatu, zjednoczeniem chrzes´cijan, rozwojem z˙ycia zakon- nego. W szczególnos´ci odrodził gina˛cy Zakon Marianów i załoz˙ył dwa zgromadzenia z˙en´skie: Sióstr Ubogich Niepokalanego Pocze˛cia Naj- s´wie˛tszej Maryi Panny i Sióstr Słuz˙ebnic Jezusa w Eucharystii. Jako człowiekowi Kos´cioła papiez˙e powierzali mu odpowiedzialne funkcje w zapalnych miejscach Europy powersalskiej: biskupa diecezji wilen´skiej (1918-1925), wizytatora apostolskiego Republiki Litewskiej (1925-1927), był przygotowywany na biskupa dla katolików Rosjan z˙yja˛cych na Zachodzie. W pracy tej wypadło mu sie˛ zmierzyc´ z roz- licznymi nacjonalizmami, zamierzaja˛cymi wykorzystac´ religie˛ do włas- nych celów. Za cene˛ wielkich wyrzeczen´ swoim z˙yciem zas´wiadczył o powszechnos´ci Kos´cioła, skierowanego do wszystkich narodów i kul- tur. Trwanie przy opoce Piotrowej i osobista s´wie˛tos´c´ sprawiły, z˙e wy- chodził obronna˛ re˛ka˛ z wielkich trudnos´ci. Pos´wiadczył to Jan Paweł II, zaliczaja˛c go 28 czerwca 1987 roku do grona błogosławionych. Po s´mierci abp. Matulewicza jego spus´cizne˛ podzielono na dwie nierówne cze˛s´ci: wyselekcjonowana˛ mniejszos´c´ przewieziono do Ar- chiwum Generalnego Marianów w Rzymie, a znaczna˛ wie˛kszos´c´ zło- z˙ono w klasztorze Ksie˛z˙y Marianów w Mariampolu. Wraz z likwidacja˛ 7 przez komunistów po drugiej wojnie s´wiatowej klasztorów na Litwie zbiory mariampolskie zabrano do Archiwum Akt Nowych w Wilnie i doste˛p do nich był niemoz˙liwy. W tych warunkach powstaja˛ce prace o abp. Matulewiczu opieraly sie˛ głównie o Archiwum Marianów w Rzymie. Całe jego z˙ycie naj- pełniej przedstawił Antanas Kucˇas, profesor historii w amerykan´skim uniwersytecie w Scranton1. Natomiast w je˛zyku polskim obszerny, nie- publikowany z˙yciorys napisał uczen´ i wychowanek Błogosławionego ks. Marian Wis´niewski2. Istnieja˛ równiez˙ cze˛s´ciowe opracowania posiadajace duz˙a˛ wartos´c´ do których nalez˙y pierwsza obszerna ksia˛z˙ka, opracowana zespołowo w je˛zyku litewskim, pos´wie˛cona bł. Jerzemu3. Jej autorzy kontaktowali sie˛ z rodzina˛ i dostarczyli wielu wiadomos´ci z dziecin´stwa Błogosła- wionego. Nie mniej wartos´ciowe sa˛ dwie prace dyplomowe ks. Ste- ponasa Matulisa o bł. Jerzym: jako o odnowicielu marianów4 i o wizy- tatorze apostolskim5. W ostatnich latach baza z´ródłowa bardzo sie˛ poszerzyła. Wraz z od- zyskaniem niepodległos´ci Litwy udoste˛pniono do badan´ historycznych poprzednio zabrane zbiory mariampolskie i kurii wilen´skiej. W 1985 roku Jan Paweł II otworzył archiwa dykasterii rzymskich za okres pon- tyfikatu Piusa X (1903-1914) i Benedykta XV (1914-1922). Badacze sie˛gne˛li tez˙ do innych zasobów: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Diecezji Kieleckiej, Archiwum Diecezji Siedleckiej, Archi- wum Uniwersytetu we Fryburgu, materiałów Akademii Duchownej w Petersburgu. Dokładniej wykorzystali tez˙ prase˛ polska˛. 1 A. Kucas, Archbishop George Matulaitis, translated from Lithuanian and adapted by S. C. Gaucias, Chicago 1981. 2 M.Wis´niewski,Sługa Boz˙y arcybiskup Jerzy Matulewicz, odnowiciel i reformator Zako- nu Ksie˛z˙y Marianów, Rzym 1955, mps w AMPP. 3 Arkivyskupas Jurgis Matulevicˇius, red. K. Cˇibiras, Marijampoleje 1933; tłumaczenie polskie: Arcybiskup Jerzy Matulewicz, przetłumaczył A. Kucˇas, fragmenty, mps w AMPP. 4 S. Matulis, Palaimintasis arkivyskupas Jurgis Matulaitis, M.I.C. Marijonu gaivintojas, 1909-1927, Nottingham 1966; oryginał: S. Matulis, Mariani sub reformatore Servo Dei Achie- piscopo Georgio Matulaitis – Matulewicz 1909-1927, Nottingham 1971, mps w AMPP. 5 S. Matulis, Archiepiscopus Georgus Matulaitis-Matulewicz M.I.C. Visitator Apostolicus pro Lituania 1925-1927, mps w AGM. 8 Na podstawie tych zbiorów powstało szereg publikacji z´ródłowych, które stanowiły pomoc przy opracowaniu niniejszej biografii. Do naj- cenniejszych nalez˙a˛: dzienniki6, listy polskie7, pisma wybrane8, doku- menty o odrodzeniu Zgromadzenia Marianów9, o stosunkach ks. Matu- lewicza ze Stolica˛ Apostolska˛10, wspomnienia róz˙nych osób o abp. Ma- tulewiczu11. Obfita korespondencja bł. Jerzego, podstawowe z´ródło do poznania jego sylwetki, została co prawda zebrana, ale w dalszym cia˛gu w wie˛- kszos´ci jest nieopublikowana: listy łacin´skie12, listy litewskie w tłuma- czeniu polskim13, wszystkie znane listy polskie14. Nalez˙y tez˙ wspomniec´ o licznych publikacjach z´ródłowych zwia˛- zanych z procesem beatyfikacyjnym. W sumie jest to obfity materiał do opracowania z˙yciorysu, chociaz˙ na pewno by go wzbogaciły, niedoste˛pne jeszcze, akta nuncjusza w War- szawie Lorenzo Lauriego (1921-1926), oraz materiały rza˛du litewskiego, do których nie udało sie˛ dotrzec´. Wyraz˙am wdzie˛cznos´c´ wszystkim, z kórych dorobku korzystałem, jak równiez˙ rezenzentom i moim przełoz˙onym, którzy stworzyli mi wa- runki do pracy. 6 J. Matulewicz, Dziennik duchowy,tłumaczył z litewskiego K. Oksiutowicz, do druku przygotowali: J.Bukowicz i T.Górski, wyd III, Warszawa 1988; G.Matulaitis-Matulewicz, Jour- nal, Translated and edited by A. Mikaila, Stocbridge 2003. 7 J. Matulewicz, Listy polskie, przygotował do druku J.Bukowicz, Warszawa 1987, t. I-III. 8 J. Matulewicz, Pisma wybrane, wyboru dokonali i do druku przygotowali: J. Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1988. 9 Odrodzenie Zgromadzenia Ksie˛z˙y Marianów w latach 1909-1910 (dokumenty), do druku przygotowali: J.Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1995. 10 Stolica Apostolska a biskup Jerzy Matulewicz 1916-1921, tłumaczyli i do druku przy- gotowali: J. Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1996. 11 Wspomnienia o błogosławionym Jerzym Matulewiczu, zebrali i opracowali: J. Bukowicz i T. Górski, Warszawa 1996. 12 G. Matulewicz-Matulevicˇius, Litterae seu Epistolae, Acta, Relationes, Petitiones, No- minationes aliaque huiusmodi scripta latina, Roma 1956, mps w AGM. 13 J. Matulewicz, Listy litewskie, tłumaczyli: K. Oksiutowicz, H. Szymanel i inni. Do wy- dania przygotowali: J. Bukowicz i T. Górski MIC, Warszawa 2002, wydruk komputerowy w AMPP. 14 J. Matulewicz, Listy polskie, do wydania przygotowali: J.Bukowicz i T. Górski, Warsza- wa 2000, wydruk komputerowy w AMPP. 9 10 - wakat