Bizancjum Piec Wykładów PDF
Preview Bizancjum Piec Wykładów
JOHANNES IRMSCHER BIZANCJUM PIĘĆ WYKŁADÓW CBA WROCŁAW 1972 WYDAWNICTWA UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO SERIECBA Wydział Filologiczny Anglica Wratislaviensia (red. J. Cygan) Bibliotekoznawstwo I-VI, 1955 - 1970 (red. K. Glombiowski) Classica Wratislaviensia (red. J. Lanowski) Germanica Wratislaviensia (red. M. Szyrocki) Onomastica Slavogermanica (red. S. Rospond) Prace Literackie (red. B. Zakrzewski) Romanica Wratislaviensia (red. M. Sek recka) Slavica Wratislaviensia (red. M. Jakóbiec) Studia Linguistica (red. A. Furdal) Studia o Książce (red. K. Glombiowski) Wydział Filozoficzno-Historyczny Antiąuitas (red. E. Konik) Historia (red. T. Kotula) Prace Filozoficzne (red. Komitet IFSiL) Prace Pedagogiczne (red. M. Chamcówna) Prace Psychologiczne (red. Z. Skórny) Studia Archeologiczne (red. H. Holubowiczowa) Wydział Prawa i Administracji Prawo (red. J. Kolasa) Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii Matematyka, Fizyka, Astronomia (red. B. Sujak) Szkoła Zimowa Fizyki Teoretycznej (red. J. Łopuszański) Wydział Nauk Przyrodniczych Prace Botaniczne (red. A. Krawiecowa) Prace Geologiczno-Mineralogiczne (red. K Maślankiewicz) Prace Obserwatorium Meteorologii i Klimatologii Uniwersytetu Wrocławskiego (red. A. Kosiba) Prace Zoologiczne (red. S. Pilawski) Studia Geograficzne (red. S. Golachowski) Instytut Nauk Politycznych Nauki Polityczne (red. M. Orzechowski) ACTA UNIYERSITATIS WRATISLAYIENSIS No 158 CLASSICA WRATISLAYIENSIA V JOHANNES IRMSCHERvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA BIZANCJUM PIĘĆ WYKŁADÓW WROCŁAW 1972 KOMITET REDAKCYJNY UCZELNI Jan T r zy n a d 1 o w s k i — redaktor naczelny Lothar Herbst — sekretarz naukowy Anna R o m p o 11 — sekretarz techniczny redakcji REDAKCJA SERII „CLASSICA WRATISLAVIENSIA” Jerzy L a n o w s k i REDAKTOR TOMU Jerzy L a n o w s k idcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Na karcie tytułowej umieszczono reprodukcję pieczęci Towarzystwa Literacko-Slowiańskiego, działającego w łatach 1836-1886 przy Uniwersytecie Wrocławskim PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE — ODDZIAŁ WROCŁAWSKICBA Nakład G50 i-80 egz. Ark. wyd. 4.25. Ark. druk. 3,75. Papier druk. sat. ki. V, 70 g, 70Z100. Oddano do składania 21. XI. 1971 r. Druk ukończono w lutym 1972 r. Zam. 881/71. F-10. Cena zł 10,— Wrocławska Drukarnia Naukowa, Wrocław, ul. Lelewela 4 OD REDAKCJI Zawarte w niniejszej książce pięć odczytów o Bizancjum składa się na krótkie wprowadzenie w bizantynistykę, dziedzinę, której istotny rozwój przypada na ostatnie lat kilkadziesiąt, dyscyplinę mającą jeszcze ogromne możliwości rozwoju, przy tym dziedzinę ważną — jak to ukaże sam tekst wykładów — dla zrozumienia historii powszechnej i współczesnej. Bizan- tynistyka jest przedłużeniem dziejów świata i kultury antycznej w innych, odmienionych warunkach, jest też jednym z ważnych pomostów między antykiem a nowożytnością, ale nie tylko pomostem — jest sama dla siebie nauką o ważnym etapie dziejów. Autorem odczytów jest wybitny uczony Niemieckiej Republiki Demo kratycznej, profesor dr Johannes Irmscher, bizantynista i filolog klasyczny, czynny w Niemieckiej Akademii Nauk i wielu towarzystwach naukowych, profesor uniwersytetów w Berlinie i Halle, zagraniczny członek honorowy Polskiego Towarzystwa Filologicznego, pozostający w ścisłych i serdecz nych stosunkach współpracy z nauką polską. Na zaproszenie Instytutu Filologii Klasycznej Uniwersytetu Wrocław skiego (obecnego Instytutu Filologii Klasycznej i Kultury Antycznej) wygłosił profesor Irmscher serię publikowanych obecnie odczytów we Wrocławiu w dniach 2-4 czerwca 1969, a następnie na propozycję Insty tutu zgodził się na jej opublikowanie, dołączając wybraną bibliografię rozumowaną dla orientacji głębiej zainteresowanych zagadnieniami bizan- tynistyki. W dziejach studiów bizantyńskich zapisali się już uczeni polscy, żeby wymienić zmarłych historyka Kazimierza Zakrzewskiego i filologów Leona Sternbacha i Jana Sajdaka, mamy i dziś aktywnych badaczy w tej dziedzinie, żeby wymienić tylko profesorów Halinę Evert-Kappesową i Oktawiusza Jurewicza — wszystkie te nazwiska znajdzie czytelnik w do łączonej przez prof. Irmschera bibliografii. Mamy i oryginalne zarysy, studia i artykuły badawcze, monografie historyczne i literackie, choć 4 w skromnej jeszcze liczbie, mamy przekłady kilku większych dzieł bizan- tynistyki światowej, nie możemy jednak wskazać zwięzłej i syntetycznej, opartej na świetnym opanowaniu materiału pracy izagogicznej, wprowa dzającej w niełatwą, a pasjonującą tematykę studiów nad Bizancjum i do studiów tych młodych adeptów zachęcającej. Ufamy, że pięć wykładów o Bizancjum prof. Irmschera spełni to zadanie, nieobojętne dla filologów, historyków, historyków kultury, sztuki, nauki.dcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Jerzy Lanowski PRZEDMIOT, ZAKRES I ZADANIA BIZANTYNISTYKI Bizantynistyka nie cieszy się zbyt dużą popularnością w kręgach szer szej publiczności, kto bowiem w ogóle zetknął się z pojęciami Bizancjum, Bizantyńczyk, bizantynizm, ten łączy je zazwyczaj z wyobrażeniem nie godnej służalczości, intryg, podstępu i bigoterii. Ale tego rodzaju ujemnym ocenom, których przyczyny przy innej sposobności wypadnie prześledzić, przeciwstawić można oczywisty fakt, że od prawie stu lat istnieje jako odrębna gałąź nowożytnych nauk społecznych nauka o Bizancjum, zwana bizantynistyką albo bizantynologią, którą zwłaszcza od II wojny światowej uprawia w coraz liczniejszych krajach stale powiększająca się kadra spe cjalistów i coraz więcej środków materialnych przeznacza się na rozbu dowę odpowiednich instytucji. Dziedzina ta posiada własną encyklopedię i ponad tuzin czasopism specjalistycznych oraz rozporządza dobrze zorga nizowanym systemem dokumentacji i informacji naukowej. Jak wytłu maczyć ten wielki nakład sił i środków społecznych na zajmowanie się tego rodzaju odrażającym przedmiotem? Spróbujemy nakreślić zakres i zadania bizantynistyki; może w ten sposób znajdziemy odpowiedź na postawione pytanie. Najpierw zaryzykujmy próbę definicji: bizantynistyka zajmuje się bazą ekonomiczną i wywołanymi przez zmianę tej bazy przeobrażeniami struk tur społecznych państwa wschodniorzymskiego, które po podniesieniu miasta Bizancjum przez Konstantyna I Wielkiego do rangi stolicy bywa zazwyczaj nazywane cesarstwem bizantyńskim; ponadto zajmuje się ona politycznymi, prawnymi, religijnymi, filozoficznymi i artystycznymi po glądami tej epoki, wywodzącymi się z tych poglądów dziełami literatury, sztuki i nauki, jak również odpowiadającymi tym poglądom instytucjami państwa bizantyńskiego, które w swoich początkach było zdeterminowane przez późnostarożytną formację społeczną, z której wyłoniła się jako wy nik stopniowego, w szczegółach nieciągłego rozwoju średniowieczna for macja feudalna o specyficznie bizantyńskim piętnie. Wreszcie zajmuje się bizantynistyka związkami cesarstwa konstantynopolitańskiego z sąsiednimi narodami i państwami, tzn. bada wpływy polityczne, wojskowe, ekono miczne i kulturalne oraz puściznę kultury materialnej i duchowej cesar G stwa bizantyńskiego, czyli zwraca uwagę również na „Byzance apres By- zance”, by posłużyć się sformułowaniem, które ukuł historyk rumuński, Nicolae lorga. Trzeba przyznać, że definicja ta nie jest zbyt zwięzła, ale wydaje mi się, że zawiera ona wszystko, co konieczne i istotne. Szczegółowe omó wienie tej definicji jest zadaniem niniejszego wykładu. Przede wszystkim bizantynistyka jest nauką historyczną, skoro usiłuje zrozumieć życie epoki minionej we wszystkich jego przejawach, wyjaśnić przemiany strukturalne epoki i przedstawić jej wpływ aż do czasów współczesnych. Ale jest ona równocześnie dyscypliną wybitnie filologicz ną, kiedy dla sformułowania sądów historycznych nie tylko opiera się na źródłach greckich i innych, lecz te właśnie języki i spisane w nich dzieła literatury czyni przedmiotem swoich badań. Do źródeł pisanych dochodzą świadectwa pomników, pojęte jak najszerzej: dzieła architektury i sztuk plastycznych, monety i pieczęcie, wytwory rzemiosła artystycznego, a wreszcie cała kultura materialna; są to źródła i świadectwa historii w szerokim rozumieniu tego słowa, a równocześnie przedmiot badań zu pełnie samodzielnej historii sztuki bizantyńskiej i kilku dyscyplin spe cjalnych. Hasło „dyscypliny specjalne” ukazuje kolejny punkt widzenia. Jak wszędzie w nowożytnej nauce, tak i w bizantynistyce istnieje daleko idący podział pracy, który ujawnia się przez powstanie bardziej lub mniej samo dzielnych dyscyplin specjalnych. W odróżnieniu od innych nauk udało się jednak wszystkie te dyscypliny specjalne zintegrować, jako treściowo i metodycznie zróżnicowane, ale właśnie dlatego niezbędne części skła dowe szeroko pomyślanej bizantynistyki, pomimo ich równoczesnego po wiązania z innymi specjalnościami naukowymi, np. bizantyńskiej historii sztuki z historią sztuki powszechnej, filologii bizantyńskiej z filologią klasyczną. Ta integracja uwydatnia się w czasopiśmiennictwie fachowym i w organizacji kongresów naukowych, jak również przy powoływaniu zespołów oraz tworzeniu instytutów badawczych. Należałoby ją za wszelką cenę utrzymać jako prawdziwą zdobycz w epoce pracy zespołowej i sze roko zakrojonych badań naukowych w krajach socjalistycznych. Bizantynistyka jednak to nie tylko samodzielna dyscyplina naukowa, lecz także gałąź innych, ważnych nauk. Zwróćmy uwagę tylko na te najważniejsze. Badacz feudalizmu np., który usiłuje metodą porównawczą wypracować teorię historii tej epoki, musi rozumieć specyfikę feudalizmu bizantyń skiego i włączyć go do swoich rozważań, podobnie jak mediewistyka nie może nie uwzględniać Bizancjum jako siły politycznej o światowym zna czeniu, jeżeli nie chce ulec jednostronnemu europocentrycznemu punktowi widzenia oraz mitowi Zachodu. Nie można także lekceważyć jej powiąza 7 nia z nauką o starożytności klasycznej, skoro bowiem nauczyliśmy się uznawać samodzielność należącej do średniowiecza społeczności bizantyń skiej i jej kultury i podkreślać to wbrew tym ujęciom, które w Bizancjum chciały widzieć tylko okres rozkładu cesarstwa rzymskiego, to jednak z drugiej strony nie ulega żadnej wątpliwości, że w świadomości Bizan- tyńczyków owa ciągłość państwa rzeczywiście istniała, podobnie jak jest ona oczywista w dziedzinie literatury. Już dawniej, zanim powstała samo dzielna bizantynistyka, filologowie klasyczni potrafili wysoko cenić MdcybraioZ-YXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA biblos patriarchy Focjusza z IX w. i pochodzącą z X w. Księgę Suda wraz z innymi leksykonami bizantyńskimi jako zbiory materiału. Ale trzeba również dostrzegać powiązania bizantynistyki z nowoczesnymi gałęziami wiedzy o innych terytoriach i krajach; bez pomocy bizantynistyki nie by łyby możliwe badania krajów Europy południowo-wschodniej, szczególnie Bałkanów, Grecji i Cypru. Można by wskazać wiele innych powiązań, lecz to, co powiedziano, wystarcza, aby uświadomić sobie, że bizantynistyka i jej dyscypliny specjalne nie pozostają w izolacji, lecz łączą się w wielki zespół nauk filologiczno-historycznych. Oczywiście wobec takich powiązań jest rzeczą trudną wyznaczyć ścisły zakres bizantynistyki; rozważania na ten temat mogą się okazać celowe i pożyteczne. Określenie zakresu bizantynistyki musi wyjść po pierwsze od kategorii dziejów społeczno-gospodarczych i po drugie — od takichże kategorii historii politycznej; w tym właśnie tkwi cały problem. Przejście bowiem od starożytnego do średniowiecznego ustroju społecznego dokonało się w państwie wschodnim w okresie obejmującym kilka wieków i sądząc po rezultatach tego rozwoju, można zupełnie słusznie mówić o rewolucji społecznej; ale właśnie tę epokę przejściową, tzn. późnego cesarstwa, można naturalnie równie dobrze ujmować jako okres rozkładu antycznego ustroju społecznego. Nikt jednak nie jest skłonny dla wygodnego dawnego sposobu traktowania wyłączać epokę Justyniana, która ukształtowała ideał bizantynizmu, z historii bizantyńskiej i zaczynać ją dopiero z wiekiem VII, który ostatecznie odrzuca cechy ustroju niewolniczego Prędzej już słyszy się głosy broniące włączenia dominatu Dioklecjana do historii bizantyń skiej ; ale nawet gdyby wiele rzeczowych argumentów przemawiało za tego rodzaju periodyzacją, to jednak rok podziału cesarstwa przez Teodozjusza (395) jest właśnie takim uchwytnym momentem, od którego zaczyna się ścisła bizantynistyka. Naturalnie konieczne jest, by w opracowywaniu zagadnień okresu przejściowego uczestniczyła nadal w pełni historia sta rożytna; co dla niej stanowi rezultat i koniec pewnego rozwoju, to dla bizantynistyki jest przygotowaniem i początkiem nowej epoki. Datę zamykającą badania bizantynistyczne wyznacza rok 1453, kiedy to Konstantynopol i pozostała część cesarstwa dostały się w ręce zdobyw ców tureckich. Również pod względem ekonomicznospolecznym data ta 8 stanowi przełom, ponieważ zalążki niweczącego ustrój feudalny sposobu produkcji, które niezaprzeczenie pojawiły się w okresie późnobizantyń- skim. zostały stłumione i zastąpione na kilka wieków przez zacofany feudalizm pokroju osmańskiego. Poza rok 1453 wychodzi bizantynistyka wówczas, gdy bada wpływy Bizancjum pozostawione nie tylko w Grecji, ale wszędzie w Europie wschodniej i południowej, a nawet w samym imperium osmańskim. Co do granic przestrzennych to nauka o Bizancjum obejmuje obszar państwa bizantyńskiego w każdorazowych jego granicach, uwzględniając zawsze wzajemne stosunki z narodami sąsiednimi. Przed omówieniem dyscyplin specjalnych bizantynistyki warto zająć się najpierw sprawą podręczników. Do nauczania akademickiego istnieje jak dotąd jeden jedyny podręcznik wprowadzający w studium bizanty nistyki, podręcznik wcale udany, ale niestety napisany po węgiersku i dla tego dla większości zainteresowanych prawie niedostępny; jego autor to Gyula Moravcsik, wybitny bizantynista, a tytuł dBcevbeazZetY.eXs Wa VbUizaTnStiRnQolPó-ONMLKJIHGFEDCBA gidba (Budapeszt 1966). Podręcznik Eioayayyy elę t?)v fiv£avTtvyv <pi7.o).oyiav, zapoczątkowany przez bizantynistę ateńskiego, Nikolaosa V. Tomadakisa w 1952 r., nie jest jeszcze ukończony, a ponadto — jak podaje tytuł — ogranicza się do filologii. Nie lepiej przedstawia się sprawa Traite d'etudes byzantines, który pod koniec lat pięćdziesiątych przy współudziale naj wybitniejszych specjalistów francuskich zainaugurował Paul Lemerle, obecny przewodniczący Association Internationale d’etudes byzantines. Dotąd ukazały się jedynie dwa tomy, obejmujące chronologię i papirolo- gię. Ale także niemiecki Handbuch der Byzantinistik, który jako wyczer pujące opracowanie przedmiotu w serii „Handbuch der Altertumswissen- schaft” ma zastąpić wydanie drugie Karola Krumbachera Geschichte der byzantinischen Literatur (Monachium 1897), jest jeszcze daleki od ukoń czenia. Tego rodzaju przedsięwzięcie może być dzisiaj w krótkim czasie wykonane tylko w ścisłej współpracy międzynarodowej; wydaje się, że dla zaplanowanej przez Piotra Wirtha w Monachium encyklopedii bizan tynistyki, która ma się ukazać w Amsterdamie u Hakkerta, tego rodzaju współpracę zapewniono. Wprowadzeniem do każdej nauki filologiczno-historycznej jest znajo mość języka i dostępnych źródeł pisanych. Zajmijmy się więc najpierw filologią bizantyńską. Językiem używanym głównie w dokumentach bizan tyńskich jest greka, która w średniowieczu występuje w dwóch odmia nach: jako język uczonych usiłuje dorównać klasycznym bądź klasycy- stycznym wzorom stylistycznym, a jako język ludowy jest rozwijającym się żywym idiomem, który poczynając od okresu średniobizantyńskiego, wykazuje wyraźne cechy języka nowogreckiego. Ile problemów stwarza dla nauki ta bizantyńska dwujęzyczność, unaocznia fakt, że nie ma dotąd w ogóle obszernej gramatyki języka średniogreckiego i że jeszcze dzisiaj
The list of books you might like
