Bir Tutam Tunceli Bir tutam Tunceli

170 Pages·2012·7.16 MB·Turkish

T.C.
TUNCELİ VALİLİĞİ
TUNCELİ
2012
T.C.
TUNCELİ VALİLİĞİ
www.tunceli.gov.tr
ISBN: 978-605-87210-2-9
Koordinasyon
İsmet Hakan ULAŞOĞLU
İl Kültür ve Turizm Müdürü
Erdoğan ELALDI
Yazar
Yüksel IŞIK
Fotoğraflar
Malik KAYA
Deran ATABEY
Tunceli Valiliği Arşivi
İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi
Proje Adı: “Geçmişten Geleceğe Tunceli” Projesi
Sözleşme No: TRB1/DFD/2011/38
“Bu proje; Fırat Kalkınma Ajansı tarafından Doğrudan Faaliyet Destek Programı kapsamında desteklenmiştir.”
“Bu yayının içeriği, Fırat Kalkınma Ajansı ve/veya T.C.Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmamakta olup,
içerik ile ilgili sorumluluk yazara aittir.”
Baskı
ANIT MATBAA / ANKARA
Tel: [phone]
İÇİNDEKİLER
TAKDİM ......................................................................................5 9. Cem Töreni .................................................................................75
10. 12 İmam (Muharrem Orucu) .........................................76
I. BÖLÜM: GENEL BİLGİLER..................................................7 11. Hızır Orucu ...............................................................................77
A. Kısa Tunceli Tarihi ..................................................................10 B. Tunceli El Sanatları .................................................................78
B. Tunceli İlçeleri ...........................................................................15 1. Dokumacılık ..........................................................................78
C. Tunceli Coğrafyası .................................................................22 2. Çanak-Çömlekçilik ............................................................79
1. Tunceli Dağları ....................................................................24 3. Dericilik ....................................................................................79
2. Tunceli Ovaları ....................................................................32 4. Ağaç Oyma-Ahşap İşçiliği ............................................79
3. Tunceli Platoları ..................................................................35 C. Geleneksel Halk Giysileri ............................................................81
4. Tunceli Vadileri ...................................................................36 1. Kadın Giyimi ..........................................................................81
5. Tunceli Gölleri ve Irmakları ..........................................40 2. Erkek Giyimi ...........................................................................82
6. Tunceli İklimi ........................................................................47 D. Tunceli’de Halk Oyunları ve Folklorik Kıyafetler ..........83
7. Tunceli Bitki Örtüsü ..........................................................51 1. Halk Oyunları ........................................................................83
8. Tunceli Yaban Hayatı ......................................................57 2. Folklor Kıyafetleri................................................................86
9. Tunceli Geçim Kaynakları .............................................64
III. BÖLÜM: TUNCELİ YEMEKLERİ .......................................87
II. BÖLÜM: TUNCELİ GELENEK, GÖRENEK A. Özel Yemekler ..................................................................................88
VE FOLKLORU .........................................................................69 B. Çorbalar ................................................................................................92
A. Gelenekler ..................................................................................69 C. Çörek ve Börekler ...........................................................................94
1. Evlenme Gelenekleri .............................................................69 D. Et Yemekleri ......................................................................................96
2. Sünnet Düğünü ve Kirvelik Geleneği .........................71 E. Köfteler ve Dolmalar .....................................................................97
3. Cenaze Töreni Geleneği .....................................................72 F. Tatlılar .....................................................................................................100
4. Doğum Geleneği ....................................................................73
5. Diş Hediği Adeti ......................................................................73 IV. TUNCELİ EFSANELERİ ......................................................101
6. Niyaz Kaçırma Geleneği ......................................................74 A. Munzur Baba Efsanesi .................................................................101
7. Musahiplik Geleneği .............................................................74 B. Şıh Delil Efsanesi ..............................................................................104
8. Kal Gağan Geleneği...............................................................74 C. Gelin Pınarı Efsanesi ......................................................................104
D. Düzgün Baba Efsanesi ................................................................106 E. Çeşmeler ..............................................................................................131
E. Ağuçan Efsanesi ..............................................................................107 F. Doğal Güzellikleri ............................................................................133
F. Yılan Dağı Efsanesi .........................................................................107 G. Kilise ve Mezar Taşları ..................................................................142
G. Seyid Kalmem Efsanesi ...............................................................108 H. Tunceli Kaplıcaları ..........................................................................145
H. Bağın Kalesi Efsanesi ....................................................................109 I. Höyükler .................................................................................................147
I. Kalo Sıpe (Aksakallı İhtiyar) Efsanesi ......................................109 J. Doğa Sporları .....................................................................................150
J. Sağman Kalesi ..................................................................................110 K. Festivaller .............................................................................................152
K. Süpürgeç Baba Efsanesi .............................................................110
L. Mansur Baba Efsanesi ...................................................................111 VI. BÖLÜM: TUNCELİ DOĞUMLU ÜNLÜLER ...................153
M. Sultan Hıdır Efsanesi ....................................................................112 A. Sanatçı ve Yazarlar .........................................................................153
N. Pepuk Kuşu Efsanesi.....................................................................112 B. Politikacılar ..........................................................................................154
V. TUNCELİ TARİHİ ESERLERİ VE DOĞAL GÜZELLİKLERİ 115 VII. BÖLÜM: GEREKLİ BİLGİLER ..........................................161
A. Camiler .................................................................................................115 A. ULAŞIM .................................................................................................161
B. Türbeler ................................................................................................120 B. KONAKLAMA .....................................................................................162
C. Kaleler ....................................................................................................123 C. TUNCELİ İLİ İLETİŞİM BİLGİLERİ ...............................................164
D. Medrese, Hamam ve Köprüler ...............................................127 KAYNAKÇA ..............................................................................................165
TAKDİM
Tunceli sarp dağların arasına saklanmış gerçek bir Anadolu hazinesidir. Olağanüstü güzellikleri, her biri ayrı ders-
lerle dolu efsaneleri, tarihsel geçmişiyle Tunceli, bugüne kadar keşfedilmemiş gerçek bir saklı kenttir. Özü sözü bir,
toprağına ve özgürlüğüne düşkün Tunceli’nin bilinir hale gelmesi toplumsal bir görev niteliğindedir.
Irmak her yerde güzeldir; dağlar her yerde görkemlidir; her çiçek güzeldir. İçinden iki ırmak geçen nadide illerimiz-
den olan ve geçit vermez sarp dağların arasında bulunan Tunceli, ırmakların en güzeline, yan yana yetişerek birbirini
güzelleştiren başka bir yerde yetişmeyen çiçeklere sahiptir. Buz gibi suları var Munzur Gözelerinde, sımsıcak kaplıcaları
var vadilerinde. Ev sahipliği yaptığı uygarlıklara tanıklık eden camileri de var kilisesi de.
Öyle bir kent ki, ur kekliğinden, çengel boynuzlu dağ keçisine, tek dişli doğal sarımsağından, ışkınına kadar birçok
açıdan özel bir coğrafyadır Tunceli. Mağrurun karşısında mağdura kapı açmış bir diğerkâmdır Tunceli. Bir bakmışsınız
nazlı nazlı akıp giden akarsulara eşlik eder; bir bakmışsınız dik yamaçlardan aşağılara korkusuzca dökülen şelalelere
dönüşür. Düşmanına geçit vermez dağlarıyla kadim tarihte kim bilir kaç kez kuşatılmıştır da kapısını bir kere dahi
aralatmamıştır. Başı sıkışına Bozatlı Hızır’ın yardım ettiği bir coğrafyadır Tunceli.
Tarih boyunca barış ve kardeşliği esas alan, tarih boyunca özgürlüğe tutkun, farklılığı zenginlik bilen bir dokunun
adıdır Tunceli. Farklı olanın farkında olmayı bir erdem kabul eden Tunceli, Bizansı da görmüş, Persi de. Önemli geçmi-
şine rağmen yıllardır ihmal edilmiş Tunceli, artık kabuğunu kırmak, layık olduğu yere gelmek istemektedir.
Elinizdeki kitap, kâğıda dökülmesi zor güzelliklere sahip Tunceli’ye dair bir not düşmeyi amaçlamaktadır. Dağ-
larından akarsularına, vadilerinden ovalarına, kalelerinden köprülerine, mantarından kengerine kadar başka hiçbir
yerde görülmeyecek nice güzelliğin farkına varılması için ilk adımdır bu kitap.
Daha önce de bir vesileyle dikkat çektiğim gibi, “Munzur’a bakalım, onun da ardından Anadolu’ya bakalım ve üs-
tünde oturduğumuz manevi hazineleri fark edelim. Yüzümüzü patlamış öfkelerden, nihayetsiz kederlerden bu hayat
yeşiline çevirelim; kulağımızı bu şirin suyun şırıl şırıl nağmelerine kabartalım ki Anadolu hakikatiyle kucaklaşalım.”
Saygılarımla…
Mustafa TAŞKESEN
Tunceli Valisi
6
1. BÖLÜM:
GENEL BİLGİLER
Kuzeyde ve batıda Munzur Dağ- batı ve kuzeyde Erzincan illeriyle metrekare başına düşen kişi sa-
ları ile Karasu Irmağı, doğuda komşudur. Tunceli, 7.774 Km2 yü- yısı 11 olan Tunceli aynı zamanda
Bingöl Dağları ve Peri Suyu, gü- zölçümü ile Türkiye topraklarının Türkiye’nin en az nüfusa sahip
neyde Keban Barajı Gölü ile çev- % 1’ini kaplamaktadır. İli konumundadır. İl nüfusunun
rilidir. Belirgin doğal sınırlarla ku- 2011 Yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt % 34,03’ü köy ve beldelerde, %
şatılmış olan il toprakları, doğuda Sistemi Sayımına göre Tunceli’nin 65,97’si il ve ilçe merkezlerinde
Bingöl ve Elazığ, güneyde Elazığ, toplam nüfusu 85.062’dir. Kilo- yaşamaktadır.
6 7
BİR TUTAM TUNCELİ
8
BİR TUTAM TUNCELİ
Tunceli iline ulaşım sadece kara- raklarında kuzey-güney yönünde lunduğu coğrafyaya Yukarı Fı-
yolu ile yapılmaktadır. Erzincan’ı uzanan ve Erzincan’ı Elazığ’a bağ- rat bölümü de denilmektedir.
Erzurum’a bağlayan kara ve de- layan karayolu ise Tunceli kenti- Anadolu’nun pek çok yerinde ol-
miryolları, ilin kuzey ve batısında nin içinden geçmektedir. duğu gibi bu bölgede de çağlar
doğal sınır oluşturan Karasu Irma- boyunca pek çok uygarlık yaşa-
Doğu Anadolu Bölgesi sınırları
ğı Vadisi’nden geçmektedir. İl top- mıştır.
içinde bulunan Tunceli’nin bu-
8 9