bir modern dönem miti: amerikan kültürel belleğinde rodeo ve baş aktörü kovboy

15 Pages·2017·0.78 MB·Turkish

BİR MODERN DÖNEM MİTİ: AMERİKAN KÜLTÜREL
BELLEĞİNDE RODEO VE BAŞ AKTÖRÜ KOVBOY
A Myth in Modern Age: Rodeo in American Cultural Memory and It’s Chief
Actor Cowboy
Doç. Dr. Gülin ÖĞÜT EKER*
ÖZ
Mitin, üretim anlamında dönemini tamamlamış bir anlatım türü olup olmadığı tartışmaları de-
vam ederken, modern dönem insanı, mitin güç ve büyüsüne zaman ve mekân sınırı olmaksızın ihtiyaç
hissetmektedir. Modernliğin gelenekle paradoks gibi algılanan bu görünümü, insanoğlunun ‘hayatı
anlamlandırma çabası’nın gizeminde saklıdır. Bu makalede, mitin kültür içinde yüklendiği ‘inanma’ ve
‘anlamlandırma’ ihtiyacından hareketle Amerikan kültürel belleği içinde ‘rodeo’, ülke halkının yaşa-
mak ve yaşatmak istediği ‘modern dönem miti’; rodeonun baş aktörü ‘kovboy’ da ‘mitolojik kahraman’
olarak okunacaktır. Rodeo; çiftlik hayatını bilmeyen, yaşam tarzı içinde rodeo geleneği bulunmayan bir
Amerikalının kültürel belleğinde ‘Amerikalı kimliği’ perspektifinden hareketle, hiç yaşayamadığı hâlde
özlemini çektiği nostaljik dünyaya kısa süreli de olsa adım atabilme, boş zamanlarını aile üyeleriyle
Amerikan tarzı eğlence ve deneyimle değerlendirme gibi amaç ve beklentilerle kültürel anlamların
yeniden üretildiği gösteriler olarak ele alınacaktır. Ayrıca, kültür ekonomisinin, kültürel bir imgenin
ekonomik imge hâline dönüştürülerek kazanç elde etmesini ifade etmesinden hareketle, bu imgelerin,
ekonomik sahada yüklendikleri misyon değerlendirilecektir. Elde edilen veriler sonucunda, Amerika
kültürel belleğinin ‘anlam aktarımı’ özelliği ortaya konmaya çalışılacaktır. Araştırmada, kutlama, ka-
tılma, eğlenme, erkeklik kodlaması vb. işlevler temelinde ‘rodeo’ ve ‘kovboy’ imgeleriyle ilgili durum
tespiti yapılarak Amerikan kültürel belleğinde kodlanarak saklanan algılamalar, kültürel doku ana-
lizine tabi tutulacaktır. Modern dönem Amerikan halkının ‘rodeo miti’ merkezinde oluşturduğu aitlik
duygusu, davranış kalıpları ve maddi kültür ürünleri, Bağlam Merkezli Halk Bilimi Kuramları’ndan
olan İşlevsel Halk Bilimi Kuramı çerçevesinde ele alınıp analiz edilecektir.
Anahtar Kelimeler
Amerika, mit, rodeo, kültürel bellek, kültür ekonomisi.
ABSTRACT
As the discussions on whether or not myth is an expression form which has served its era in the
means of production continue, people in modern age feel the need of power and magic of myth regard-
less of any restrictions on time and place. This view of perceiving modernity and tradition as a paradox
is hidden in the mystery of human’s effort to give life a meaning. In this article, from the point of the
roles based on needs of “believing” and “attributing meaning” that myth has undertaken in culture,
“rodeo” in American cultural memory will be read as “a myth in modern age” in which people want to
sustain and live, and the chief actor of rodeo; “cowboy” will be viewed as a mythological hero. Based on
the perspective of the “American identity” in an American’s cultural memory who doesn’t know farm
life and doesn’t have rodeo tradition in his life; rodeo will be handled as a show in which cultural me-
anings are reproduced with such purposes and expectations as taking a step into the nostalgic world
temporarily that has never been experienced yet missed, spending free time with family members in
American style of fun and experience. In addition, based on the view of ‘turning a cultural image into
an economic image in order to make profit’ presented by cultural economy, the mission these images
undertake in the economic field will be evaluated. As a result of the collected data, “meaning transfer”
characteristic of American cultural memory is aimed to be presented. In this research, by assessing the
cultural images of “rodeo” and “cowboy” on the basis of functions such as celebration, participation, ha-
ving fun, encoding masculinity etc. the images that are coded and stored in American cultural memory
will be subjected to cultural texture analysis. The feeling of belonging, behaviour patterns and tangible
cultural products which are created by Modern age American citizens in the center of “rodeo myth” will
be approached and analyzed according to Functional Folklore Theory which is one of the Context Based
Folklore Theories.
Key Words
America, myth, rodeo, cultural memory, cultural economy.
* Hacettepe Üniversitesi, Türk Halkbilimi Bölümü Öğretim Üyesi, Ankara/Türkiye,
[email protected]
122 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
Giriş Dolayısıyla, kişinin kendi tarihsel on-
20. yüzyıl sonlarında bilim dün- tolojisini yapmak; bilgi öznesi, iktidar
yasındaki önemli gelişmelerinden biri ilişkilerinin öznesi ve kendi eylemle-
‘güç’ kavramının etkisinin, politika- rimizin öznesi olarak nasıl var oldu-
dan sosyal hayata olan dönüşümüdür ğumuz sorularını sormayı gerektirir.
(Stoeltje 1993: 135). Politikanın etkili Deneyim; ürettiği hakikatlerle anlam
yaptırım aracı olarak kabul edilen ‘ik- kazanan ve kavram/kuram içeren bilgi
tidar/erk’ olgusu; özelde grupları, ge- alanı, belirli normlar ve kurallardan
nelde toplumu yönetme ve yönlendir- oluşan iktidar alanı ve bu bilgi ile ik-
mede kullanılan en güçlü tahakküm tidar alanları bağlamında bireyin ken-
yöntemidir. İktidar sistemlerinin ta- disiyle kurduğu ilişki biçiminin bütü-
hakkümü, ‘yapabilme ve yaptırabilme nüdür. Foucault’un bu bakış açısından
gücü’nü etkili ve yerinde kullanmala- hareketle, ‘modern dönemler’ olarak
rıyla varlığını gösterir. Siyasi otorite- adlandırılan 20. ve 21. yüzyıllarda po-
nin bu gücü, zorlama ve baskıyla değil litik, sosyal, kültürel alanlarda kült
bellek aracılığıyla ikna, kabul ve onay- gibi kabul gören ritüel, iktidarın gücü
lama ile meşrulaştırılır. elde etmesindeki temel göstergelerden
Modern dünyanın insan merkezli biridir.
anlayışı içinde, siyasi otorite; gücünün Bu makalede geleneğin ‘erk’ gü-
önemli bir bölümünü, gelenek olarak cünden hareketle, Amerikan kültür
kodladığımız sosyal norm, ritüel gibi tarihinde ‘rodeo’, Amerika gibi modern
kültürel değer yargılarına devretmiş- olarak algılanan bir ülkede, bölge hal-
tir. İnsanın sosyalleşme özelliği ve kının kültürel belleğinde kodlanarak
iletişim ihtiyacı kullanılarak oluştu- saklanan ‘aitlik’ duygusunun yaptırım
rulan toplumsal algılamalar, ‘kültürel gücü boyutuyla ele alınacaktır. Bir
değerlerin’ küresel ekonominin itici modern dönem miti olarak okunacak
gücü olan bir endüstriye dönüşmesine olan rodeo, Amerikan kültür tarihinde
zemin hazırlamıştır. ‘Gelenek’; ‘aynı taşıdığı anlam genişlemesi boyutuy-
toplumun üyesi olma hazzını yaşama’ la da okuyucunun dikkatine sunula-
(Bascom 2005: 226), ‘dünya coğrafyası caktır. ‘Rodeo’ geleneğinin ‘Amerikalı
içinde millet olarak kültürel değerler- kimliği’yle ilişkisinin değerlendirile-
le varlığını ispat etme’, ‘geçmişi bel- ceği çalışmada, modern dönem Ame-
leklerde yaşatarak ideal geleneksel rikan halkı için rodeo, eğlence, ekono-
kahraman tipini kodlama’ ve ‘anlam mik, toplumsal, kültürel vd. işlevler
aktarımını yapma’ işlevleriyle 21. yüz- açısından kültürel doku analizine tabi
yıl insanının kültürel belleğinde en tutulacaktır.
büyük ve etkili erk olma misyonunu Mit, Ritüel ve İnsan
yüklenmektedir. Ritüel, çoğunlukla inanç temeline
İnsanın dünya ile ilişkisini, algı- dayalı olmakla birlikte dindışı özel-
lama aracılığıyla analiz eden Fenome- likleri de içeren kalıplaşmış davranış
nolojik yaklaşımı reddeden Foucault bileşenidir. Mitlerin temel argümanı
(2014: 15), bir konunun problematik olan ritüeller, modern dönem insan
açıdan bilgi, iktidar ve etik kavram- hayatının da hemen her safhasında
larıyla ele alınabileceğini ileri sürer. varlığını gösterir çünkü inanma duy-
http://www.millifolklor.com 123
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
gusu, hangi yüzyılda yaşarsa yaşasın Modern Dönem Amerikan Miti
insanoğlunun vazgeçemeyeceği temel Rodeonun Baş Aktörü ve Gelenek-
bir ihtiyaçtır. sel Kahraman Olarak Kovboy
Bu anlamda mitler, geçmiş dö-
nemlerin inanma ihtiyacını gideren
anlatım türleridir. Eliade’nin (2001:
24) ‘ilkel insanın anayasası olarak’
gördüğü mitler, toplumu düzene ko-
yan bir iletişim yöntemidir. Kültür
bilimi araştırmalarında mitoloji ala-
nının otoritelerinden kabul edilen Jo-
seph Campbell (2010), mitlerin, doğru
yorumlandıkları takdirde günümüzde
de etkin birer yaşam rehberi olabile-
ceklerini ifade eder. Mitleri, ‘yüzlerce Webster’s Third New Internati-
yıllık gerçek ve anlam arayışımızın onal Dictionary’de ‘cowboy’ kelimesi
hikâyesi’ olarak tanımlayan Camp- ‘1. İnek bakımına yatkın erkek çocuk,
bell (2015: 23-24), her insanın doğum 2. Batı Amerika’nın eski dönemlerin-
ile hayat ve sonrasında da ölüm ara- de bir kanun kaçağı veya gangster;
sındaki yolculuğunda yardıma gerek- Amerikan Devrimi döneminde özellik-
sinim duyarak hayatı anlamaya, kim le Westchester New York bölgesinde
olduğunu bulmaya ihtiyaç hissettiğini faaliyet gösteren bir grup sadık ge-
anlatır. Bu anlamda mit; geçmiş, bu- rilla/çete üyesi ve düzensiz süvari, 3.
gün ve gelecekte, insanın olduğu her Özellikle Batı Amerika ve Kanada’da
yerde hayatı anlama ve anlamlandır- sığır yetiştiriciliğine yatkın kişi, 4.
mada geçerliliğini koruyacaktır.
Umursamaz görünen kişi; güvenlik ve
Bu düşüncelerden hareketle ma-
hukuk kurallarını ihlal eden otomobil
kalede, inanma ve anlamlandırma
sürücüleri, 5. New bronze (sarı kahve
ihtiyacından hareketle modern dönem
arası kumral)’ (1993: 526, 1523) an-
Amerikan miti olarak adlandırılacak
lamlarını taşımaktadır. İngilizcedeki
olan ‘rodeo’ ve rodeonun baş aktörü
‘cowboy’ kelimesi İspanyolcada ‘vaqu-
‘kovboy’ imgesi, Amerikan kültürel
ero’ kelimesine karşılık gelir.
belleği bütününde idealize edilen ‘Ame-
17. yüzyılın sonlarında, İspan-
rikalı kimliği’ perspektifinde değer-
yol ‘at binici ve at işçileri’, Teksas’da
lendirilecektir. Bu anlamda, gündelik
sığır çiftlikleri kurarlar. Bu çiftlikler
hayatında rodeo mitini eylem olarak
ve topraklar, 19. yüzyılda Anglo yer-
yaşatamayan Amerikalı için, sistemli
leşimciler tarafından İspanyol/Mek-
bir organizasyon olan rodeo gösterile-
sikalı toprak sahiplerinden satın alı-
rine katılma ve çizme, şapka, kıyafet,
nır. Sığır çiftliklerinin yeni sahipleri,
takı, anahtarlık, mutfak eşyaları, teks-
Amerikan kültüründe ‘kovboy’ olarak
til ürünleri gibi maddi kültür ürünle-
adlandırılan ‘at binici ve at işçileri’yle
rinde sembollerini bulundurma, rodeo
sosyal ve ekonomik açıdan demokra-
mitinin ‘sıradanlığa ruh ve anlam ka-
tik ve uyumlu ilişkiler kurarlar. Sığır
zandırma’ boyutuyla analiz edilecektir.
124 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
üretimi ve yönetimi, arazi kontrolü, lülükler, geleceğin kovboyu genç deli-
markalaşma gibi konularda, İspanyol kanlılara kalır (Schwartz 2012: 20-27).
geleneklerini devam ettirirler. ‘Kovboy’, modern dönem Ame-
Amerikan ideolojisi, eşitlik ve rika’sında ‘idealize edilen ve sembol
kurumların demokratik olarak yöne- hâline getirilen geleneksel kahraman
tilmesi ilkelerine dayanır. Bununla tipi’dir. ‘Geleneksel kahraman’, mit
birlikte, Kapitalist sistemde maddi ve ritüellerle örülü kalıplaşmış anlatı
kazancı eşitlik ilkesinden üstün ve kahramanı (Oğuz 1999: 8) olarak ko-
önemli gören sermaye sahiplerinin/ lektif bellek içinde ‘aitlik’ duygusuyla
işverenlerin demokratik ve eşitlik- ailesine, milletine karşı bireyin sorum-
çi olmayan uygulamaları, ideolojik luğunu yerine getirmesine, modernli-
farklılıkların ortaya çıkmasına sebep ğin oluşturduğu yalnızlık ve sıradanlı-
olur. Doğu Amerika ve İngiltere’deki ğın ruh kazanmasına sebep olur.
büyük şirketler ve yatırımcılar, sığır Anlatı kahramanlarının bellekte
çiftliklerini, yeni ve keşfedilmemiş yaşatılmasındaki en büyük misyonu,
bir alan olarak görüp müdâhil olur. sosyalizasyon zincirinin ilk halka-
Çalışanlara düşük ücret sunulması, sı olan aile yüklenir. Aile; grubun en
geleceklerinin garantiye alınmaması, küçük üyesi olan çocuğun kültürel
sosyal konumları ve ekonomik koşul- bellek şablonunun oluşturulduğu bir-
larındaki ciddi kısıtlamalar gibi olum- likteliktir. Bu misyonuyla aile; birim
suz uygulamalar, çiftliklerde protes- olarak en küçük, güç olarak ise, en
toların oluşumuna zemin hazırlar. Bu büyük kurumdur. “Ortak değerleri ve
protestoların ilki, 1883 yılında Teksas kültür unsurlarını kişilere en rahat ve
Panhandle LS sığır üretme çiftliğin- etkili aktaran ortam olan aile kültü-
de gerçekleştirilir. Sendikal örgüte ve rel, sosyal, ekonomik bütünleşmenin
sistemli direnişe dayanmayan, birey- de odak noktasıdır. Kültür unsur-
sel tepkilerle gerçekleştirilen bu grev, ları, insanları önce ailelerine, sonra
başarısızlıkla sonuçlanıp direnişçi da topluma bağlar (Öğüt-Eker 2001:
kovboyların kara listeye alınmasına 151). Bu anlamda, Dünya coğrafyası
sebep olur. 19. yüzyıldaki işverenlerin üzerinde ‘kahraman, cesur, korkusuz,
demokrasi ve eşitlik ilkesini dikkate özgür ve fedakâr geleneksel Ameri-
almayan ‘iş ve oyun’, ‘emek ve serma- kalı imajı’nın yaşatılma misyonunu
ye’, ‘ırkçılık ve eşitlik’ konularındaki yüklenen ‘kovboy’, bu belleği koru-
uygulamaları, ideolojik farklılıkların yan Amerikan ailelerinde yetişen pek
ortaya çıkmasına ve yaşanan bu çeliş- çok çocuğun hayalinde olmak istediği
kinin sembolünün ‘kovboy’ olmasına kahraman tipidir. Gelenek taşıyıcısı
yol açar (Stoeltje 1993: 144-145). çocuk için Amerikan mitik kahramanı
1861 Amerika İç Savaşı dönemin- kovboy, insanî her türlü olumsuzluk-
de oluşan şartlar, erkeklerin sava- lardan arındırılarak idealize edilmiş,
şa katılmaları sebebiyle, çiftliklerin/ güçlü, korkusuz ve kutsal bir simgedir
hayvanların bakımını, ailenin geride (Allen 1998: 52, Beverly 1989: 249, Pa-
bireylerinin güvenlik, beslenme ihti- lacios 2008: 179).
yaçlarının karşılanması gibi yüküm-
http://www.millifolklor.com 125
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
oluşturmaktadır. Kovboyun giydiği
kıyafet, taktığı şapka, sürdüğü at gibi
yaşadığı döneme ait her obje, Ameri-
kan belleğinde imge olarak kabul edil-
miştir. Savage; kovboyların, dünya
tarihi içinde en çok ilgi çeken karakte-
ristik ‘meslek grubu’nu oluşturduğunu
belirtir. Film ve reklam endüstrisinin
‘vazgeçilmez kahramanı’ olan kovbo-
yun, yaşadığı ve taşıdığı kimliği dışın-
da başka herhangi bir kimliğe ihtiyacı
yoktur. Giydiği pantolon, rutin hayat
içindeki tavrı, mücadele gücü, haksız-
lık ya da kavga/saldırı ortamındaki
cesur karşı koyuşu ve gücü, sıradan
insanların yanında her zaman kendi-
ni hissettirir. İdealize edilen bu kov-
boy imajı, halkın beklentisine cevap
verme amacıyla, popüler kültürde de

yoğun olarak kullanılır çünkü Ameri-
kan halkı, gördüğü kişi ya da üründe,
kolektif bilinçaltında, kovboy imajını
görmek ister: Alkollü içki ya da sigara
reklamlarında ‘özgürlüğüne düşkün,
cesur ve haşin erkek’ kovboy imajının
sunulması gibi (Allen 1998: 65-107;
Savage 1979: 4, Westermeier 1987: 38-
42, 83-84).
Richard Slatta ise Cowboy: The
Illustrated History (2008: 6, 24) adlı
eserinde, Batı Amerika kovboyları-
nın, ‘gıpta edilen kültürel mirasın ta-
William Savage, The Cowboy şıyıcıları’ olduğunu ve Amerika Bir-
Hero: His Image in American History leşik Devletleri’nin en çok tanınan/
& Culture (1979: 3-4) adlı çalışmasın- bilinen ‘kültürel ikon’u olarak kabul
da, Amerikan kültürü ve tarihi için- gördüğünü anlatır. Slatta, kovboyla-
de, ‘kovboy’ kavramın hiçbir dönem- rın genel olarak Amerikan kültürüyle
de unutulmadığını ve (sembol olarak özdeşleştirilse de dünyada bilinen ilk
kabul edilen) kovboya ait her eşyanın insan kabilesi olarak kabul edilen Cro-
(kült) obje olarak korunduğunu ifade Magnon’lardan itibaren farklı kültür-
etmektedir. lerde de at sürmüş ve varlıklarını gös-
Kovboyların yaşantısı, Batı Ame- termiş olduklarını ifade eder.
rika kültürünün temel yapı taşını
126 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
Kültürel Bellek Açısından Ro- belleğinde, bilinçaltında kodlama ve
deo ve İşlevsel Halkbilimi Kuramı saklamayla oluşturulan bir gizli söz-
Perspektifinden İşlevleri leşme metnidir.
İşlevsel Halkbilimi Kuramı’nda Webster’s Third New Internatio-
metin-anlatıcı-mekân ilişkisi; kolektif nal Dictionary’de ‘rodeo’, ‘1. Sürüyü
bellek aracılığıyla sahip olunan do- topla-, 2. Sığırların toparlandığı yer, 3.
ğum-evlenme-ölüm vb. geçiş dönem- ‘eyersiz’ hayvan ile toplum içinde ser-
leri, tarih, coğrafya, inanç, eğlence gilenen performans gösteri’ anlamları-
tarzındaki alt kültür alanları gibi kül- nı taşımaktadır (1993: 1967).
türel belleğin temel dinamiklerinde Rodeo; Kanada’nın Alberta eyale-
varlığını ortaya koyar. Sosyal değer ve tinde, Amerika Birleşik Devletleri‘nin
normların belirlediği kültürel kimlikle Wyoming eyaletinde, Cody, Güney
ortak değerler doğrultusunda birleş- Dakota, Texas gibi bölgelerinde uygu-
me, kültürel bellek aracılığıyla, grup lanan adeta resmî devlet sporu olarak
üyelerinde kültürel kimliğin oluşumu- kabul görür.
nu sağlar. Amerika ve özellikle Teksas kül-
“Bireylerin kültürel kodlamala- türel belleğinin ‘anlam aktarımı’ özel-
rını taşıyan, depolayan ve anlamlan- liğini de taşıyan rodeo gösterileri,
masını sağlayan kültürel bellek, ortak bölge insanının belleğinde ‘Amerikalı
verileri taşıyan grup üyelerinde ait- olmak’, ‘Teksas’a aitlik; Teksaslı ol-
lik duygusu oluşturur. Aitlik duygu- mak’ duygularını pekiştirmektedir.1
sunun kişiye kazandırdığı özgüven, Rodeo, ‘eğlendirme’ işleviyle birlikte,
toplum içinde birey olmanın sağladığı ülke halkı için ‘keyif alma/verme, ra-
rahatlık, ortak değerleri paylaşmanın hatlama, mutlu olma, rutin hayatın
yarattığı mutluluk, aynı tarihe sahip sıkıntı ve endişelerinden arınma’ gibi
olmanın verdiği gurur, kültürün ortak işlevlerle aktif olarak gönüllülük çer-
kodlarını ve kodların anlamlandırma- çevesinde eyleme dönüştürülmektedir.
larını bilmenin ayrıcalığı, kültürel bel- İşlevsel Halkbilimi Kuramı açı-
leği topluluğun ruhu yapar. Kültürel sından rodeo gösterilerinde metin;
bellek, bir toplumun kültürel devamlı- canlandırılan toplumsal bellek ile
lığını, yani gelecek nesillerin kültürel Amerika’nın bağımsızlığını simge-
kimliği için gerekli bilgi akışını sağlar. leyen geleneksel kahramanlık algısı
Geçmişe göndermeler, ortak kimliğe merkezinde oluşturulan vatanseverlik
ve geçmişe sahip toplum üyelerinin kavramı, mekân; rodeo kültürünün
endişelerini giderir, onlara aynı kültür her boyutuyla yaşatıldığı gösteri alanı,
dairesinin üyesi olduklarını hatırlatır” anlatıcı ise, kültürel bellekte var olan
(Öğüt-Eker 2014: 85). imgeleri eyleme dönüştürüp canlan-
Toplumsal sözleşmeye dayanan masını sağlayan, kültürel miras göste-
her davranış kalıbı, insan ihtiyaçlarını rimcisi kovboydur.
gidermeye yöneliktir. Amerikan kültü- Amerikan kültür tarihinde, gele-
rel belleğinin temel gösterim aracı ‘ro- nek modernlik harmonizasyonunun en
deo’ ve rodeonun baş aktörü olan ‘kov- bilinen ve yaygın kullanım alanı olan
boy’ da, Amerikan halkının kolektif rodeo, nostaljik bir performanstır.
http://www.millifolklor.com 127
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
‘Amerikalı olmak’ gurur ve aidiyetini, organizasyonlarının, tüketicilere eğ-
performans gösterilerle yaşayarak ve lenceli vakit geçirmek için düzenlenen
eğlenerek hissetmek için katıldığı mito- hayvan gösterileri ve et endüstrisini
lojik gösterimlerdir. İki-üç hafta süren kalkındırmak için oluşturulan ticari
panayır kompleksi içinde gerçekleşti- gösteriler olduğunu ifade eder. Ro-
rilen aktivitelerde, birey; icra edilen deo kültürüyle ilgili “Batı Amerika;
gösterileri, eğlence, merak, mücadele Amerika’nın ve yurtdışının, burada
ile dolu geçmişe açılan pencere olarak gösterildiği gibi, ona verdiği değer-
algılar. Mitolojik öyküler, katarsis iş- den keyif duyuyor. Hayal edilmiş ama
levine sahip olup arketip kahramanın millî kültürel belleğimizde gerçek bir
cesareti, zorluklarla mücadele isteği, yer edinen Batı Amerika, çeşitli tüke-
problemleri çözme yeteneği, kolektif tim ürünleriyle ve aktiviteleriyle güç-
bilinç altında kişide ruhsal rahatlama, lü anlamlar taşıyor” (Arnould, Price
deşarj olma etkisi gösterir. ve Tierney 1998; Belk ve Costa 1998;
Modern dönem Amerikan halkı Goetzmann ve Goetzmann 1986’dan
için rodeo, Amerikalının bağımsızlı- aktaran Peñaloza 2001: 369-370) yo-
ğına düşkün özgür bir birey olduğu rumunu yapan Peñaloza, “rodeo per-
vurgulama açısından onur ve tutku; formanslarındaki çoğu tüketicinin,
kültürel bellek aracılığıyla geçmişin tükettikleri kültürün bir parçası ol-
hatırlanması; hız, rekabet, mücadele madığını, katılımcıların pek çoğunun
ile adrenalin akışını sağlayan güç gös- çiftlik tecrübesine sahip bulunmadığı-
terisi ve erkeklik kodlamasının gösteri nı, daha önceden çiftlik hayatını yaşa-
merkezi; konser, müzik ve yemek et- yanların ise, artık bir çiftlikte ikamet
kinlikleriyle aile üyelerinin birlikte etmediklerini” anlatmaktadır.
eğlendiği boş zaman değerlendirme Tarihçi Dayton Duncan’ın “En ba-
mekânı; ailelerin çocuklarına hayvan şından beri, Batı’nın hikâyesi, acı ger-
sevgisi kazandırma ortamı ve rutinin çekleri dışlayıp görmek istedikleri şey-
sıkıcılığından kurtulma işlevlerini leri gören farklı insanların hikâyesi
yüklenmektedir. Ayrıca, et endüstri- olmuştur… Bazıları muhteşem top-
sinde ve hayvan yetiştiriciliğiyle uğra- raklara bakmış, saygı ve tapınma
şan bireyler ile organizatör ve müzik nesneleri görmüştür; bazıları ise ‘İlk
grupları için ekonomik bir kaynaktır. gelen servisi hak eder.’ mantığıyla
Kültür Ekonomisi Boyutunda hazinelerle dolu bir ambar olarak gör-
Rodeo müştür. İnsanlar Batı’yı kendilerini
Antropolog Lisa Peñaloza, Con- kaybedecekleri ya da kendilerini bu-
suming the American West: Anima- lacakları, diğerlerinin ruhlarını kur-
ting Cultural Meaning and Memory taracakları ve bazen kendilerininkini
at a Stock Show and Rodeo (Batı tehlikeye atacakları, zengin ve şanslı
Amerika’yı Tüketmek: Kültürel Anla- olacakları, kurtulacakları, maceraya
mı Canlandırmak ve Hayvan Gösterisi atılacakları ve tehlikeye düşecekleri,
ve Rodeo Belleği) adlı alan araştırma- cesur ve özgür ya da yalnız olacakları
sında, “bilişsel ve deneyimsel olarak bir yer olarak görmüşlerdir” (Duncan
Amerikan tarihinin öğrenildiği” rodeo 1996: 427’dan aktaran Peñaloza 2001:
128 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
371) sözlerini hatırlatan Peñaloza, Li- olarak adlandırdığı rodeo gösterileri-
merick, Slotkin ve Ward’ın görüşlerini nin katılımcılarının yarışma, doğacı-
de şöyle özetler: lık, özgürlük/bağımsızlık ve aile ge-
“Çok kısa bir tarihin ardından, lenekleriyle ilgili kültürel anlamları
Batı Amerika; özgürlük, bolluk ve ve anılarını dört seviyede oluştuğunu
fırsatların ütopik bir sığınağı oldu. söyler. “İlk olarak, tüketici davranışı
Farklı yollarla bölge, kapitalizmin eğlence, eğitim ve iş aktivitelerinin bir
sağladığı şu birkaç faydayla temsil karışımıdır. Tüketiciler, mekânda do-
edildi: Ev ve arazi sahiplerine bedava lanırlar, gösterinin çeşitli elementle-
toprak, doğu illerinin sosyal baskıla- rine katılırlar, birbirleriyle etkileşime
rından kurtuluş, 1840’lardan yirmin- geçerler, ulusun batı mirası hakkında
ci yüzyıllara altın ve mineral zengin- bilgi edinirler; rol yaparlar ve böylece,
liği, endüstriyel, hizmet sektörü ve çalışmanın adında da olduğu üzere,
yüksek teknolojik mesleklerde şöhret kültürel anlamı ve belleği canlandı-
sağlayan kariyerler, 1900’lü yılların rırlar. İkinci olarak, tüketiciler kent-
ortalarından günümüze artırılarak sel ya da kırsal hangi yaşantıya sahip
gelen standartlar.” (Limerick 1987; olursa olsunlar hayvanları, filmleri ve
Slotkin 1985; Ward 1996’dan aktaran romanları da içeren batı kültürü ürün-
Peñaloza 2001: 371). leriyle olan tecrübeleri, onların anlam
Limerick (1987); Limerick, Milner üretme süreçlerini etkiler. Üçüncü
ve Rankin (1991); White ve Limerick olarak, tüketiciler kentsel ve kırsal
(1994)’in “Mağduru oynama maske- hayatın farklılıklarını ortaya koyar-
siyle, insanları öldürüp topraklarını ken çok fazla insanla etkileşime girer-
ellerinden almada çığırından çıkmış ler. Dördüncü olarak da, tüketiciler et
öfkeyi reddetme; federal hükümetin endüstrisi ile ilgili eğlence, eğitim ve
sözde bağımsız şirketlerin başarıları- tanıtım tecrübeleri oluştururken et
nın demir yolları üretme, Yerli Ame- üreticileri ve pazarlamacılarıyla etki-
rikalılar ile savaşma gibi sermaye- leşime girerler” Peñaloza (2001: 370).
leştirmeye bağımlı olduğu gerçeğini
reddetme; ürün ve hayvan yetiştirmek
için büyük sulama sistemleri inşa
etme; ürünlerin, minerallerin ve ke-
restelerin ulaşımı için uçsuz bucaksız
yol ağları örme; çoğu batılı politikacı
çıkarılmış yasalardan fayda gören işa-
damları olduğu için iş ve politikanın
Alves wins World Championship,
bağlılığını red ve batılı yerlilerin yay-
earns $ 1.4 million… (http://www.pbr.com/
gın farklılığını inkâr etme” gibi tarih-
en/news/press-releases/2011/10/aves-wins-
sel tespitlerinden bahseden Peñaloza
championship.aspx)
(2001: 371) romantikleştirilmiş batı
Peñaloza (2001: 382-383), rodeo
geçmişiyle ilişkilendirilen rodeo göste-
gösterileri içinde yer alan 64.000 do-
rileriyle ilgili sorular ortaya atar.
lar ödüllü ‘yabani ata semer vurma ve
Peñaloza (2001: 370)’nın ‘tüketici’
semersiz at binme yarışları’, 78.000
http://www.millifolklor.com 129
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
dolarlık ‘buzağı bağlama yarışı’, ka- Yarışmalarda aktif olarak rol alan
dınların katılabildiği tek etkinlik olan kovboylar, hız ve mücadele ile güç gös-
58.000 dolarlık ‘fıçı yarışı’ndan bahse- terisine dayanan erkeklik kodlaması-
derken, bireysel etkinliklerde yaralan- nı, Amerikan mitik kahramanı kovboy
ma riski ve zorluk derecesini yansıtan imgesinde birleştirirler. Güç, cesaret,
para ödülüne de vurguda bulunur. korkusuzluk ve zorluklarla mücadele,
Peñaloza araştırmasında, tüketicile- erkekliğin iktidarıdır ve bu iktidarı
rin miraslarıyla ilgili kültürel anlam- simgeleyen de kovboydur. Erkeklerin
ları yeniden üretirken tarihi nasıl kul- güç gösterisi seramonisine dönüşen
landıklarını ve bireysel olarak onlar rodeo gösterilerinde gücü elinde tuta-
için nelerin önemli olduğunu konusu bilmenin ödülü olan maddi gelir de, bu
ile rodeo endüstrinin ticari boyutunda mücadelenin temel dinamiğidir.
yer alanların zihniyet farklılıklarına Aynı zamanda Batı Amerika ima-
dikkat çeker. jının en önemli ticari gösterim merkezi
Peñaloza’nin da vurguladığı gibi, olan ‘rodeo’, dünyanın en büyük hay-
Batı Amerika kültürünün simgesi olan van sergi ve satışlarının gerçekleştiği,
rodeo gösterileri, farklı görme biçimle- ekonomisi hayvan üretimine dayanan
riyle okunmalıdır. Bu boyutuyla rodeo gruplar için vazgeçilmez bir gelir kay-
performanslarının sergilendiği orga- nağıdır. Etkinliklerin ekonomik boyu-
nizasyonların dört farklı hedef kitlesi tu, bölge insanına da önemli maddi
ve sonuçları bulunmaktadır: Seyirci katkı sağlamaktadır.
olarak katılan bireyler, yarışmacı ola- Genelde fuar, özelde rodeo etkin-
rak katılan kovboylar, organizasyonun liği için yapılan organizasyonu gerçek-
ticari boyutuyla ilgilenen işverenler ve leştiren, ekonomik gücü kontrolünde
hayvan yetiştiricileri. bulunduranlar grup için ise, hazırla-
Kültürel belleklerini canlandır- nan/kullanılan/sunulan hayvan, kos-
mak, Amerikalılık bilincini ‘aitlik’ tüm, aksesuar, dekor, pazar satışları,
duygusuyla yaşamak, rutin modern konserler, yiyecek-içecek vb. ürün ve
yaşantıları içinde belki de hiç yaşa- nesneler, kültürel değerin aktarımı
madıkları hâlde özlemini çektikleri açısından değil ticarî bir meta olarak
nostaljik dünyaya kısa süreli de olsa kullanılmaktadır2.
adım atabilmek, Batı Amerika’nın
anlatı kahramanlarının mitini hisset-
mek, boş zamanlarını aile üyeleriyle
eğlence ve deneyimle değerlendirmek,
çocuklarına hayvan sevgisini yaşat-
mak gibi amaç ve beklentilerle per-
formanslara katılan seyirci için rodeo,
kültürel anlamların yeniden üretildi-
ği mekânlardır. Sistemli bir organi-
zasyon sonucu gerçekleştirilen rodeo
Library of Congress
etkinlikleri, kurallar çerçevesinde
Poster of Buffalo Bill’s show
kişinin özgür ve mutlu olduğunu his-
(http://www.pbs.org/wgbh/americanex-
settiği, yaşamın hızlı temposu içinde perience/features/biography/oakley-cody)
nefes alma ve rahatlama molalarıdır.
130 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2015, Yıl 27, Sayı 107
Kovboy mitinin baş aktörü olan düşman Yerli Amerikalı ve Meksikalı
‘Buffalo Bill’ lakaplı William Frederick insanların beyaz ırktan yerleşimcilere
Cody; tüketim kültürünün, yazılı, gör- saldırdığı anlatılmıştır. Tarihçiler Av-
sel, işitsel basında sayısız kitap, film, rupalı yerleşimciler arasında popüler
gösteri ve etkinlikle yaşattığı bir kah- olan bu ürünlere ve yerleşimcilerin in-
ramandır. Doğduğu kasaba olan Cody; san hayatlarını, toprakları almalarını
rodeo festivalleri, şovları, eğlence kül- haklı gösteren “kader manifestosu”na
türü, Amerika’nın en büyük Western olan inançlarına (örneğin, Batı Ame-
müzesi olan The Buffalo Bill Center of rika Birleşik Devletleri’ni onlara
the West in Cody ile her yıl onlarca tu- Tanrı’nın verdiği inancı) itibar ediyor
riste ev sahipliği yaparak, kültürel bir (Limerick 1987; Pena 1998’den akta-
imgenin ekonomik imge hâline dönüş- ran Peñaloza 2001: 372)”.
mesinin sembolü olmuştur3. Sanayi Devrimi sonrasında ön-
Buffalo Bill’in kahraman imgesi ceki dönemlerin ‘rutin’ ve ‘önemsiz’
hâline dönüştürülmesi konusunda; görülen kültür çalışmalarının, üretim-
Teksas’ın merkezinde, ağırlıklı olarak dönüşüm-tüketim sürecinde, medya,
beyazların yaşadığı çiftliklerle çevri- siyaset, ekonomi, turizm, spor, görsel
li küçük bir kasabada bir Meksikalı sanatlar, müzik, giyim, moda, mutfak,
Amerikan olarak büyüdüğünü söyle- eğlence, mizah vb. sektörlerle nasıl
yen Antropolog Lisa Peñaloza (2001: kültür endüstrisine dönüştüğünün ifa-
376), ‘Teksas’ın Kalbi Fuar ve Rodeo desidir.
(Heart of Texas Fair and Rodeo)’ top- Sanal Ortamda Rodeo
lumumuzun yıllık en önemli olayıydı’ Dünya belleğinde Amerika’nın
diyerek şu açıklamalarda bulunur: simgesine dönüşen kovboy ve rodeo,
“Yüzyılın başında Birleşik Dev- başta Batı Amerika ve Teksas eyale-
letler ve Avrupa’dan gelen tüketiciler, tinde yaşayanlar olmak üzere, kendini
Bill Cody’nin bufalo öldürdüğü, Yerli Amerikalı hisseden her bireyin haya-
Amerikalılar ve Meksikalılar ile sa- tında misyon yüklenmektedir. Rodeo
vaştığı sahnelerin canlandırmasını aktivitelerini, sanal ortamda paylaş-
izlemek için akın ettiler. Gerçek Yerli mak ve daha geniş kitlelere ulaşabil-
Amerikalılar ve Meksikalılar ve can- mek adına oluşturulan sayısız rodeo
lı egzotik hayvanlar; Denver Postası temalı siteler, yıl boyunca gerçekleş-
gazetesinin sponsorluğunda gezen bu tirilecek aktiviteleri ve kurum kültür-
prodüksiyona daha fazla gerçeklik lerini de sitelerine yansıtmaktadırlar.
kattılar. Bugün, Bufalo Bill’in canlan- Rodeo, uzun vadede planlanan sistem-
dırmalarının doğruluğu sıklıkla tarih- li bir performanstır. Bu anlamda, ro-
çiler tarafından sorgulansa da (Slotkin deoyla ilgili sitelerde, gösterinin bir yıl
1993; White 1994) Batı’da hâlâ sevilen öncesinden başlayarak gerekli açıkla-
bir kahraman olmaya devam ediyor. malar yapılmakta, performans ve icra
Sadece küçük bir grup Yerli Amerika- edenlerle ilgili detaylı bilgiler anlatıl-
lı (Churcill 1992) ve Meksikalı (Acu- maktadır.
na 1988) saldırgan olmasına rağmen,
ilk zamanlara ait roman ve filmlerde
http://www.millifolklor.com 131