Bielsko - Biała: zarys dziejów rozwoju przestrzennego miasta

40 Pages·3.005 MB·Polish

by  Zbigniew Perzanowski

MtWERSYTET JAGIELLOŃSKI
ROZPRAWY I STUDIA
ZBIGNIEW PERZANOWSKI
BIELSKO-BIAŁA
ZARYS DZIEJÓW
ROZWOJU PRZESTRZENNEGO MIASTA
i
KŁADEM UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
KRAKÓW 1958 .
I
ii
i
§
U,
f*
BIELSKO-BIAŁA
ZARYS DZIEJÓW
ROZWOJU PRZESTRZENNEGO MIASTA
!
i J
r
• l.
l| '
KL
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI ZBIGNIEW PERZANOWSKI
i
4
i
BIELSKO-BIAŁA
ZARYS DZIEJÓW
ROZWOJU PRZESTRZENNEGO MIASTA
ROZPRAWY
i
Tom II
i
NAKŁADEM UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
KRAKÓW 1958
i
I I. UWAGI WSTĘPNE
Tematem niniejszej pracy jest przedstawienie powstania i późniejszego
. ,/
rozwoju miasta Bielsko-Biała. Aby wyśledzić okoliczności, które sprzyjały
i
■ i
i wywierały wpływ na kształtowanie się organizmu osady, a później po
lokacji, miasta, konieczną jest rzeczą szczegółowe rozpatrzenie całokształtu I1
procesu historycznego formującego organizm pierwotnej osady, a potem
miasta wyrosłego z bardzo skromnych zalążków. Obszernie potraktowano
zwłaszcza historię najdawniejszą, historię początków miasta i to począt­
ków jego jeszcze jako osady przed lokacją na prawie miejskim w celu
możliwie dokładnego zlokalizowania najdawniejszego zalążka osadniczego.
/
Osiągnięto to przy pełnym wykorzystaniu wyników prac archeologicz- •
nych, które z zachowanych śladów materialnych pozostałości najdawniej­
szej osady udzieliły wskazówek i dokładniejszych danych tajn, gdzie za­
wiodły względnie gdzie nie sięgają źródła pisane.
. W celu najwierniejszego zobrazowania kolejnych etapów rozwoju prze­
strzennego Bielska-Białej przedstawiony został w najważniejszych swych
objawach proces gospodarczego i społecznego rozwoju miasta w najty-
powszych dla jego organizmu przejawach warunkujących miejski charak­
ter osady. Rozwój handlu, rzemiosła i przemysłu, a więc tych gałęzi go­
spodarki, które bezpośrednio albo pośrednio wywoływały trwałe zmiany
w strukturze miasta, zaważył na odpowiednim ukształtowaniu zabudowy
terenów miejskich powodując powstanie wielu elementów przestrzennych
w dzisiejszym obrazie miasta, choćby tylko przez narastanie nowych tere­
nów miejskiej zabudowy.
Ponadto zostały podane, zwłaszcza w końcowych partiach obu części
opracowania, krótkie informacje o powstaniu pewnych urządzeń komu­
nalnych'oraz instytucji kulturalnych i społecznych, gdyż z nimi wiąże się
pojawienie pewnych większych założeń urbanistycznych nowej zabudowy
(np. monumentalne budynki użyteczności publicznej) zmieniającej w wi­
doczny sposób wygląd i sylwetę obu miast.
Dwa bowiem elementy — rozwój gospodarczy i społeczny — wywie­
rały decydujący wpływ na formowanie się przestrzenne organizmu miej­
skiego, pozostawiając prawie niezatarte piętno minionych wieków w jego
DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
rozplanowaniu urbanistycznym.
*
7
6
(Mitarb. Kuhn W., Karasch S., Lentz J.), Plauen 1923; T. Dobrowolski, i
W naszym opracowaniu, tj. w badaniu rozwoju przestrzennego miasta
Kościół św Stanisława w Starym Bielsku. Katowice 1932; Friedel, Baugeschichte
Bielska-Białej zachodzi stosunkowo bardzo rzadki przypadek. Należy tu 1
der kath. Kirche. Bielsko 1910; T. H a a s e, Die Bielitz-Bialaer Schafwollwaren In­
bowiem badać genezę i rozwój dwóch sąsiadujących ze sobą organizmów dustrie in ihrer historischen Entwicklung. Teschen 1873; E. H a n s 1 i k, Biała eine I»
miejskich kształtujących się w różnych, odległych od siebie czasach, w od­ deutsche Stadt in Galizien. Wien 1909; E. H a n s 1 i k, Die Entstehung u. Entwicklung
rębnych warunkach społecznych, politycznych i gospodarczych. non Bielitz-Biala. Bielsko 1903; E. Hanslik, Kultur formem der Bielitz-Bialaer
deutschen Sprachinsel. Bielitz 1906; E. Hanslik, Kulturgrenze u. Kulturzyrklus
Wiemy przecież, że obecne miasto Bielsko-Biała, to organizm, który
in den polnischen Westbeskiden. Gotha 1907; E. Hanslik, Uber die Entstehung I
dopiero od niedawnego zupełnie czasu stanowi administracyjnie jedną ca­
und Entwicklung non Bielitz-Biala. Bielsko 1938; J. H e y n e, Dokumentierte Ge­ !
łość. Prawie do połowy XX wieku, były to dwa miasta kształtujące się schichte des Bistums und Hochstiftes Breslau. Breslau 1860; H. HUbner, Die Grund-
samodzielnie i właściwie niezależnie jedno od drugiego. Oba miasta bo­ steuerreform in Schlesien 1637—39. Zeitschrift des Vereins fur Geschichte Schlesiens.
wiem, choć sąsiadujące ze sobą, przedzielone tylko niewielką rzeką, rozwi­ Bd 56. Breslau 1922; R. Janota, Wiadomości historyczne i geograficzne o Żywiec­
czyźnie. Cieszyn 1859; R. F. K a i n d 1, Geschichte der Deutschen in den Karpaten-
jały się w zupełnie różnych organizmach gospodarczo politycznych. Biel­
landern. Bd. I. Geschichte der Deutschen in Galizien bis 1772. Gotha 1907; W. K a u- I
sko, jako miasto powstałe w epoce rozbicia dzielnicowego, nie znalazło się
der, Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Poznań 1923; J. A. Kolatschek,
w granicach Polski po jej zjednoczeniu za ostatnich Piastów, lecz wraz Geschichte der enangelischen Gemeinde in Biała in Galizien. Teschen 1860;
ze Śląskiem pozostało pod panowaniem czeskim, a potem weszło w skład W. Kuhn, Die innere Entwicklung non Bielitz im Mittelalter. Poznań 1928;
i
monarchii habsburskiej. Biała zaś rozwijała się i przekształcała w miasto W. Kuhn, Aus dem ostschlesieschen Zunftleben Poznań 1926; Z. Lubertowicz,
Bielsko-Biała kresowe miasta Polskie. Bielsko 1936; G. Schlauer, Die Bielitzer
w elekcyjnej Rzeczypospolitej szlacheckiej, w okresie niemal bezpośrednio
Herrschaftsbesitzer. Bielsko 1927; G. Schlauer, Magistrat u. Vogtamt in Bielitz im
poprzedzającym rozbiory. Nawet gdy po rozbiorach Polski znalazły się
17 u. 18 Jahrhundert. Bielsko 1927; G. Schlauer, Die Nachbarn Bielitz-Bialaer
oba miasta w granicach monarchii austriackiej, dzieliła je nadal istniejąca Zwischenfdlle im 17 u. 18 Jahrhundert. Bielsko 1927; A. Schmidt, Reformation
między dwoma różnymi prowincjami cesarstwa austriackiego, księstwem und Gegenreformation in Bielitz und Umgebung. Bielitz 1907; R. Wagner, Der
Śląskim i królestwem Galicji, granica rozdzielająca dalej dwa różniące się Bielitzer Zioń in den Predigten seiner Pastoren 1782—1921. Bielsko 1921; R. Wag­
ner, Sacra ac debita templi noni inauguratio. Bielsko 1921; J. Zahradnik, Zarys
w swej strukturze organizmy gospodarcze. Przynależność zaś tych dwu I
dziejów miasta-Bielska. Bielsko 1936; J. Żurowski, R. Jakimowicz, Atlas gro­
miast w Odrodzonej Polsce do dwu województw różniących się zdecydo­
dzisk śląskich, zesz. I. Kraków 1939. f
wanie gospodarczo (a nawet ustrojowo — autonomia Śląska) nie ułatwiła
der Mahr.
2 Bielitzer Urkunden (1312—1551). Notizenblatt d. hist. stat. Section
scalenia się tych dwu miast stanowiących w rzeczywistości jeden orga­
Gesellschaft. 1860.
nizm miejski, podobnie jak Podgórze z Krakowem) w jednolite miasto,
Codex diplomaticus Silesiae. Tomy 4 ,7, 14, 18, 22, 29.
choć granica dzieląca je była już wtedy zupełnie dla obserwatora z ze­ Chronik der Stadt Biała. „Bielitzer Wochenblatt“, 1857.
wnątrz niewidoczna. ‘ Chronik non Andreas Michłer (1760). „Unsere Heimat“ — Beilage zur Neuen
Różna więc geneza, odległa w czasie od siebie o blisko kilkaset lat, Evangelischen Kirchen Zeitung. Bielsko 1927.
Das Buch der Bielitz Bialaer Chronika. Wyd. R. Wagner. Bielsko 1927.
odrębny rozwój aż prawie do ostatnich czasów spowodowały, że trzeba
C. Grunhagen, H. Markgraf, Lehens und Besitzurkunden Schlesiens und
było potraktować zarys rozwoju przestrzennego miasta Bielsko-Biała jako
seiner einzelnen Fiirstenthumer im Mittelalter. Leipzig 1883.
opracowanie dwu różnych miast; najpierw przedstawić genezę i rozwój W. H e c k, Archiwa miejskie księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego. Kraków 1891.
przestrzenny miasta Bielska od możliwie najdawniejszych czasów po Innentarium der Pfarrei Bielitz und der dazu gehórigen Kirchen non Matthaeus
wiek XX, o potem odrębnie genezę i rozwój Białej. Oppolsky. „Unsere Heimat", Bielsko 1934.
H. Jungnitz, Visitationsberichte. Breslau 1904.
W obu częściach opracowania wykorzystano całą literaturę dotyczącą
W. Kuhn, Otipka Ernestus Mnemosynon, nebst einem Anhang Stadt und Vor-
obu miast1 i wydane drukiem źródła do ich historii 2. Oba miasta były
stadt. Bielitz 1929.
A. P a w i ń s k i, Źródła dziejowe, t. XIV. Małopolska. Warszawa 1886.
G. A. Stenzel, Urkunden zur Geschichte des Bisthums Breslau im Mittelalter.
1 Zestawienie rozpraw, których głównym przedmiotem jest opracowanie dziejów Breslau 1845.
G. Tschoppe, G. Stenzel, Urkundensammlung zur Geschichte des Ursprungs
obu miast Jub specjalnych problemów ich historii: J. Bartys, Sprawozdanie z ba­
der Stddte und der Einfiihrung und -Verbreitung Deutscher Kolonisten und Rechte
dań na grodzisku w Starym Bielsku w powiecie bielskim przeprowadzonych w r. 1938.
in Schlesien und Oberlausitz. Hamburg 1832.
■ Badania prehistoryczne w województwie śląskim w latach 1937—1938. Prace prehisto­
T. Wierzbowski, Matricularum Regni Poloniae Summaria. Warszawa 1905—
ryczne, t. 5. Kraków 1939. Wydawnictwa Śląskie PAU, G. Biermann, Geschichte
des Herzogtums Teschen. Cieszyn 1893; Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala 1919.
8
przedmiotem badań i opracowano ich historię lub jej fragmenty pod spe­
cyficznym zresztą kątem widzenia w szeregu monograficznych prac3.
W przypisach niniejszego opracowania cytowane są tylko te rozprawy
i artykuły, które zawierają najtrafniejsze ujęcia pewnych zagadnień jak I
i ustalenia najważniejszych faktów z historii obu miast4. Podkreślić rów­
I
nież trzeba, że naukowych opracowań polskich historii tych miast nie ma. II. GENEZA OSADY BIELSKO
i
Zarysy historii w języku polskim są właściwie popularnymi opracowaniami
streszczającymi wyniki, niekiedy dość dokładnie, po większej części już
przestarzałych prac dawniejszych uczonych niemieckich. Bielsko leży u podnóża Beskidu Śląskiego, na północnym skłonie
W szeregu wypadków podaję nowe fakty i informacje źródłowe uzu­ wzgórz karpackich, nad rzeką Białą, prawobrzeżnym dopływem Wisły. Na
pełniające dawniejsze opracowania, wydobyte z niewykorzystanych północ od miasta dolina rzeki Białej rozszerza się łącząc się z rozległą
I
w ogóle lub wykorzystanych niekompletnie zespołów archiwalnych. Za­ niziną nadwiślańską. Prastary szlak komunikacyjny łączący Kraków
znaczyć przy tym należy, że niektóre źródłowe informacje z ksiąg grodz­ z Cieszynem, a przez Cieszyn z Morawami i Czechami wiódł przez najwy­
kich oświęcimskich zachowały się już tylko w postaci krótkich wzmianek, godniejszy teren na skraju pogórza i nizin, przez Zator, Kęty. Kierując
uwag lub regestrów na kartkach katalogowych w Archiwum. Wojewódz­ się do Cieszyna przekraczał rzekę Białą w miejscu dzisiejszego miasta ‘ i
kim w Krakowie5. Szereg bowiem tych ksiąg został w czasie ostatniej Bielska. Tam też, nad rzeką Białą stanowiącą także naturalny szlak komu­
wojny wywieziony przez hitlerowskiego okupanta a zaginął, ulegając bez­ nikacyjny, odgałęziały się drogi o lokalnym zresztą tylko znaczeniu, na
r
powrotnej zatracie i zniszczeniu. południe w kierunku Żywca i na północ w kierunku Oświęcimia °. Prócz
nich istniała droga wiodąca z Bielska przez Stare Bielsko, Czechowice, •
Goczałkowice do Pszczyny, skąd przez Mikołów do Bytomia lub przez
i
Żory do Gliwic 7.
Rzeką Białą, nad którą rozwijało się Bielsko, przebiegała granica die­
r cezjalna między biskupstwem krakowskim i wrocławskim. Granica ta
była równocześnie i najstarszą granicą wschodnią ziemi śląskiej 8.
®J. Nowakowa, Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych
na Śląsku do końca XIV wieku. Wrocław 1951, s. 112 i nast.; S. Weymann, Cla
i drogi w Polsce piastowskiej. Poznań 1938. .Zob. też mapy W. Semkowicza
i S. Lewickiego.
7 Droga ta wprawdzie we wczesnych średniowiecznych źródłach nie występuje
i nie jest zaznaczona na mapie w pracy J. Nowakowa, Rozmieszczenie komór i
i
celnych..., jw., ale na mapie tej daje się zauważyć wyraźnie brak drogi łączącej Górny
8 Historia tych miast rozpatrywana była głównie pód kątem widzenia dziejów Śląsk z Morawami przez Cieszyn. Wolno więc przypuścić, że jest to droga bardzo
grupy narodowościowej niemieckiej, która w obu tych miastach i najbliższych .wsiach stara, która doszła do większego znaczenia w XVI w. Na mapach atlasu H o m a n n a
była izolowaną ale jednocześnie bardzo silną grupą skrajnie nacjonalistyczną, two­ (Atlas Silesiae id est ducatus Silesiae generaliter... emissus ab Homannianis haere-
rzącą w Bielsku bastion wojującej niemczyzny na ziemiach polskich. Z tego też kręgu dibus. Norimbergae 1750) z r. 1736 (Principatus Silesiae Teschinensis nona et accurata
wywodzi się większość prac naukowych niemieckich uczonych, zajmujących się pro­ delineatio. Norimbergae 1736 i 1746; Ducatus Silesiae tabula altera superiorem Sile-
blemami Bielska i Białej.
(k siam exhibens ex mappa Hasiana. Norimbergae 1746) występuje Bielsko jako punkt
4 Ponieważ jedynym osiągalnym obecnie planem miast Bielska i Białej jest plan węzłowy całego szeregu dróg. A więc prócz wymienionej są jeszcze zaznaczone drogi
tych miast wydany w r. 1930, przeto podane w tekście pracy nazwy „dzisiejsze" ulic, wiodące przez Stare Bielsko—Czarną Wodę—Pawłowice—Waszowice na północ w kie­
rozumieć należy jako nazwy z r. 1930. .Nazwy te zostały także dlatego użyte, że brak runku Żorów i druga przebiegająca przez Komoro wice, Czechowice, Dziedzice, Go­
jest kompletnego najnowszego wykazu zmian w nazewnictwie ulicznym obu miast czałkowice do Pszczyny oraz na południe przez Stare Bielsko, Jasienicę, Skoczów, I
W ten sposób więc, podając nazwy z r. 1930, .unika się ewentualnego bałamuctwa. Frysztat do Cieszyna wraz z jej wariantem przez Kamienicę, Goleszów do Cieszyna. I
® Z ksiąg grodzkich oświęcimskich zachowały się tomy: 93—109, 137, 138, 143, 8 Stał na tym stanowisku już K. Pot kański w swych pracach: Kraków przed
146, 148 152, 155—161A, 163—167, 216, 217, 218, 220, 222—225, 227—230 232, 233, Piastami. Rozpr. Wydz. Fil. A. U., t. 35, Kraków 1898, s. 108, Granice biskupstwa
235—240. ’ I
krakowskiego. ,jRocznik Krakowski", t. 4, Kraków 1900, s. 218 i nast. Podobnie
!
I
11
10
Wyświetlić genezę osady Bielsko można po rozpatrzeniu wszystkich i strony północnej przytyka doń zbocze wspomnianej dolinki, od zachodu I
śladów osadnictwa na terenie lub w pobliżu dzisiejszego miasta. Prócz ze­ I, zaś, nieco dalej, niewielki wąwozik, którym płynie strumyk zwany Rzeka.
i
społu osiedleńczego dawnego starego miasta, złączanego dość ściśle z zam­ ’ Od strony wschodniej, w pewnej odległości od grodziska, jest widoczny t
kiem usytuowanym na pobliskim (w stosunku do centrum osady) wzgórzu drugi mniejszy wąwozik i wreszcie od południa przytyka doń płaszczyzna
nad rzeką Białą, przyciąga naszą uwagę sąsiednia wieś, nosząca nazwę obniżająca się stopniowo ku północy. Nad grodziskiem panuje starobiel­ i
Stare Bielsko, z wznoszącym się tam starym kościołem, oraz grodziskiem skie wzgórze położone za potokiem Starobielskim w odległości około 1 km. . i
położonym na gruntach tejże wsi, przy drodze łączącej miasto z wsią. Jak z tego widać, brak jakichkolwiek parowów i ostrych form morfolo­
Zadaniem więc naszym jest ustalenie wzajemnych stosunków i chro­ gicznych w najbliższym otoczeniu grodziska czyni dostęp do niego łatwym.
nologii wszystkich wymienionych elementów osadniczych. Szerokim bowiem, o zupełnie łagodnych stokach, rynnom spływowym ' !
Starobielskie grodzisko było badane przez archeologów w latach otaczającym grodzisko z trzech stron trudno przypisywać większe walory
1933—1938 °. Jest to typowe grodzisko pierścieniowe zaliczane do star­ obronności. Odsunięte zaś od łożyska rzeki Białej i zupełnie zakryte ota­
szych grodzisk z terenu województwa katowickiego. Położone jest ono na czającymi je wzgórzami, nie mogło mieć większego znaczenia, w sensie
wysokości 340—350 m nad p. m., prawie 2 km na zachód od rzeki Białej. strategicznym, dla szlaku wodnego Białej.
Zbudowano je na pochyłości wzgórza (krawędzi górnej niewielkiej doliny Grodzisko, o średnicy platformy około 215 m, obejmujące powierzch­
■ i
Starobielskiego potoku) .opadającego lekko z południa ku północy. Od nię około 3,2 ha, otoczone było wałem zewnętrznym, fosą i wałem we­
wnętrznym. Górna szerokość fosy w miejscach dobrze zachowanych wy­
i S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastow­ i nosi 15 m, a jej głębokość od strony zewnętrznej dosięga w niektórych
skiej XII—XIII w. Prace Kom. dla Atl. Hist Pol., z. II. Kraków 1927, s. 76 i nast., u miejscach jeszcze przeszło 4 m. Szerokość wału zewnętrznego przy pod­ i i
uważa rzekę Białą za najstarszą granicę plemienną. Także W. Semkowicz, Geo­ stawie wynosi 10—11 m, wysokość zaś dochowana 2—2,1 m. Pierwotną
graficzne podstawy Śląska. Historia Śląska, t. I. Kraków 1933, s. 51 i 53, przyjmuje
jego wysokość można przyjąć na ookkoołłoo 33 mm,, lliicczząącc oodd ppiieerrwwoottnneejj ppoo­-
rzekę Białą za pierwotną granicę polityczną Śląska Opolskiego na wschodzie przed
r. 1179, będącą równocześnie przede wszystkim granicą etnograficzną, plemienną, wierzchni terenu.
stanowiącą po dziś dzień granicę dialektów śląskiego i małopolskiego (to ostatnie Wykopy dokonane na terenie platformy grodziskowej odsłoniły parę
twierdzenie w oparciu o pracę W. Taszyckiego, Język polski na Śląsku w wie­ chat, studnię, doły dymarkowe zniszczonego huciska, szereg jam odpadko­
kach średnich. Historia Śląska, t. I, s. 72—78). Polemizuje z tymi poglądami J. N a-
wych i wiele zabytków ruchomych, jak ceramika, wyroby żelazne, kości
ta nson - Leski w Zarysie 'granic i podziałów Polski najstarszej. Wrocław 1953,
zwierzęce i duże ilości żużla żelaznego. Zarówno formy, jak i ornament
s. 222—223, twierdząc, że granica wzdłuż rzeki Białej jest późnego pochodzenia, gdyż
mogła powstać dopiero jako rozgraniczenie dzielnic cieszyńskiej z oświęcimską z. po­ naczyń wykazują charakter ceramiki późnosłowiańskiej (polskiej) z wie­
czątkiem XIV wieku. Uważa przy tym, że tereny objęte pograniczną puszczą karpacką ków XII—XIV, znanej na terenie Śląska. Zabytki żelazne można dato­
obejmującą wierzchowiska Wisły były w epoce plemiennej niczyje, a zdobycie tego wać na wiek XIII—XIV. Konstrukcja chat jest ramowa. Szkielet ich sta­
obszaru przez późniejsze osadnictwa śląskie, a nie małopolskie wyjaśnia się dosta­
nowiły wpuszczane w ziemię słupy narożnikowe, do których przybijano
tecznie przez bliskość Cieszyna, a oddalenie Oświęcimia. Sugeruje przy tym, że okres,
przy dnie i w górze po jednej łacie poziomej, ściany zaś stanowiły po­
w którym dokonało się zasiedlenie tego obszaru przez ludność śląska, przypada na
wiek XIII. gdyż przed wiekiem XIV nie było koło rzeki Białej parafii, które wyma­ ziomo przybijane do tych łat deski. Typ ten nie ma aannaallooggiiii ww bbuuddoowwnnii-­
gałaby rozgraniczenia.
ctwie w czasach prehistorycznych.
Niemniej jednak wobec zasiedlenia najpóźniej w ciągu XIII w. obszarów nad Na podstawie całego materiału zabytkowego można scharakteryzować
Białą, należy przyjąć istnienie granicy zasiedlenia osadnictwa śląskiego na rzece Bia­
grodzisko jako osiedle wprawdzie obronne, ale nie mające znaczenia
łej jeszcze przed powstaniem tam większej osady, późniejszego miasta Bielska. i
• Opis grodziska i jego położenia, jak i streszczone tutaj rezultaty badań archeo­ obiektu w sensie strategicznym. Nie była to strażnica wybudowana na
logicznych znajdują się w pracach: Badania prehistoryczne w województwie śląskim t jakimś ważnym szlaku handlowym ani twierdza, w której by przebywały
w r. 1933 przeprowadzili W. Antoniewicz, J. Kostrzewski, J. Żurowski, oddziały wojskowe. Wszystko zaś przemawia za tym, że była to osada prze­
Prace prehistoryczne, t. 1, Kraków 1935, Wydawnictwa Śląskie PAU, s. 4—5; J. B a r-
mysłowa, której mieszkańcy trudnili się przede wszystkim wydobywaniem
tys, Sprawozdanie z badań na grodzisku w Starym Bielsku w powiecie bielskim
rudy żelaznej, zapewne darniowej, wytapianiem żelaza i kowalstwem. Hut­
przeprowadzonych w r. 1938, s. 61—78; Atlas grodzisk śląskich, zesz. I opracowali
J. Żurowski, R. Jakimowicz. Kraków 1939, s. 17—18 i tabl. XI—XIV. Pewne nictwo to miało charakter bardzo prymitywny, rozpowszechnione było
dane o grodzisku podaje również T. Dobrowolski, Kościół św. Stanisława w Sta­ w czasach wczesnohistorycznych na terenie Śląska i przetrwało bardzo
rym Bielsku. Katowice 1932, s. 11.
długo, bo aż do końca XIX w.
/
13
I
12 i
Fundację tego kościoła przypisuje się księciu cieszyńskiemu Przemysłowi
Powstanie tej osady, jak wskazują zabytki, musiało nastąpić mniej
więcej na przełomie XII i XIII w. Przyczyną zaś upadku grodziska był • (135T8a—kż1e4 0p7o) w17s.tanie na górze zamkowej nad rzeką Białą książęcego zamku
• '* 1
z całą pewnością pożar uwidaczniający się wyraźnie w zwęglonych szcząt- • przenosi legenda na pierwszą połowę XIII wieku 18. Miał on powstać na
kach domostw drewnianych oraz w dużych ilościach sceglonej gliny i po­ miejscu dawnego, zburzonego zameczku rabusiów napadających na kup­
ców przejeżdżających drogą Kraków—Cieszyn. Wobec tych przekazów
piołów. Osadnictwo na grodzisku przetrwało do końca XIV wieku, a może
do XV wieku. tradycji, należałoby się, przy niewątpliwie stwierdzonym przemysłowym
tym miejscu
Nieco poniżej grodziska w kierunku zachodnim wznosi się kościół pod charakterze starobielskiego grodziska, doszukiwać właśnie w f
charakterze obronnej sira^iuuy szlaku handlo-
wezwaniem św. Stanisława. Został on zapewne zbudowany na obecnym jakiegoś grodziska o charakterze obronnej strażnicy przy
miejscu, na terenie dzisiejszego Starego Bielska po powstaniu tamże osady wym, krzyżującym >się tutajj zz nnaattuurraallnnąą nniieejjaakkoo ddrrooggąą wzdłuż rzeki Bia- I.
wybudowanym „zamku", a raczej odnowionej, czy od-
wiejskiej, różnej od grodziska10. Legenda twierdzi, że kościół ten zbu­
• łej 19. Przy nowo wybudowanym „zamku",
dował w XII wieku, jako kaplicę, Piotr Włast11. jy, wy v w miejscu jakiegoś dawniejszego, zniszczo-
budowanej strażniccyh, abryaćk tmerozżee obronnym, skupiła się zapewne niewielka , t
Niestety, najdawniejsza znana wzmianka źródłowa, zapewne o osadzie
Stare Bielsko, znajduje się dopiero w dokumencie biskupa wrocławskiego ngerugop ag rrrzzoeedmmziiiseekśśllann iiokk óócwwn,,a aaru mmktooeżż*ee^ ii hh--aa-nn--dd--ll-aa--rr„zzyy oossiieeddllaajjąąccyycchh ssiięę pp rzy książęcym
— dworku myśliwskim, bo temu celowi miał służyć gródek
Tomasza z r. 1284. Wymieniona jest -tam osada „Belici“ I2. Ta. osada, istnie­ „zameczku“ • _____ _ ’ ‘
jąca w pobliżu grodziska zapewne już od dłuższego czasu, została naj­
prawdopodobniej z końcem XIII wieku przeniesiona przy udziale napły­ na górce nad rzeką Białą. ’ > targowisko, jak zwykle w miejscu
Prawdopodobnie istnieć tam musiało
wowego elementu -niemieckiego na prawo niemieckie 13. wraz z orszakiem. Targi bowiem roz-
gdzie zjawiał się periodycznie książę wr
pewnym większym oddaleniu od miast-podgrodzi,
Spisy świętopietrza z samego początku XIV wieku mimo wymieniania
wijają się zazwyczaj w * w terenie miejsce, •• |
sąsiednich wsi, jak Kamienica, Jasienica, Międzyrzecze, nie wspominają przeważnie ściśle zależne są od dróg i dlatego zajmują
jednocześnie dawało I
o Bielsku I4. Pomimo jednak milczenia spisów świętopiętrza z r. 1335 15 które by n__ie kkrręęppoowwaałłoo iicchh sswwoobbooddnneeggoo rozwoju, a ' l
nie można bezwzględnie wykluczyć istnienia w tym czasie parafii staro­
makWsismzyusmtk ibee ztep ieelcezme'ńe sn• ttwy- a c2nn0e.chują miejsce powstania targowej osady nad
bielskiej. W każdym razie obecny budynek kościoła św. Stanisława po­
Białą, w miejscu dzisiejszego Bielska. Leży ono bowiem -przy drodze łączącej
wstał później, po tym roku, co zresztą godzi się z wynikami analizy stylo­
wej zabytku, określającej jego powstanie na drugą połowę XIV wieku Kraków z Cieszynem w miejscu przecięcia się tej drogi z bocznymi pro­
wadzącymi wzdłuż rzeki Białej na południe i na północ. W pobliżu istnieje
10 Potwierdzać odrębność osady starobielskiej od współcześnie istniejącej osady przemysł hutniczy na grodzisku Starobielskim, obok zaś znajduje się dwo-
w grodzisku mogłoby istniejące do XX wieku wyróżnienie części Starego Bielska
z grodziskiem jako „Niederdorf" od części wśi przy kościele zwanej „Mitteldorf“. ■s______________
Zob. R. Wagner, Der Bielitzer Zioń..., s. 346. *• 1178 ZMoiba.ł Jg. oZ -razehkroamdo nzibku,d oBwiealćs kkos..i.ą, żjęw .c, ies.s z1y8ń.ski Kazimierz (1211—1234), lub też,
Zupełnie bez uzasadnienia i wbrew oczywistym faktom pojawia się twierdze­ jak chce dawna niepewna tradycja przekazana przez Macieja Opolskiego, został on
nie w opracowaniach typu przewodnikowego o pochodzeniu kościoła w Starym Biel­ zbudowany dopiero w r. 1302. Por. R. Wagner, Der Bielitzer Zioń..., jw., s. 344;
sku z XII w. Jak dalece błędne są tego rodzaju twierdzenia, najlepiej dowodzi fakt, J. Zahradnik, Bielsko..., jw., s. 14. Że nie była to żadna znaczniejsza budowla
że w jednym i tym samym opracowaniu (L u b e r t o w i c z, Bielsko-Biała) raz (s. 42) obronna, najlepiej świadczy o tym nie wymienienie zamku bielskiego w wyliczeniu
nie wymienienie
podaje jako rzekomą datę zbudowania kościoła rok 1169, gdy na stronie 8 twierdził, zamków wschodniośląskich w dokumentach z r. 1327. C. Griinhagen, H. Mark-
dokumentach z
że kościół starobielski pochodzi z r. 1135. graf, Lehns u. Besilzurkunden Schlesiens..., II, s. 555599,, 556600.. OOppiieerraajjąącc się na tym
18 Cod. Sil., L VII, s. 45, nr 1815; G. A. Stenzel, Urkunden zur Geschichte des E. Hans lik, Ober die Entstehung..., s. V, neguje istnienie jakiejkolwiek budowli
Bisthums Breslau..., s. 104, 122 i 139.
obronnej, a zwłaszcza zamku w Bielsku przed końcem XIV w.
13 Por. też T. Dobrowolski, Kościół..., jw., s. 21. Tamże, s. 11, uważa przy 10 Trudno bowiem sobie wyobrazić, by przy skrzyżowaniu się lokalnych dróg
tym kościół i grodzisko za jedyne ślady starej (zapewne przedlokacyjnej) osady biel­ niewątpliwie ważnym szlakiem komunikacyjnym i handlowym Kraków—Cieszyn,
skiej. Lokacja bowiem miasta w osadzie bielskiej musiała nastąpić po r. 1285, gdyż z stolicę państwa polskiego z Czechami nie było jakiejś strażnicy czy gródka
w dokumencie z tego roku wymieniona jest wyraźnie wieś Bielsko; zob. G. A, S ten- łącnziąecwyimel ką choćby załogą pilnującą bezpieczeństwa kupców (zapewne tradycja o za­
zel, Urkunden..., jw., s. 139. zmeczku rozbójniczym ma w tym swoje zniekształcone zresztą źródło).
H Cod. Sil., t. XIV, s. 110—112, nr C. 344—415. ' 80 H. Miinch, Pochodzenie i rozwój miast Polski Zachodniej w wiekach śred­
16 Cod. Sil., £ XXIX, s. 31—39 (Rachunki Galharda de 'Carceribus).
>®T. Dobrowolski, Kościół..., jw., s. 18—22. , ■ nich. Kraków 1946, s. 7—9.
Z
>
14
i1
rzec książęcy, niewątpliwie o charakterze obronnym. Miejsce to więc na­
dawało się znakomicie na lokalne targowisko. Umiejscowienie zaś targu I
przy rzece (koło wzórza zamkowego istniał bród, którędy przeprawiano się I
I
przez rzekę) ułatwiło traktowanie tego targowiska jako pewnego rodzaju
i.1
stacji choćby ze względu na znaczne oddalenie od najbliżsych grodów
III. POCZĄTKI MIASTA I JEGO ROZWÓJ DO KOŃCA XVI WIEKU
i miast (Cieszyna, Oświęcimia, Kęt). Bezpieczeństwo miało być gwaran­ i
towane umieszczeniem osady na wyniosłości nad rzeką Białą chroniącą od i
t
wschodu, a od północy oblanej płynącym tam potokiem Niprem. Dodat­ ł
kowym już tylko gwarantem bezpieczeństwa było istnienie obok choćby 1. LOKACJA
■
myśliwskiego „zameczku", czy też strażnicy książęcej.
Zespół osadniczy Bielska wykazuje typowe elementy dla osiedla typu Pierwsza wzmianka o Bielsku jako o mieście pochodzi z r. 1312.
il
targowego zarówno ze względu na położenie przy starych drogach, sąsiedz­ W dniu 3 VI 1312 r. nadał książę cieszyński Mieszko III „swym wiernym
two z grodziskiem i książęcą strażnicą, jak i ze względu na charaktery­ mieszczanom bielskim" na własność wielki las położony między wsiami
styczny przypadek istnienia we wsi Stare Bielsko kościoła w pobliżu gro­ Kamienicą i Mikuszowicami, aby mogli z niego zaopatrywać się w budu­
l
dziska, będącego przez pewien czas parafialnym kościołem dla miasta, lec i opał23. Kłopoty „budulcowe" mieszczan wskazywałyby na niedawne
które otrzymało prawo miejskie na przełomie XIII i XIV wieku 21. dopiero założenie miasta, które, co najwcześniej, mogło zostać założone
To właśnie osiedle targowe zostało obdarzone przez księcia w bliżej przez księcia opolskiego Władysława, poprzednika księcia Mieszka. Od
nieokreślonym czasie prawem miejskim. Przywilej bowiem lokacyjny nie księcia Mieszka III zakupili też mieszczanie bielscy 4 łany ziemi na pa­ 5
zachował się, podobnie jak nie ma jakiejkolwiek o nim datowanej stwisko (tj. około 120 morgów). Tę własność miasta potwierdza w dniu
wzmianki. Przypuszczalnie pod koniec XIII wieku, kiedy książę cieszyń­ 14 III 1136 r. ks. Kazimierz cieszyński w wystawionym dla miasta doku­
ski lokował swą wieś Starobielsko, obdarzył i osadę targową prawem mencie z okazji zakupienia przez mieszczan razem z mieszkańcami wsi
miejskim. Miasto więc nie jest lokacją na „surowym korzeniu", jak to Bielsko 1/2 łanu mającego służyć jako droga dla przegonu bydła na zaku­
utrzymuje literatura niemiecka 22.
pione pastwisko 24.
Tenże sam rok (1316) przyniósł podział księstwa na cieszyńskie i oświę­
21 Por. H. M ii n c h, Geneza rozplanowania miast Wielkopolskich XIII i XIV cimskie, a co za tym idzie, powstanie nowej granicy politycznej, która
wieku. Kraków 1946, s. 85—86. Podobnym przykładem może być też Łęczyca (zob.
wtedy po raz pierwszy powstała na rzece Białej pod Bielskiem. Niedługo
A. Tomczak, Stare miasto w Łęczycy. Studia wczesnośredniowieczne, t.
III. War­ potem, bo już w r. 1327 księstwo Cieszyńskie, a wraz z nim i miasto Biel­
szawa—Wrocław 1955, s. 282 i 283). K. Tymieniecki, Początki Kielc
z pierwotnym osadnictwem Łysogór. Pamiętnik Świętokrzyski — rok 19to3 0.z wKiąiezlkcue sko przeszło pod lenne zwierzchnictwo Czech, po poddaniu się księcia Ka­
1931, s. 66 i 69, dopuszcza istnienie targowiska powstałego na pograniczu różnych zimierza pod zwierzchnictwo króla czeskiego Jana Luksemburskiego.
krain geograficznych, nie posiadającego nawet pierwotnie stałego zaludnienia, lub W akcie lennego poddania się księcia Kazimierza jest wymienione wśród
bardzo tylko nielicznego, gdzie jedynie w pewnych określonych porach roku zbie­
miejscowości objętych lennem miasto „Belicz" 25.
rano się dla prowadzenia wymiennego handlu. Stanowić to może także analogię i dla j
Bielska położonego u podnóża Beskidu Sląskięgo.
22 W. Kuhn, Die innere Entwicklung..., jw., s. 14, choć np. R. Wagner, Der I
Bielitzer Zioń..., jw., s. 345, w oparciu o Inuentarium der Pfarrei Bielitz und der 2. TOPOGRAFIA
dazu gehórigen Kirchen von Matthaeus Oppolsky, s. 9, wywodzi powstanie miasta
Bielska właśnie z dawnego osiedla pod „myśliwskim zameczkiem4* książęcym w Biel­
sku, nie precyzując bliżej daty powstania miasta, zadowala się ogólnym oznaczeniem Miasto w tym czasie było niewielkie i*l o małym znaczeniu. Nie mó-
chronologicznych ram dla tego faktu na lata między 1220 a 1310, opierając się w tym wiiąc o braku kościoła parafialnego,, we wspomnianym wyliczeniu w do-
na opinii E. Hanslika, Uber die Entstehung..., jw., s. V, uzasadnionym jedynie kumencie lennym nie ma mowy o Lis_tmieniu w Bielsku warownego zamku.
tym, że według niego „nirgends in Schlesien reichen die Anfiinge deutscher Ansied-
lung vor 1220".
53 Cod. Sil., t. VII/3, s. 223—224, nr 3285.
24 Cod. Sil., t. XVIII, s. 7/8, nr 3563.
25 C. Griinhagen, H. Markgraf, Lehns u. Besitzurkunden. jw., II, s. 559.
i
17
16
Przy tej okazji warto zaznaczyć, że jeszcze wtedy nie ma rozróżnienia
z Bielska (ściślej zaś mówiąc z późniejszego górnego przedmieścia) do sta­
„stare- na oznaczenie wsi. I miasto i wieś noszą tą samą nazwę Btelsko
robielskiej drogi wiejskiej 20. W takiej postaci wyłania się nam obraz mia­
Źródłowo potwierdzone rozróżnieme wsi Stare Bielsko od miasta Bielska
sta Bielska w początkowym okresie jego rozwoju jako organizmu miej-
!
znajdujemy w dokumencie z r. 1452 . j, i . . z skiego.
Próbując odtworzyć kształt i wielkość pierwotnej, przedlokacyjnej
osady targowej, której zostało nadane prawo miejskie prawdopodobnie 3. FORTYFIKACJE MIEJSKIE i
i pod koniec wieku XIII przez księcia opolskiego Władysława, należy zwró­ i
cić uwagę na przebieg drogi handlowej Kraków Cieszyn. Biegła ona
W połowie XIV wieku książęta cieszyńscy wybudowali na wzgórzu
z kierunku krakowskiego przez wieś Lipnik, a na terenie dzisiejszej Białej I
zamek, na pewno już o charakterze obronnym, jako przygraniczną twier­
drogą wzdłuż potoku Niwka (dzisiejszą ulicą „Nad Niwką ). Powyżej
dzę 30. Do tego okresu należy też odnieść powstanie miejskich fortyfika­
ujścia potoku do rzeki Białej' przekraczała rzekę i biegła dalej już na tere­
cji31. Wprawdzie dopiero z r. 1424 mamy pisemny dowód istnienia w Biel­
nie dzisiejszego miasta Bielska (mniej więcej dzisiejszymi ulicami „Nad
sku murów obronnych, ale istniały one już wcześniej.
ścieżką", pl. Smolki, dalej ul. Wzgórze i ul. Podcienie) wiodąc na wzgó­
Najpierwszą linią obronną był bowiem wał ziemny otaczający całą
rek (wyniosłość), gdzie pod ochroną książęcej strażnicy znajdowało się
• osadę składającą się ze zbiorowiska jednorodzinnych drewnianych domów
otoczone domami targowisko, powstałe z rozszerzonej w tym miejscu drogi.
o jednakowych wymiarach, grupujących się wokół prostokątnego rynku
Targowisko obejmowało zapewne teren dzisiejszego rynku poszerzony o te­
i przy paru bocznych uliczkach32.
reny bloku między ul. Wzgórze i Podcienie z jednej strony rynku oraz
Na ścisły związek czasowy powstania obronnych murów miejskich
terenem między ul. Celną a Cieszyńską z drugiej jego strony. Od końca
z okresem budowy warownego zamku wskazuje wyraźnie zniekształcenie
tego długiego targowiska biegła droga dalej w kierunku Cieszyna (wzdłuż
planu zabudowy wschodniej przyległej do zamku części miasta. Można
dzisiejszej ulicy Sobieskiego).
mieć zresztą poważne wątpliwości co do jakości miejskich obwarowań.
Prawdopodobnie nadanie Bielsku praw miejskich zastało osadę mie­
Mury miejskie w Bielsku nigdy nie były zbytnio potężne. Ciągłe są
szczącą się na terenie zabudowanym domami i ogrodami, a rozciągającym
wzmianki źródłowe o konieczności ich naprawy ii wzmocnienia. Jak wspo­
się wokoło targu aż po powstałe później na miejscu ziemnego wału mury
minano już w r. 1424, miasto było otoczone jakimiś murami. Przywilej
miejskie. (A więc teren ograniczony ulicami Węglową, Szkolną, św. Trójcy,
księcia Bolesława cieszyńskiego, odnawiający prawo miejskie i biorący
pl. św. Mikołaja i Zamkową, z tym że wymienione ulice biegną dziś poza
i ! miasto pod opiekę, wspomina o istniejących murach, fosach, mostach zwo­
dawnym terenem wałów miejskich, na miejscu otaczających miasto fos).
dzonych i bramach miejskich33. Wiemy też, że od r. 1521 budowano znowu
Nadany miastu w r. 1312 przez księcia Mieszka III cieszyńskiego las
mury miejskie z dochodów miasta płynących z prawa propinacji oraz
nazywał się „kozi , skąd po niemiecku „Ziegenwald" zamieniony potem
z otrzymanego przez miasto od księcia browaru31. Jak się zdaje, zacho­
me wiadomo dlaczego na „Zigeunerwald", dzisiejszy Lasek Cygański28.
wane do dziś resztki murów obronnych przy ulicy Węglowej pochodzą
Kupione przez mieszczan od księcia Mieszka III pastwisko obejmowało ■
dopiero z tego czasu. Kto wie, czy pierwotny mur miejski nie był tylko
teren między miastem i rzeką Białą (po obu stronach strumienia Nipru
wałem ziemnym wzmocnionym drewnianą mocną palisadą, z ewentualnie
przy jego ujściu do rzeki Białej licząc od wschodu aż po Stare Bielsko na
północnym zachodzie). Droga zaś do przepędu bydła miejskiego na pa- 20 Droga ta służąca do przepędzania krów na pastwisko, gdy z czasem zamieniła
stwisko, nabyta od księcia Kazimierza cieszyńskiego w r. 1316, biegła się na ulicę przedmieścia nazywała się Krowią, obecnie Parkową.
30 Por. też E. Hans lik, Die Kultur..., jw., s. 21 i R. Wagner, Der Bielitzer
/ Zioń..., jw., s. 344.
i
31 Nie wiadomo, na jakiej podstawie przypisuje Janowi Luksemburskiemu inicja­
tywę w tej sprawie J. Zahradnik, Bielsko..., jw., s. 17.
W. Podkreśla to też z naciskiem
32 Por. H. M ii n c h, Pochodzenie..., jw., s. 30—31. i
„aizo n^ichdie Behcź und^uch dieAlte BelV' B^tZUrkur,den- n- s- 556: 33 R. Wagner, Der Bielitzer Zioń..., jw., s. 345, opierając się o Inuentarium *
Oppolsky’ego, s. 8. Zob. też Sprachinsel..., jw., s. 17 i J. Zahradnik, Bielsko..., jw.,
Por. też T. Dobrowolski, Kościół < iq d W3S d°rCZU gehoret”“ s. 18/19.
wicklung..., jw., s. 32. *’ ’ 19 oraz W> K u h n, Die innere Ent-
31 W. Kuhn, Die innere Entwicklung..., jw., s. 35 oraz też Sprachinsel..., jw.,
I 28 J. Zahradnik, Bielsko..., jw., s. 15. s. 17.
Bielsko — Biała 2
/
l