Biali i Czarni. Postawy Polaków wobec Afryki i Afrykanów

484 Pages·2017·19.33 MB·Polish

by  Maciej Ząbek

Maciej Ząbek
Biali i Czarni.
Postawy Polaków
wobec Afryki i Afrykanów
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Studia Ethnologica
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
STUDIA ETHNOLOGICA
Seria publikowana przez Instytut Etnologii
i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego
oraz Wydawnictwo DiG
Zespół Redakcyjny:
Lech Mróz
Zofia Sokolewicz
Jerzy S. Wasilewski
Anna Zadrożyńska-Barącz
Magdalena Zowczak
Dotychczas w serii ukazały się:
Anna Malewska-Szałygin, Wiedza potoczna o sprawach
publicznych. Rozmowy o władzy lokalnej w wybranej gminie
mazurskiej w latach 1994-1995, Warszawa 2002
Pierwsze narody. Społeczności rdzenne i idea tubylczości
we współczesnym świecie, pod red. Jarosława Derlickiego
i Wojciecha Lipińskiego, Warszawa 2002
Podole i Wołyń. Szkice etnograficzne, pod red. Łukasza Smyrskiego
i Magdaleny Zowczak, Warszawa 2003
Wojciech Bęben, Mały świat wokół wulkanu. Tradycyjne normy
zwyczajowe w życiu wyspiarzy Biem w Papaui-Nowej Gwinei,
Warszawa 2004
Etnos przebudzony, pod red. Lecha Mroza, Warszawa 2004
Agnieszka J. Kowarska, Polska Roma. Tradycja i nowoczesność,
Warszawa 2005
Maciej Ząbek, Biali i Czarni. Postawy Polaków wobec Afryki
i Afrykanów, Warszawa 2007
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Maciej Ząbek
Biali i Czarni.
Postawy Polaków
wobec Afryki i Afrykanów
0/
m
B
vv
Warszawa 2007
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
CIP — Biblioteka Narodowa
Ząbek, Maciej
Biali i Czarni: postawy Polaków wobec Afryki
i Afrykanów / Maciej Ząbek ; Instytut Etnologii
i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu
Warszawskiego. - Warszawa : Instytut Etnologii
i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu
Warszawskiego : Wydawnictwo DiG, 2007, -
(Studia Ethnologica)
Redakcja: Grażyna Raj
Redakcja techniczna: Monika Rudnik-Kulikowska
Na okładce: Istoty z innego świata z Kroniki Schedelsa w: Heinz Mode,
Fabeltiere und Dämonen. Die phantastische Welt der Misch wesen,
Leipzig 1973, S. 221-223
© Copyright by Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu Warszawskiego & Wydawnictwo DiG, 2007
ISBN 83-7181-461-5; 978-83-7181-461-7
Skład i łamanie:
PL 01-524 Warszawa
Al. Wojska Polskiego 4
tel./fax: [phone]
e-mail: [email protected]
http://www.dig.com.pl
Druk: Fabryka Druku
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Od autora
Praca, którą przedkładam Czytelnikowi, jest próbą całościowego spojrzenia na re­
lacje między Polakami a przybywającymi do Polski Afrykanami nie tyle z perspek­
tywy historycznej czy politologicznej, ile z punktu widzenia szeroko pojmowa­
nych, uwarunkowanych kulturowo, postaw Polaków wobec Afrykanów. Pisałem
ją w latach 2003-2006, podczas mojej pracy w Instytucie Etnologii i Antropologii
Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Nawiązuję więc przede wszystkim
w sposób naturalny do tradycji badań etnicznych i umownie pojmowanej kategorii
„swój-obcy” obecnej w pracach etnologów z tego środowiska1. Z tego też względu,
mając świadomość wpływu, jaki na mnie wywierali, począwszy od lat studen­
ckich, chciałbym im tu wszystkim serdeczne podziękować. Przede wszystkim pier­
wszym Recenzentom tej pracy: prof. dr hab. Zofii Sokolewicz i prof. dr. hab. Lecho­
wi Mrozowi, których wszechstronne i szczegółowe uwagi przyczyniły się do jej
ulepszenia i nadania obecnego kształtu. Jeśli z ich uwag wyciągnąłem jednak błęd­
ne wnioski, to już tylko moja wina.
Szczególne podziękowania należą się dr. Zbigniewowi Benedyktowiczowi, któ­
rego książka2 stała się punktem wyjścia i główną inspiracją do napisania tej pracy,
wdzięczny jestem również za uwagi, jakich mi udzielił w trakcie jej pisania,
w szczególności jeżeli chodzi o możliwości wykorzystywania literatury pięknej ja­
ko jednego ze źródeł.
Wykorzystuję w tej pracy również doświadczenie badawcze zdobyte w czasie
pracy w latach 1992-2003 w Instytucie Krajów Rozwijających się na Wydziale
Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego. W szczególności
1 Etnografowie warszawscy zebrali w ciągu trzydziestu ostatnich lat ogromny materiał o wzajemnym
spostrzeganiu się Polaków oraz mniejszości narodowych i etnicznych. Spośród wielu pozycji na szcze­
gólną uwagę w kontekście niniejszej pracy zasługują: L. Mróz, Świadomościowe wyznaczniki dystan­
su etnicznego, „Etnografia Polska", 1979, t. XXIII, z. 2, s. 157-168; A. Mirga, L. Mróz, Cyganie. Od­
mienność i nietolerancja, Warszawa 1994, A. Cala, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, War­
szawa 1992; E. Regulska, Wyznaczniki odrębności etnicznej.fiinkcjonujące współcześnie w świado­
mości grupy ludności łemkowskiej na terenie dawnej Łemkowszczyzny, „Etnografia Polska”, 1979,
t. XXIII, z. 2, s. 195-200.
2 Z. Benedyktowicz, Portrety „obcego". Od stereotypu do symbolu, Kraków 2000.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
6 Od autora
jestem wdzięczny za stałe inspiracje prof. dr. hab. Janowi Milewskiemu, w którego
zespole byłem zatrudniony, zwłaszcza w okresie realizacji Programu „Polityka
polska wobec Afryki w XXI wieku” i cyklu konferencji, narad i dyskusji w latach
2000-2001 objętych Programem. Ponadto dziękuję również bardzo byłym już pra­
cownikom tego Instytutu: etnologowi dr. Adamowi Rybińskiemu przede wszyst­
kim za możliwość korzystania z jego bogatej biblioteki afrykanistycznej i stałe sło­
wa otuchy w trakcie pracy oraz socjologowi dr. Sławomirowi Łodzińskiemu za nie­
które wskazówki bibliograficzne.
Dług wdzięczności mam także wobec prof. dr hab. Joannny Mantel Niecko,
z którą w latach 1996-1999 prowadziłem razem konwersatorium w Zakładzie Ję­
zyków i Kultur Afryki Instytutu Orientalistycznego UW. Ślad po dyskusjach, a na­
wet emocjonalnych sporach, które w tym czasie prowadziłem z Panią Profesor na
temat naszego stosunku do Afrykanów, można znaleźć na wielu stronach tej
książki.
Serdeczne podziękowania za szereg cennych uwag niechaj przyjmą również et­
nolog prof. dr hab. Ryszard Vorbrich, misjolog ks. dr hab. Jarosław Różański i et­
nograf dr Jacek Łapott.
Chciałbym podziękować także wielu jeszcze osobom z Departamentu do Spraw
Migracji i Uchodźstwa MSWiA3, z którymi pracowałem w latach 1995-2001, a któ­
re bezpośrednio przyczyniły się do zebrania materiałów do tej pracy, przy tym naj­
więcej inspiracji dostarczyły mi rozmowy prowadzone z dr. Markiem Szonertem.
Last but not least dziękuję wszystkim moim studentom, bez których pracy w ra­
mach grup laboratoryjnych i seminaryjnych niniejsza książka z pewnością by nie
powstała, w szczególności zaś: Joannie Bąk, Monice Brochockiej, Maryli Buchacz,
Monice Cichockiej, Magdzie Dobranowskiej, Agnieszce Dobrochowskiej, Anecie
Dmowskiej, Urszuli Dudzie, Annie Grudzińskiej, Dominice Hajduk, Joannie Jan­
kowskiej, Magdalenie Januszewskiej, Małgorzacie Just, Paulinie Karbiowiak, Bo­
gusławie Kotowskiej, Magdzie Krupińskiej, Aleksandrze Kryszczuk, Aleksandrze
Krzyżaniak, Anicie Marczułajtis, Mai Musiał, Urszuli Pękalskiej, Marcie Sobolew­
skiej, Katarzynie Trzcińskiej, Michałowi Wańkowi, Monice Wojtowicz i Urszuli Za­
wadzkiej.
3 Obecnie Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Wprowadzenie
Problematyka pracy
Afrykanie w Polsce nie są jeszcze grupą zbyt liczną, ale w chwili obecnej wydają się
już być stałym elementem polskiej rzeczywistości, coraz bardziej zauważalnym
zwłaszcza w stolicy i innych dużych miastach1. Najbardziej aktywni spośród nich
coraz śmielej włączają się w polskie dyskursy nie tylko na temat swoich krajów po­
chodzenia, ale i ogólnych problemów związanych z migracją, wielokulturowością,
tolerancją, rasizmem i ksenofobią, wywierając na nie coraz większy wpływ. Zabie­
rają głos w debatach i bywa, że recenzują polską publicystykę dotyczącą proble­
mów afrykańskich. Ich zdecydowane opinie na niektóre tematy są często zaskaku­
jące dla Polaków, gdyż okazuje się, że nawet to, co odbierali do tej pory jako tzw.
pozytywne nastawienie, z punktu widzenia Afrykanów w najlepszym razie jest tyl­
ko specyficznie polskim punktem widzenia, a w najgorszym — przejawem rasizmu
i ksenofobii. Przykładem są nie tylko kontrowersje związane ze słowem „Murzyn”,
czy wierszem dla dzieci Bambo, ale także generalnym przedstawianiem Afryki i jej
1 Wg Narodowego Spisu Powszechnego z 20 maja 2002 r. w Polsce stale rezydowało (tzn. zamieszki­
wało co najmniej 12 miesięcy) 2801 osób urodzonych w państwach afrykańskich. W tym 1514 osób
miało obywatelstwo polskie, pozostali zaś byli cudzoziemcami, czyli osobami bez polskiego obywatel­
stwa. Imigrantów z Afryki przebywających czasowo (poniżej 12 miesięcy) było wtym czasie 899 (.Mi­
gracje zagraniczne ludności, GUS, Warszawa 2003, s. 328). Liczby te nie uwzględniają jednak osób
z państw afrykańskich przybyłych już po wymienionej dacie, urodzonych w Polsce, których przynaj­
mniej jedno z rodziców pochodzi z Afryki oraz osób przebywających nielegalnie, a także tych, które
z tej liczby czasowo lub na stale opuściły Polskę, oraz faktu, że pewna część z „urodzonych wAfryce",
może obejmować także etnicznych Polaków (np. z RPA). Liczba więc Afrykanów faktycznie mieszka­
jących w Polsce może być inna. Nie było jednak na ten temat specjalistycznych badań. Porównując nie­
które statystyki z Departamentu ds. Migracji i Uchodźstwa MSWiAz lat 1992-2002, dotyczące obywa­
teli państw afrykańskich, którym przyznano zgody na pobyt czasowy i osiedlenie się lub nadano oby­
watelstwo polskie, z danymi, jakie podają o sobie niektóre grupy narodowościowe z Afryki, osobiście
jestem skłony zakładać, że ogólna liczba Afrykanów w Polsce stale się waha między dwoma a trzema
tysiącami.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
8 Wprowadzenie
problemów w mediach, kwestią choćby praw kobiet, głodu, AIDS, czy pomocy hu­
manitarnej. Wydaje się, że powoli kończy się już czas, w którym o Afryce i jej mie­
szkańcach można było bezpiecznie wypowiadać się publicznie, nie narażając się
na krytykę z ich strony. Tymczasem Polacy nadal nie są przygotowani do prowa­
dzenia dialogu z Afrykanami.
Dzisiaj trudno jeszcze powiedzieć, jak szybko liczba Afrykanów w Polsce będzie
wzrastała, czy powstaną podobne diaspory, co w Europie Zachodniej, ale tak czy
inaczej wydaje się, że obecność i rola, jaką zaczynają odgrywać w Polsce będzie co­
raz częściej dostrzegana.
Zauważyć też trzeba, że mamy do czynienia z coraz liczniejszymi podróżami tu­
rystycznymi Polaków do krajów afrykańskich i powrotem zainteresowań proble­
matyką afrykańską. Pojawiają się nawet pewne symptomy ożywienia w stosun­
kach oficjalnych, dające nadzieję, że kryzys w kontaktach gospodarczych, poli­
tycznych i kulturalnych między Polską a poszczególnymi krajami afrykańskimi
zostanie przełamany. Niezależnie od tego, jak faktycznie się stanie, można być już
pewnym, że przeciętny Polak w globalizującym się świecie będzie częściej niż daw­
niej spotykał na swej drodze Afrykanina, nie tylko na ulicy, ale również w pracy
i w najbliższym sąsiedztwie swego domu, jeśli nawet nie w Polsce, to w innych kra­
jach europejskich lub samej Afryce. Biorąc to wszystko pod uwagę, istotną sprawą
staje się więc jego sposób reagowania i zachowania w trakcie tych kontaktów. Tym
bardziej, że polskie obrazy Afryki i Afrykanów nie rysują się ani zbyt wyraźnie, ani
jednoznacznie, zwłaszcza w porównaniu do sąsiednich narodów. Afryka jest poza
naszym horyzontem percepcyjnym, jak napisał socojolog i badacz stereotypów Jan
Błuszkowski2. Nie oznacza to jednak, że nie mamy własnego wizerunku „czarnego
kontynentu”, w którym nakładają się stare obrazy, zawarte w znanych powie­
ściach, choćby Sienkiewicza i Conrada, na nowe, inne co do formy, lecz zbliżone
w treści, jak u Kapuścińskiego w Hebanie, w znacznym stopniu nadal demoni­
zujące Afrykę, choć jednocześnie pokazujące także jej groźne piękno i rozbudza­
jące ciekawość albo tylko współczucie białego czytelnika. Można więc zapytać, czy
i jak bardzo determinują nasze zachowanie wobec Afrykanów?
Do zajęcia się tym tematem jeszcze bardziej inspiruje fakt, że od kiedy Polska
stała się członkiem Unii Europejskiej problemy z Afryką i jej emigrantami mogą się
stać, o wiele szybciej, niż by to nastąpiło niegdyś, również jej własnymi problema­
mi. Rośnie atrakcyjność Polski jako kraju imigracyjnego, jednocześnie jesteśmy,
jako członkowie klubu państw europejskich, zobowiązani do dzielenia pewnej od­
powiedzialności za sytuację w Afryce. Nie możemy już powiedzieć, że konflikty
i napięcia, które na tym tle pojawią się w Europie, nas zupełnie nie dotyczą. Mam
tu na myśli takie wydarzenia, jak np. we Francji jesienią 2005 roku i sprzeczne wo­
bec nich reakcje opinii publicznej, czy sytuacje, gdy z jednej strony zakazano no­
szenia w miejscach publicznych chust przez kobiety muzułmańskie, z drugiej zaś
skazano na 5 tys. euro grzywny znaną aktorkę za nawoływanie do rasizmu, któ­
rym miało być opowiedzenie się przez nią przeciwko islamizacji Francji.
2 J. Błuszkowski, Stereotypy a tożsamość narodowa, Warszawa 2005.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Wprowadzenie 9
Wszystko, co powyżej napisałem, a także pewne prawdopodobieństwo, że prob­
lemy podobne do francuskich dotkną w ten czy inny sposób również Polskę, po­
winno przekonywać, że studia nad relacjami polsko-afrykańskimi, równie bogaty­
mi w paradoksy, jak całokształt stosunków między Białymi i Czarnymi, będą także
dla nas mieć coraz większe znaczenie oraz tę samą rangę, jak badania nad mniej­
szościami narodowymi i etnicznymi3.
W niniejszej pracy ujmuję tę problematykę właśnie w kategoriach relacji między
Białymi a Czarnymi, które to określenia traktuję jak zgeneralizowane etnonimy
(stąd zaczynam pisać je od dużej litery) i odnoszę do całych populacji spostrzega­
nych w myśleniu potocznym jako odmiany rasowe człowieka. Zdaję sobie sprawę,
że użycie tych określeń już w tytule książki może być odebrane negatywnie, gdyż
niekiedy są one spostrzegane jako rasistowskie4. Jednak to właśnie różnice „raso­
we”, a raczej to, co w myśleniu potocznym uważa się za „rasę”, są głównym i nie­
mal jedynym wyróżnikiem w samookreśleniu się obu grup i wzajemnego spostrze­
gania, gdy dochodzi między nimi do kontaktu5. Dlatego, choć szanuję współczes­
ną tendencję do zastępowania terminu „Murzyn” czy „Czarny” określeniem „Afry­
kanin”, to wzorem niektórych badaczy umyślnie używam niekiedy słowa „Czarni”
jako „bodźca aktywizującego kategorię”6. Istotną w tym wszystkim rolę odgrywa
także symboliczne znaczenie tych kolorów, które w odniesieniu do Afrykanów
i Europejczyków uruchamiają cały ciąg skojarzeń, odczuć, idei, wartości i stereoty­
pów7. Są one w rzeczywistości symbolicznym odpowiednikiem równie symbolicz­
nego przeciwstawienia „swój-obcy”, w którym „obcy” niezależnie od koloru skóry
3 Prawo polskie nie definiuje tych pojęć i nie zawiera procedury formalnego uznawania określonych
grup za mniejszości. Mimo to nowym mniejszościom imigranckim, takim jak Afrykanie, nawet jeśli
mają obywatelstwo polskie i urodzili się w Polsce, nie przystają takie same prawa do ochrony, jak
mniejszościom starym, historycznie zakorzenionym w życiu państwa polskiego. Przyjęta 6 stycznia
2005 r. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym (DzU 2005, nr 17,
poz. 141.) w art. 2 ust. 3 pkt. 5 ogranicza pojęcie „mniejszości narodowych i etnicznych” m. in. do grup
zamieszkujących terytorium Rzeczypospolitej od co najmniej 100 lat oraz podaje dokładną listę takich
mniejszości w Polsce. Więcej patrz: S. Rodziński, Równość i różnica. Mniejszości narodowe w porządku
demokratycznym w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2005, s. 162-165. W miarę jak liczba osiedlonych
w Polsce imigrantów, w tym Afrykanów, będzie rosnąć, mogą się oni jednak zacząć dopominać uzna­
nia ich za mniejszości narodowe, co nieformalnie zaczynają już czynić. Patrz: S. Mol, E. Zuu, Polacy
i cudzoziemcy — relacje międzykulturowe w oczach imigrantów, w: M. Kozień (red.), Wielokulturo-
wośća migracje, Warszawa 2005, s. 84.
4 Szerzej tym zagadnieniem zajmę się dopiero w rozdziale II.
5 Pojęcie „rasa” można rozumieć w dwojakim sensie. Po pierwsze, jako pewną jednostkę klasyfikacji
biologicznej, niższą od gatunku; po drugie, jako konstrukt kulturowy używany potocznie w znacze­
niu bliskim pojęciu grupy etnicznej. W niniejszej pracy będę używał tego pojęcia oczywiście w tym dru­
gim znaczeniu. Więcej na ten temat piszę w rozdziale III.
6 J. Dovidio, J. C. Brigham, В. T. Johnson, S. L. Gaertner, Stereotypizacja, uprzedzenia i dyskryminacja:
spojrzenie z innej perspektywy, w: C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone (red.), Stereotypy i uprze­
dzenia. Najnowsze ujęcie, Gdańsk 1999, s. 226.
7 Podobnie to już spostrzegał socjolog Andrzej Zajączkowski, pisząc: „Mówimy więc o „białych”,
o „cywilizacji lub kulturze białych” nie dlatego, by akceptować mity rasistowskie ani nawet dla wygo­
dy wposlugiwaniu się skrótem, ale ze względu na ów rozpowszechniony stereotyp naszej cywilizacji”;
A. Zajączkowski (red.), Obrazy świata białych, Warszawa 1973, s. 6.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 511/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę