Benedetto Varchi | On the Birth of Artefacts

704 Pages·2005·19.81 MB·English

by  Lionel Devlieger

i AOB
n
L rc e
a hnn
te-R itec ted
t e
en urht
a eet
iss , A o
a lB
n c V
c h
e eia
F mrr
l ytc
o
r ahh
en nd i
ce Po o
wf
e
rA
r
t
e
f
a
c
t
s
Benedetto Varchi
On the Birth of Artefacts
Architecture, Alchemy and Power
in Late-Renaissance Florence
Lionel Devlieger
L
i
o
n Promotoren prof. dr. Bart Verschaffel, prof. dr. Caroline van Eck
e
l Proefschrift ingediend tot het behalen van de graad van
D Doctor in de Ingenieurswetenschappen: Architectuur
e
v
Vakgroep Architectuur & Stedenbouw
l
i Voorzitter: prof. dr. Bart Verschaffel
e
g Faculteit Ingenieurswetenschappen
e
r Academiejaar 2004 - 2005
SAMENVATTING
Benedetto Varchi en de geboorte van het artefact.
Architectuur, alchemie en macht in het Florence
van de late Renaissance
Inleiding
Dit werk wil een bijdrage leveren tot de theorie van de architectuur, door eerst belangstelling te
ontwikkelen voor het veel ruimere domein van de artefacten. In het bijzonder wil het eerst een ana-
lyse zijn van een reeks gevallen in de Laat-Renaissance-cultuur in Italië, waarbij het ontstaansproces
van kunstmatige vormen vereenzelvigd wordt met een ‘geboorte’. De notie van dergelijke geboor-
ten is interessant omdat die toelaat om, binnen de bijzonder ruime categorie van het artefact, een
onderverdeling te maken die niet berust op de esthetische criteria die gebruikelijk door de kunst-
geschiedenis worden gehanteerd. We zullen ons dus in de komende hoofdstukken trouw houden
aan onze categorie van het geboren artefact, maar we zullen daarbij meer geijkte categorieseringen
schromelijk overschrijden. In wezen bevindt deze studie zich in het gebied waar de domeinen van
kunst, biologie, en technologie met elkaar overlappen. Onze voornaamste doelstelling is de recon-
structie van een ‘filosofie van het geboren artefact’, of de beschrijving van een wereldbeeld waarin
de nevenstelling of totale identificatie van kunstmatige en biologische producties een duidelijke
betekenis meekrijgt. De demarche die werd gevolgd bestond erin de vele geschriften van één denker
in hun totaliteit door te nemen, en alle hints, te verzamelen die relevant blijken voor het thema.
De keuze viel hierbij op de Florentijnse dichter, letterkundige, filosoof en later historicus Benedetto
Varchi. Varchi was geen filosofisch genie, maar hij verstond wel bijzonder goed de kunst van het
overdragen van zijn eigen eruditie. Hij is een groot opvoeder geweest voor de generatie van de
hertog; maar Varchi stond ook in zeer nabij contact met een hele reeks vooraanstaande Florentijnse
kunstenaars, en dus met de wereld van het (hooggespecialiseerd) ambachtelijk werk. In het verloop
van de hoofstukken wordt het wereldbeeld van Varchi stilaan uit de doeken gedaan, en in ver-
band gebracht met de omgevingen waarin hij leefde en werkte. In de hoofdstukken zes en zeven,
worden dan de echte conclusies getrokken door het verband te leggen tussen de noties die Varchi
introduceerde, en een reeks kunsten zoals die toen onder de directe hoede van de hertog werden
bedreven.
Hoofdstuk een. Van fuoruscito tot hoveling.
Hoofdstuk 1 valt uitéén in twee grote luiken. In het eerste luik wordt de politieke geschiedenis
geschetst die de achtergrond vormt tot het eigenlijke onderwerp van het proefschrift: het culturele
beleid van de Florentijnse hertog Cosimo I de’ Medici.
Cosimo’s regeerperiode wordt hierbij gesitueerd in de continuïteit van de verschillende soorten ii
machtsgrepen die de bankiersfamilie de’ Medici op de stad uitoefende sinds het begin van de 15e
eeuw. De eerste echte Medici plutocraat, Cosimo ‘de Oude’ (Il Vecchio) was erin geslaagd in de eerste
decennia van het Quattrocento een systeem uit te bouwen waarin de schijn van een republikeinse
oligarchie hoog kon gehouden worden, terwijl het hoofd van de Medici familie in wezen de wer-
kelijke touwen van het stadsbeleid in handen hield. Dat systeem bleef in voegen tot en met de dood
van Cosimo’s kleinzoon, Lorenzo de’ Medici, in het laatste decennium van de 15e eeuw. Nadien
zou een periode van tegenspoed volgen. De Medici worden uit de stad verbannen en twee rege-
ringsvormen die hen uitdrukkelijke slecht gezind zijn volgen elkaar op: de theocratische dictatuur
Dutch summary
01_nederlands.indd 2 11/05/2005 4:02:10
����������������
�������������������������
�������������������������������
�����������������������������
�����������������
������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������
��������������������������������������������������
����������������������������������
��������������������������������������
���������������������������������
������������������������
00_franse_pagina.indd 1 11/05/2005 4:29:05
Dutch summary
01_nederlands.indd 1 11/05/2005 4:02:10
Dutch summary
01_nederlands.indd 1 11/05/2005 4:02:10
SAMENVATTING
Benedetto Varchi en de geboorte van het artefact.
Architectuur, alchemie en macht in het Florence
van de late Renaissance
Inleiding
Dit werk wil een bijdrage leveren tot de theorie van de architectuur, door eerst belangstelling te
ontwikkelen voor het veel ruimere domein van de artefacten. In het bijzonder wil het eerst een ana-
lyse zijn van een reeks gevallen in de Laat-Renaissance-cultuur in Italië, waarbij het ontstaansproces
van kunstmatige vormen vereenzelvigd wordt met een ‘geboorte’. De notie van dergelijke geboor-
ten is interessant omdat die toelaat om, binnen de bijzonder ruime categorie van het artefact, een
onderverdeling te maken die niet berust op de esthetische criteria die gebruikelijk door de kunst-
geschiedenis worden gehanteerd. We zullen ons dus in de komende hoofdstukken trouw houden
aan onze categorie van het geboren artefact, maar we zullen daarbij meer geijkte categorieseringen
schromelijk overschrijden. In wezen bevindt deze studie zich in het gebied waar de domeinen van
kunst, biologie, en technologie met elkaar overlappen. Onze voornaamste doelstelling is de recon-
structie van een ‘filosofie van het geboren artefact’, of de beschrijving van een wereldbeeld waarin
de nevenstelling of totale identificatie van kunstmatige en biologische producties een duidelijke
betekenis meekrijgt. De demarche die werd gevolgd bestond erin de vele geschriften van één denker
in hun totaliteit door te nemen, en alle hints, te verzamelen die relevant blijken voor het thema.
De keuze viel hierbij op de Florentijnse dichter, letterkundige, filosoof en later historicus Benedetto
Varchi. Varchi was geen filosofisch genie, maar hij verstond wel bijzonder goed de kunst van het
overdragen van zijn eigen eruditie. Hij is een groot opvoeder geweest voor de generatie van de
hertog; maar Varchi stond ook in zeer nabij contact met een hele reeks vooraanstaande Florentijnse
kunstenaars, en dus met de wereld van het (hooggespecialiseerd) ambachtelijk werk. In het verloop
van de hoofstukken wordt het wereldbeeld van Varchi stilaan uit de doeken gedaan, en in ver-
band gebracht met de omgevingen waarin hij leefde en werkte. In de hoofdstukken zes en zeven,
worden dan de echte conclusies getrokken door het verband te leggen tussen de noties die Varchi
introduceerde, en een reeks kunsten zoals die toen onder de directe hoede van de hertog werden
bedreven.
Hoofdstuk een. Van fuoruscito tot hoveling.
Hoofdstuk 1 valt uitéén in twee grote luiken. In het eerste luik wordt de politieke geschiedenis
geschetst die de achtergrond vormt tot het eigenlijke onderwerp van het proefschrift: het culturele
beleid van de Florentijnse hertog Cosimo I de’ Medici.
Cosimo’s regeerperiode wordt hierbij gesitueerd in de continuïteit van de verschillende soorten ii
machtsgrepen die de bankiersfamilie de’ Medici op de stad uitoefende sinds het begin van de 15e
eeuw. De eerste echte Medici plutocraat, Cosimo ‘de Oude’ (Il Vecchio) was erin geslaagd in de eerste
decennia van het Quattrocento een systeem uit te bouwen waarin de schijn van een republikeinse
oligarchie hoog kon gehouden worden, terwijl het hoofd van de Medici familie in wezen de wer-
kelijke touwen van het stadsbeleid in handen hield. Dat systeem bleef in voegen tot en met de dood
van Cosimo’s kleinzoon, Lorenzo de’ Medici, in het laatste decennium van de 15e eeuw. Nadien
zou een periode van tegenspoed volgen. De Medici worden uit de stad verbannen en twee rege-
ringsvormen die hen uitdrukkelijke slecht gezind zijn volgen elkaar op: de theocratische dictatuur
Dutch summary
01_nederlands.indd 2 11/05/2005 4:02:10
SAMENVATTING
Benedetto Varchi en de geboorte van het artefact.
Architectuur, alchemie en macht in het Florence
van de late Renaissance
Inleiding
Dit werk wil een bijdrage leveren tot de theorie van de architectuur, door eerst belangstelling te
ontwikkelen voor het veel ruimere domein van de artefacten. In het bijzonder wil het eerst een ana-
lyse zijn van een reeks gevallen in de Laat-Renaissance-cultuur in Italië, waarbij het ontstaansproces
van kunstmatige vormen vereenzelvigd wordt met een ‘geboorte’. De notie van dergelijke geboor-
ten is interessant omdat die toelaat om, binnen de bijzonder ruime categorie van het artefact, een
onderverdeling te maken die niet berust op de esthetische criteria die gebruikelijk door de kunst-
geschiedenis worden gehanteerd. We zullen ons dus in de komende hoofdstukken trouw houden
aan onze categorie van het geboren artefact, maar we zullen daarbij meer geijkte categorieseringen
schromelijk overschrijden. In wezen bevindt deze studie zich in het gebied waar de domeinen van
kunst, biologie, en technologie met elkaar overlappen. Onze voornaamste doelstelling is de recon-
structie van een ‘filosofie van het geboren artefact’, of de beschrijving van een wereldbeeld waarin
de nevenstelling of totale identificatie van kunstmatige en biologische producties een duidelijke
betekenis meekrijgt. De demarche die werd gevolgd bestond erin de vele geschriften van één denker
in hun totaliteit door te nemen, en alle hints, te verzamelen die relevant blijken voor het thema.
De keuze viel hierbij op de Florentijnse dichter, letterkundige, filosoof en later historicus Benedetto
Varchi. Varchi was geen filosofisch genie, maar hij verstond wel bijzonder goed de kunst van het
overdragen van zijn eigen eruditie. Hij is een groot opvoeder geweest voor de generatie van de
hertog; maar Varchi stond ook in zeer nabij contact met een hele reeks vooraanstaande Florentijnse
kunstenaars, en dus met de wereld van het (hooggespecialiseerd) ambachtelijk werk. In het verloop
van de hoofstukken wordt het wereldbeeld van Varchi stilaan uit de doeken gedaan, en in ver-
band gebracht met de omgevingen waarin hij leefde en werkte. In de hoofdstukken zes en zeven,
worden dan de echte conclusies getrokken door het verband te leggen tussen de noties die Varchi
introduceerde, en een reeks kunsten zoals die toen onder de directe hoede van de hertog werden
bedreven.
Hoofdstuk een. Van fuoruscito tot hoveling.
Hoofdstuk 1 valt uitéén in twee grote luiken. In het eerste luik wordt de politieke geschiedenis
geschetst die de achtergrond vormt tot het eigenlijke onderwerp van het proefschrift: het culturele
beleid van de Florentijnse hertog Cosimo I de’ Medici.
Cosimo’s regeerperiode wordt hierbij gesitueerd in de continuïteit van de verschillende soorten ii
machtsgrepen die de bankiersfamilie de’ Medici op de stad uitoefende sinds het begin van de 15e
eeuw. De eerste echte Medici plutocraat, Cosimo ‘de Oude’ (Il Vecchio) was erin geslaagd in de eerste
decennia van het Quattrocento een systeem uit te bouwen waarin de schijn van een republikeinse
oligarchie hoog kon gehouden worden, terwijl het hoofd van de Medici familie in wezen de wer-
kelijke touwen van het stadsbeleid in handen hield. Dat systeem bleef in voegen tot en met de dood
van Cosimo’s kleinzoon, Lorenzo de’ Medici, in het laatste decennium van de 15e eeuw. Nadien
zou een periode van tegenspoed volgen. De Medici worden uit de stad verbannen en twee rege-
ringsvormen die hen uitdrukkelijke slecht gezind zijn volgen elkaar op: de theocratische dictatuur
Dutch summary
01_nederlands.indd 2 11/05/2005 4:02:10
wordt hierbij geschetst. Frappant hierin is het feit dat deze toekomstige hoveling van Cosimo I de’
van Savonarola, en de vernieuwde republiek die onder leiding van Piero Soderini komt te staan. In
Medici een verleden heeft als politiek activist en actief lid van de anti-Medici rebellenfractie. Varchi
de eerste decennia van de zestiende eeuw keert het tij weer ten voordele van de bankiersfamilie.
werd geboren in 1503 in Florence. Hij studeert rechten in Pisa, neemt een tijd de notarispraktijk van
In een korte tijdsspanne worden opeenvolgend twee Medici-telgen verkozen tot Paus: Leo X (de
zijn vader over, maar besluit zich uiteindelijk toch te wijden aan zijn passie voor poëzie en voor de
zoon van Lorenzo il Magnifico), en Clemens VII. Vanuit hun Romeinse machtbasis zorgen deze
letteren. Hij komt via Florentijnse vrienden in contact met de Orti Oricellari, een ontmoetingsplaats
Pausen ervoor dat het Medici-geslacht in Florence weer aan de macht komt. Clemens’ weet in de
voor geletterde Florentijnse burgers dat ook een centrum vormt voor politieke en filosofische
vroege jaren 1530 zelf zijn eigen bastaardzoon, Alessandro de’ Medici, tot Hertog van Florence te
reflectie. Hier komt Varchi in contact met de vurigste tegenstanders van de Medici hegemonie
laten benoemen. Alessandro’s beleid, dat slechts een zestal jaar zou duren, werd aangevoeld als een
over de stad. Leden van de Orti, waaronder de dichter Luigi Alamanni, pleegden in 1522 zelfs een
werkelijke dictatuur. Het is de bloederige moord in 1537 van de tiran die tot de aanstelling Cosimo
mislukte aanslag tegen Giulio de’ Medici, de latere paus Clemens VII. Met de naar Frankrijk geëmi-
de’ Medici zou leiden.
greerde Alamanni zou Varchi uitstekende contacten behouden, ook na zijn aanstelling aan het hof
De uitzonderlijke omstandigheden waarin deze aanstelling plaatsvond verklaren deels ook het uit-
van Cosimo de’ Medici in 1543.
zonderlijke karakter van de regeerperiode van Cosimo I de’ Medici, de man die bijna eigenhandig,
Naar aanleiding van de plundering van Rome door de troepen van keizer Karel V in 1527, een
één van de meest stabiele dynastieën in het Europa van de 16e en de 17e eeuw stichtte.
persoonlijke afstraffing voor Paus Clemens VII, stortte de machtsbasis van de Medici in Florence
Cosimo de’ Medici was niet voorbestemd om te regeren. Hij maakte deel uit van een onderge-
tijdelijk in elkaar. Voor een korte periode werd de republiek weer ingesteld, tot de Paus in 1529
schikte tak van de Medici familie; een tak die noch in de politiek, noch in het zakendoen ooit een
een gigantisch leger op de stad afstuurt om overgave af te dwingen. Benedetto Varchi sluit zich
prominente rol had gespeeld. De jonge Cosimo was slechts zeventien en min of meer gespeend van
aan bij de republikeinse militie die instaat voor de verdediging van de stad tijdens het beleg, maar
politieke opleiding wanneer de leden van de Florentijnse senaat besluiten om hem aan te stellen als
besluit uiteindelijk toch te vluchten. In de jaren dertig komt hij een de kost als huisonderwijzer
opvolger van de vermoorde hertog Alessandro. De jonge prins verrast echter vriend en vijand door
in verschillende Florentijnse burgerfamilies, waaronder de Strozzi’s, een familie die een belangrijke
zijn tactisch inzicht en zijn politieke sluwheid. Een vroege overwinning op het leger van de anti-
rol zou spelen in de anti-Medici rebellenbeweging. Varchi beleeft de evenementen van 1537 van
Medici rebellen in Montemurlo versterkt aanzienlijk zijn machtsbasis.
zeer nabij: de moord op hertog Alessandro de’ Medici, de mobilisatie van het rebellenleger onder
Cosimo profileert zich snel als een meedogenloze maar rechtvaardige vorst, die alle mogelijke mid-
leiding van Filippo Strozzi, en de afstraffing van dat leger in Montemurlo door de troepen van de
delen aanwendt om zijn politieke invloed te versterken. Oorspronkelijk regerend binnen de lijnen
pas aangestelde jonge Cosimo. De debacle van Montemurlo en een aantal andere teleurstellingen
van een constitutie die, ofschoon daterend uit 1532, toch nog sporen droog van een republikeinse
doen Varchi’s republikeins idealisme danig bekoelen. Geleidelijk aan zou hij zich afkeren van politiek
staatsstructuur, zou de nieuwe hertog van Florence gaandeweg de macht van een reeks traditionele
engagement om zich op een intensere manier bezig te houden met zijn studies. Varchi trekt naar de
raden en autonome bestuursorganen uithollen ten voordele van veel strakker gecontroleerd, en
universiteitsstad Padua, waar hij lid wordt van de invloedrijke Accademia degli Infiammati. De jonge
gecentraliseerd machtssysteem.
geleerde raakt steeds meer geboeid door de problematiek van het vulgariseren van de wetenschap-
Cosimo zou ook een volledig nieuwe verhouding aangaan met het Toscaans territorium, dat
pen. Hij vertaald werken van Euclides en Aristoteles uit het Latijn naar het Toscaans. Hij ontpopt
vroeger door de Florentijnse oligarchie meer als een kolonie werd beheerd. Onder de nieuwe
zich ook aan de Accademia degli Infiammati tot een bijzonder getalenteerde commentator van zowel
hertog worden de overige Toscaanse steden opgewaardeerd, verkrijgen hun inwoners meer rechten.
filosofisch proza als poëzie. Om zijn kennis van de geschriften van Aristoteles te verscherpen trekt
Concrete ingrepen in het landschap zoals irrigatiewerken en de bouw van een uitgebreid wegennet
hij in 1541 naar Bologna, waar hij de leerling wordt van de Aristotelicus Lodovico Boccadiferro.
zorgen voor de economische verlevendiging van zieltogende gebieden. De aandacht voor het ganse
In Florence stond Varchi nog steeds geboekstaafd als rebel, fuoruscito. Hij was feitelijk verbannen uit
Toscaanse Dominio uit zich ook in vernieuwde militaire strategieën. Het zijn niet langer enkel de
de stad; schriftelijk contact met hem onderhouden was strafbaar. Cosimo de’ Medici ziet echter
steden die worden versterkt. Een gordel van forten moet ervoor zorgen dat vijandelijke troepen aan
in dat een goede verhouding met de geleerde potentieel een groot politiek voordeel zou kunnen
de grenzen zelf van de staat kunnen geweerd worden. Het Toscane van de Cosimo de’ Medici wordt
opleveren. Varchi was beroemd en beschikte over een indrukwekkend netwerk aan contacten in de
één van de eerste moderne territoriale staten.
wereld van de letteren en de kunsten. De vorst besluit de hand uit te steken naar de voormalige
De vernieuwende aanpak van de vorst uit zich tenslotte ook in de culturele politiek die gevoerd
rebel. Na onderhandelingen aanvaardt Varchi in 1543 naar Florence terug te keren en een positie
worden. De letteren en de kunsten worden actief gesponsord. Cosimo de’ Medici laat onder zijn
te aanvaarden als lezer aan de Accademia Fiorentina, de letterkundige academie, opgericht door een
hoede de twee eerste overheidsgesubsidieerde academies voor letteren en voor de kunsten oprich-
aantal van Varchi’s Florentijnse vrienden, en die de hertog onder zijn hoede had genomen om er de
ten: de Accademia Fiorentina (°1541) en de Accademia del Disegno (°1563), waar verder in de tekst
speerpunt van de maken van zijn politiek van promotie van de Toscaanse taal.
uitgebreid op zal teruggekeerd worden. De hertog doet ook grote inspanningen om de Universiteit
van Pisa te heropenen en te laten herleven onder impuls van prestigieuze professoren die hij tracht
Hoofdstuk twee. Benedetto Varchi lezer aan de Fiorentina.
aan te trekken, dikwijls met succes. Voor de hertog en zijn tijdgenoten was het echter tegennatuur- iii
lijk deze culturele initiatieven los te percipiëren van de inspanningen die geleverd werden op het Het is in de context van de Accademia Fiorentina dat Varchi het grootste deel van zijn oeuvre heeft
vlak van de industrie, de landbouw, de heropleving van technieken. Zoals Machiavelli het formu- voortgebracht. In dit hoofdstuk wordt die context belicht; het propagandistische programma van de
leerde dienden dergelijke inspanningen één gemeenschappelijk en prioritair doel: het vergroten van academie wordt geanalyseerd en de wijze waarop Varchi dat programma invult. Het hoofdstuk vat
het ontzag voor de vorst. echter aan met een overzicht van zijn belangrijkste teksten.
B. Het tweede luik van dit eerste hoofdstuk introduceert de man wiens teksten in de rest van het Dit overzicht van Varchi’s teksten geschreven tussen 1543 en 1565, het jaar van zijn overlijden, wordt
proefschrift centraal zullen staan voor de analyse van de ‘naturalisatieprocessen’ in de culturele poli- ingeleid door een introductie waarin beknopt de receptie van Benedetto Varchi’s oeuvre door de
tiek van de hertog: de filosoof, letterkundige en historicus Benedetto Varchi. Varchi’s levensloop moderne kritiek wordt besproken. Drie werken krijgen doorgaans de meeste aandacht, maar dan
Dutch summary
01_nederlands.indd 3 11/05/2005 4:02:10
wordt hierbij geschetst. Frappant hierin is het feit dat deze toekomstige hoveling van Cosimo I de’
van Savonarola, en de vernieuwde republiek die onder leiding van Piero Soderini komt te staan. In
Medici een verleden heeft als politiek activist en actief lid van de anti-Medici rebellenfractie. Varchi
de eerste decennia van de zestiende eeuw keert het tij weer ten voordele van de bankiersfamilie.
werd geboren in 1503 in Florence. Hij studeert rechten in Pisa, neemt een tijd de notarispraktijk van
In een korte tijdsspanne worden opeenvolgend twee Medici-telgen verkozen tot Paus: Leo X (de
zijn vader over, maar besluit zich uiteindelijk toch te wijden aan zijn passie voor poëzie en voor de
zoon van Lorenzo il Magnifico), en Clemens VII. Vanuit hun Romeinse machtbasis zorgen deze
letteren. Hij komt via Florentijnse vrienden in contact met de Orti Oricellari, een ontmoetingsplaats
Pausen ervoor dat het Medici-geslacht in Florence weer aan de macht komt. Clemens’ weet in de
voor geletterde Florentijnse burgers dat ook een centrum vormt voor politieke en filosofische
vroege jaren 1530 zelf zijn eigen bastaardzoon, Alessandro de’ Medici, tot Hertog van Florence te
reflectie. Hier komt Varchi in contact met de vurigste tegenstanders van de Medici hegemonie
laten benoemen. Alessandro’s beleid, dat slechts een zestal jaar zou duren, werd aangevoeld als een
over de stad. Leden van de Orti, waaronder de dichter Luigi Alamanni, pleegden in 1522 zelfs een
werkelijke dictatuur. Het is de bloederige moord in 1537 van de tiran die tot de aanstelling Cosimo
mislukte aanslag tegen Giulio de’ Medici, de latere paus Clemens VII. Met de naar Frankrijk geëmi-
de’ Medici zou leiden.
greerde Alamanni zou Varchi uitstekende contacten behouden, ook na zijn aanstelling aan het hof
De uitzonderlijke omstandigheden waarin deze aanstelling plaatsvond verklaren deels ook het uit-
van Cosimo de’ Medici in 1543.
zonderlijke karakter van de regeerperiode van Cosimo I de’ Medici, de man die bijna eigenhandig,
Naar aanleiding van de plundering van Rome door de troepen van keizer Karel V in 1527, een
één van de meest stabiele dynastieën in het Europa van de 16e en de 17e eeuw stichtte.
persoonlijke afstraffing voor Paus Clemens VII, stortte de machtsbasis van de Medici in Florence
Cosimo de’ Medici was niet voorbestemd om te regeren. Hij maakte deel uit van een onderge-
tijdelijk in elkaar. Voor een korte periode werd de republiek weer ingesteld, tot de Paus in 1529
schikte tak van de Medici familie; een tak die noch in de politiek, noch in het zakendoen ooit een
een gigantisch leger op de stad afstuurt om overgave af te dwingen. Benedetto Varchi sluit zich
prominente rol had gespeeld. De jonge Cosimo was slechts zeventien en min of meer gespeend van
aan bij de republikeinse militie die instaat voor de verdediging van de stad tijdens het beleg, maar
politieke opleiding wanneer de leden van de Florentijnse senaat besluiten om hem aan te stellen als
besluit uiteindelijk toch te vluchten. In de jaren dertig komt hij een de kost als huisonderwijzer
opvolger van de vermoorde hertog Alessandro. De jonge prins verrast echter vriend en vijand door
in verschillende Florentijnse burgerfamilies, waaronder de Strozzi’s, een familie die een belangrijke
zijn tactisch inzicht en zijn politieke sluwheid. Een vroege overwinning op het leger van de anti-
rol zou spelen in de anti-Medici rebellenbeweging. Varchi beleeft de evenementen van 1537 van
Medici rebellen in Montemurlo versterkt aanzienlijk zijn machtsbasis.
zeer nabij: de moord op hertog Alessandro de’ Medici, de mobilisatie van het rebellenleger onder
Cosimo profileert zich snel als een meedogenloze maar rechtvaardige vorst, die alle mogelijke mid-
leiding van Filippo Strozzi, en de afstraffing van dat leger in Montemurlo door de troepen van de
delen aanwendt om zijn politieke invloed te versterken. Oorspronkelijk regerend binnen de lijnen
pas aangestelde jonge Cosimo. De debacle van Montemurlo en een aantal andere teleurstellingen
van een constitutie die, ofschoon daterend uit 1532, toch nog sporen droog van een republikeinse
doen Varchi’s republikeins idealisme danig bekoelen. Geleidelijk aan zou hij zich afkeren van politiek
staatsstructuur, zou de nieuwe hertog van Florence gaandeweg de macht van een reeks traditionele
engagement om zich op een intensere manier bezig te houden met zijn studies. Varchi trekt naar de
raden en autonome bestuursorganen uithollen ten voordele van veel strakker gecontroleerd, en
universiteitsstad Padua, waar hij lid wordt van de invloedrijke Accademia degli Infiammati. De jonge
gecentraliseerd machtssysteem.
geleerde raakt steeds meer geboeid door de problematiek van het vulgariseren van de wetenschap-
Cosimo zou ook een volledig nieuwe verhouding aangaan met het Toscaans territorium, dat
pen. Hij vertaald werken van Euclides en Aristoteles uit het Latijn naar het Toscaans. Hij ontpopt
vroeger door de Florentijnse oligarchie meer als een kolonie werd beheerd. Onder de nieuwe
zich ook aan de Accademia degli Infiammati tot een bijzonder getalenteerde commentator van zowel
hertog worden de overige Toscaanse steden opgewaardeerd, verkrijgen hun inwoners meer rechten.
filosofisch proza als poëzie. Om zijn kennis van de geschriften van Aristoteles te verscherpen trekt
Concrete ingrepen in het landschap zoals irrigatiewerken en de bouw van een uitgebreid wegennet
hij in 1541 naar Bologna, waar hij de leerling wordt van de Aristotelicus Lodovico Boccadiferro.
zorgen voor de economische verlevendiging van zieltogende gebieden. De aandacht voor het ganse
In Florence stond Varchi nog steeds geboekstaafd als rebel, fuoruscito. Hij was feitelijk verbannen uit
Toscaanse Dominio uit zich ook in vernieuwde militaire strategieën. Het zijn niet langer enkel de
de stad; schriftelijk contact met hem onderhouden was strafbaar. Cosimo de’ Medici ziet echter
steden die worden versterkt. Een gordel van forten moet ervoor zorgen dat vijandelijke troepen aan
in dat een goede verhouding met de geleerde potentieel een groot politiek voordeel zou kunnen
de grenzen zelf van de staat kunnen geweerd worden. Het Toscane van de Cosimo de’ Medici wordt
opleveren. Varchi was beroemd en beschikte over een indrukwekkend netwerk aan contacten in de
één van de eerste moderne territoriale staten.
wereld van de letteren en de kunsten. De vorst besluit de hand uit te steken naar de voormalige
De vernieuwende aanpak van de vorst uit zich tenslotte ook in de culturele politiek die gevoerd
rebel. Na onderhandelingen aanvaardt Varchi in 1543 naar Florence terug te keren en een positie
worden. De letteren en de kunsten worden actief gesponsord. Cosimo de’ Medici laat onder zijn
te aanvaarden als lezer aan de Accademia Fiorentina, de letterkundige academie, opgericht door een
hoede de twee eerste overheidsgesubsidieerde academies voor letteren en voor de kunsten oprich-
aantal van Varchi’s Florentijnse vrienden, en die de hertog onder zijn hoede had genomen om er de
ten: de Accademia Fiorentina (°1541) en de Accademia del Disegno (°1563), waar verder in de tekst
speerpunt van de maken van zijn politiek van promotie van de Toscaanse taal.
uitgebreid op zal teruggekeerd worden. De hertog doet ook grote inspanningen om de Universiteit
van Pisa te heropenen en te laten herleven onder impuls van prestigieuze professoren die hij tracht
Hoofdstuk twee. Benedetto Varchi lezer aan de Fiorentina.
aan te trekken, dikwijls met succes. Voor de hertog en zijn tijdgenoten was het echter tegennatuur- iii
lijk deze culturele initiatieven los te percipiëren van de inspanningen die geleverd werden op het Het is in de context van de Accademia Fiorentina dat Varchi het grootste deel van zijn oeuvre heeft
vlak van de industrie, de landbouw, de heropleving van technieken. Zoals Machiavelli het formu- voortgebracht. In dit hoofdstuk wordt die context belicht; het propagandistische programma van de
leerde dienden dergelijke inspanningen één gemeenschappelijk en prioritair doel: het vergroten van academie wordt geanalyseerd en de wijze waarop Varchi dat programma invult. Het hoofdstuk vat
het ontzag voor de vorst. echter aan met een overzicht van zijn belangrijkste teksten.
B. Het tweede luik van dit eerste hoofdstuk introduceert de man wiens teksten in de rest van het Dit overzicht van Varchi’s teksten geschreven tussen 1543 en 1565, het jaar van zijn overlijden, wordt
proefschrift centraal zullen staan voor de analyse van de ‘naturalisatieprocessen’ in de culturele poli- ingeleid door een introductie waarin beknopt de receptie van Benedetto Varchi’s oeuvre door de
tiek van de hertog: de filosoof, letterkundige en historicus Benedetto Varchi. Varchi’s levensloop moderne kritiek wordt besproken. Drie werken krijgen doorgaans de meeste aandacht, maar dan
Dutch summary
01_nederlands.indd 3 11/05/2005 4:02:10
telkens binnen verschillende disciplines: de Storia Fiorentina is voornamelijk bekend bij historici, en Kenmerkend voor Varchi echter is de bijna doctrinaire aanhang aan het aristotelisch gedachtegoed.
wordt geapprecieerd omwille van de rijkdom aan details die erin besloten liggen voor de politieke Varchi zegt herhaaldelijk een bepaalde passage uit Dante gekozen te hebben voor commentaar
geschiedenis van Florence in de periode tussen 1527 en 1537. Hedendaagse letterkundigen zijn omdat Dante er uitdrukkelijk zijn trouw aan de leer van de Filosoof in kenbaar maakte. Het soort
vooral vertrouwd met de Ercolano, een dialoog over de toen brandende problematiek van de juiste aristotelisme dat Varchi voorstaat is er echter één dat flirt met de heterodoxie, en sterkt afsteekt
taalkeuze voor literatuur in de streektaal. Kunsthistorici en kunsttheoretici van hun kant kennen tegen de vrome filosofische houdingen van de overheidsgetrouwe lezers als Giambullari en Bartoli.
voornamelijk de Due lezzioni, twee lezingen over de problematiek van de kunsten, die in 1550 De aandachtige toehoorder kon in Varchi’s lezingen zinspelingen ontwaren naar onrechtzinnige
samen werden gepubliceerd en vandaag erkend worden als mijlpalen in de ontwikkeling van de zes- overtuigingen zoals de gedachte dat onsterfelijkheid van de individuele ziel onmogelijk is; de notie
tiende-eeuwse kunsttheorie. In tegenstelling tot de vele studies die over het werk van Varchi bestaan, dat de geschiedenis van de wereld, zich eindeloos herhaalt; of de idee dat het opperste wezen geen
wil dit proefschrift niet afzonderlijk ingaan op één van deze werken, maar de eenheid vinden tussen kennis heeft van de particuliere gebeurtenissen in het ondermaanse.
al deze verschillende werken. Ook wil het plaats maken voor een bespreking van teksten van Varchi Een andere dimensie van Varchi die hem sterk doet afsteken ten opzichte van de meer behoudsge-
die de hedendaagse kritiek meestal links laat liggen, omdat ze moeilijk te plaatsen zijn. Voorbeelden zinde leden van de Fiorentina is zijn uitgesproken interesse voor de ambachten en de kunsten. Als
zijn de lezingen over de generatie van het menselijk lichaam, over het ontstaan van monsters, of over denker neemt Benedetto Varchi niet de elitaire en neerbuigende houding aan ten opzichte van de
de verschillende soorten “warmte” die in de natuur en de kunst voorkomen. beoefenaars van ambachten die kenmerkend is voor een reeks tijdgenoten. Hij is zelf goed bevriend
Het geheel van Varchi’s oeuvre wordt onderverdeeld in een reeks rubrieken: 1. de redevoeringen met veel van de belangrijkste schilders en beeldhouwers van zijn generatie. Hij komt expliciet om in
(voornamelijk lofreden) 2. het poëtisch oeuvre en, hiermee verwant, de correspondentie 3. een reeks hun voordeel wanneer zij uitgestoten worden uit de Accademia Fiorentina in 1547. Zijn twee lezingen
nooit gepubliceerde, dikwijls onafgewerkte traktaten over uiteenlopende onderwerpen 4. een reeks over de beeldende kunsten gelden als pamfletten voor de erkenning van de waardigheid van de
vertalingen van (meestal) filosofisch werk (Boethius, Seneca, …) 5. de tekst van de Storia Fiorentina beeldende kunstenaars. Toch zou Varchi in zijn discussie van de waardigheid van de kunsten trachten
(die uiteindelijk pas voor het eerst in de 18e eeuw werd gepubliceerd 6. de Ercolano (ook postuum coherent te blijven met het globaal filosofisch kader waarbinnen zijn denken zich ontrolt. Zijn
gepubliceerd, in 1570). Omwille van hun belang worden de academische lezingen afzonderlijk, pleidooien ten voordele van de kunsten verschillen hierin sterk van het zeer militante discours dat
onder een onderstaand luik besproken. gelijktijdig door de kunstenaars zelf wordt opgezet, en dat zou leiden tot een aantal merkwaardige
verschijnselen zoals de bijna metafysische relevantie die de schilder-theoreticus Federico Zuccari
Het tweede luik van dit hoofdstuk bespreekt beknopt het ontstaan en de werking van de Accademia aan het artistieke ontwerp (disegno) zou verlenen.
Fiorentina. De literaire academie kent aanvankelijk een bescheiden, privaat bestaan, net als de vele Varchi’s interesse voor de kunsten lijkt echter te ontstaan vanuit een typisch aristotelische belangstel-
honderden gelijkaardige academies die toen in Italië de kop opsteken. Maar de uitdrukkelijke ling voor empirische activiteiten, voor de rijkdom van de materiële wereld, en lijkt aldus geheel in
interesse van de hertog voor dit orgaan zou er een geheel eigen vorm aan verlenen. Cosimo’s het verlengde te liggen van zijn belangstelling voor de natuurwetenschappen in het algemeen.
motiveringen om de academie zowel te infiltreren als uitdrukkelijk te steunen zijn repressief én
Hoofdstuk drie: Benedetto Varchi en de biologische wortels van de
propagandistisch. Maar de reactie van de Florentijnse intelligentsia op de uitdrukkelijke overheids-
concetti
steun is interessant. Om niet uit de gunst van de vorst te geraken, verdringen rijke burgers, clerici,
functionarissen zich om een lidmaatschap van de academie. Het aantal leden neemt spectaculair toe.
Dit werk is in de eerste plaats een onderzoek naar de betekenis van de nevenstelling van natuurlijk
De publieke lezingen van academie worden door duizenden toeschouwers bijgewoond.
en kunstmatig geproduceerde lichamen in één welafgebakende culturele context: de hofcultuur die
Benedetto Varchi heeft een dubbelzinnige positie in die evolutie. Aan de ene kant is hij bevriend met
in Florence ontstaat vanaf de jaren 1540. In de vorige hoofdstukken werd de filosoof en propagan-
de groep jonge dichters die aan de wieg stonden van de oorspronkelijke academie. Met hen betreurt
dist Benedetto Varchi als één van de belangrijke protagonisten van die hofcultuur geïntroduceerd.
hij het verlies van de prille idealen van onafhankelijkheid, vrijheid en literaire weerspannigheid die
De voorstelling van het oeuvre van Varchi in het hoofdstuk 2 liet blijken dat deze teksten, indien in
aan de basis lagen van het initiatief. Aan de andere kant is Varchi zelf één van de raderen van de
hun totaliteit beschouwd, toelaten een filosofisch kader te reconstrueren waarbinnen de aan het hof
door de hertog opgezette propagandistische machinerie. Hij is ook één van de drijfveren achter het
gebezigde parallellen tussen natuur – kunst hun volle betekenis reveleren. In dit hoofdstuk worden
zorgvuldig uitgekiend overheidsproject van promotie van de Toscaanse taal, doorheen ondermeer
in de eerste plaats de hoofdlijnen van Varchi’s aristotelisch wereldbeeld uitgezet. Die uiteenzetting
de vertaling van Latijnse klassiekers in de taal van Dante en Petrarca. Toch zou Varchi steeds vijandig
gebeurt in een aparte inleiding.
blijven tegenover de meest volgzame factie van het bestuur van de Accademia, de groep rond de
Die inleiding gaat in op twee basisbeginselen van het zestiende-eeuwse peripatetische denken die
clerici Bartoli en Giambullari en de dichters Gelli en Lenzoni. Hij zou vijandig staan ten opzichte
door Varchi met grote overtuiging worden beleden: het hylomorfisch karakter van het wereldbeeld
van de beslissing die door deze factie wordt uitgevaardigd om de beeldende kunstenaars af te stoten
enerzijds. Dit is het principe dat iedere vorm van bestaan deels participeert in een materiaal principe,
als academici, een maatregel die in 1547 wordt doorgevoerd. iv
en deels in een vormelijk principe. En anderzijds de notie van de superioriteit van de vorm (eidos)
Varchi vaart een eigen koers in zijn academische lezingen, die in het derde luik van dit hoofdstuk
van de natuurlijke soorten (minerale, plantaardige, en dierlijke soorten). Hiermee wordt met dui-
worden besproken. Een grove classificatie rangschikt deze lezingen onder drie koppen: Commentaren
delijkheid de natuurlijke vorm als intrinsiek superieur gesteld ten opzichte van artificiële vormen.
op werk van Dante, op werk van Petrarca, en thematische lezingen. Een dergelijke classificatie doet
De superioriteit van de natuurlijke vorm berust in haar vermogen zich voor te planten en aldus een
de lezingen echter geen recht aan, en geeft alvast niet de rijkdom weer van de thema’s die aan bod
vorm van godgelijke eeuwigheid tot stand te brengen. Hiermee wordt de principiële ondergeschikt-
komen. Voorbij de poëzie hebben de sprekers van de Fiorentina het over onderwerpen die gaan van
heid van de artificiële vorm afgekondigd.
anatomie en fysiologie over liefdestheorieën, predestinatie en goddelijke voorzienigheid tot en met
Vanuit deze inleidende vaststellingen gaat het hoofdstuk over naar een meer precieze vraagstelling,
beeldhouwkunst, schilderkunst en astronomie. Een dergelijk ruim spectrum aan onderwerpen is niet
namelijk de controverse over de eigenlijke betekenis van de notie concetto. De notie is in de loop
eigen aan Varchi’s aanpak, maar wordt ook gedeeld door andere lezers.
van de zestiende eeuw geëvolueerd tot een belangrijke kunsttheoretische term: het verwijst naar de
Dutch summary
01_nederlands.indd 4 11/05/2005 4:02:10