“Ben burada ne Kilise'nin ne de “millet”in tarihini yazıyorum

302 Pages·2000·2.22 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
HALKBİLİM (ETNOLOJİ)
ANABİLİM DALI

TUR ABDİN SÜRYANİLERİ ÖRNEĞİNDE
ETNO-KÜLTÜREL SINIRLAR

Doktora Tezi

Abdurrahim Özmen

Ankara - 2006
T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
HALKBİLİM (ETNOLOJİ)
ANABİLİM DALI

TUR ABDİN SÜRYANİLERİ ÖRNEĞİNDE
ETNO-KÜLTÜREL SINIRLAR

Doktora Tezi

Abdurrahim Özmen

Tez Danışmanı
Prof.Dr. Gürbüz Erginer

Ankara - 2006

2
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
HALKBİLİM (ETNOLOJİ)
ANABİLİM DALI

TUR ABDİN SÜRYANİLERİ ÖRNEĞİNDE
ETNO-KÜLTÜREL SINIRLAR

Doktora Tezi

Tez Danışmanı : Prof.Dr. Gürbüz Erginer

Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
Prof. Dr. Gürbüz ERGİNER ........................................
Prof. Dr. Aytül KASAPOĞLU ........................................
Pof. Dr. Mesut ELİBÜYÜK (Yedek) ........................................
Doç. Dr. M. Muhtar KUTLU .........................................
Doç. Dr. Suavi AYDIN .........................................

Tez Sınavı Tarihi : 06. 04. 2006
3
ÖNSÖZ

Son zamanlarda sosyal bilimler literatüründe en çok ilgi duyulan konulardan
birisi olan etnisite ve bununla bağlantılı olarak etnik grup, etnik kimlik, kültürel
kimlik ve azınlık kavramları Türkiye’de de gerek akademi içinde, gerek akademi
dışında tartışmaların ilk sıralarında yer almaktadır. Buna karşın, bu kavramlar için
Türkiye adeta bir laboratuvar konumundayken, bu konumun Türkiye
akademiyasınca henüz yeterince değerlendirildiği söylenemez. Ayrıca bu konu
Türkiye’de ilk sıralarda yer alan bir toplumsal sorun olarak da önemini
korumaktadır.

Türkiye’de azınlıklar konusunun gündemde olduğu bir dönemde, Ortodoks
Hıristiyan bir etno-dinsel topluluk olup yoğun olarak Mardin’de yaşayan
Süryanilerin “azınlık olmak” serüvenine antropoloji cephesinden odaklanan bu
çalışma doktora tezi olarak Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Halkbilim (ETNOLOJİ) Anabilim Dalına sunulmuştur.

Akademik hayatıma başladığım ilk yıllardan bugüne kadar benden her türlü
desteklerini esirgemeyen, bilgi ve deneyimleriyle beni yönlendiren saygıdeğer
hocalarım; tez danışmanım Prof. Dr. Gürbüz Erginer ve Doç. Dr. M. Muhtar
Kutlu’ya teşekkürlerimi sunuyorum. Bunun yanında tez çalışmam süresince beni
yalnız bırakmayıp cesaretlendiren arkadaşlarım Varol Pektaş ve Bülent Yerli’ye çok
teşekkür ederim.

4
İÇİNDEKİLER

JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI ……………………………………..………. ıı
ÖNSÖZ …………………………………………………………………………….. ııı
İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………………… ıv

BÖLÜM 1
GİRİŞ …………………………………………………………………………….. 2
1.1. Konu ……………………………………………………………………….... 9
1.2. Amaç ………………………………………………………………………. 11
1.3. Önem ………………………………………………………………………. 12
1.4. Sorun ………………………………………………………………………. 14
1.5. Yöntem …………………………………………………………………….. 15

BÖLÜM 2
KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE ………………………………... 27
2.1. Etnisite, Etnik Grup ………………………………………………………... 28
2.2. Etnik/Kültürel Kimlik ……………………………………………………... 52
2.3. Etnik ve Kültürel Sınırlar ………………………………………………….. 57
2.4. Etnisite Teorileri …………………………………………………………… 61

BÖLÜM 3
TARİHSEL ve KÜLTÜREL ARKA PLAN …………………………………... 77
3.1. Mardin’in Etno-Kültürel Yapısı …………………………………………… 78
3.1.1. Tarih ve Nüfus …………………………………………………………… 78
5
3.1.2. Etnik Yapı ……………………………………………………………...... 86
3.1.2.a. Ermeniler ………………………………………………………………. 90
3.1.2.b. Keldaniler ……………………………………………………………… 92
3.1.2.c. Kürtler . ………………………………………………………………… 94
3.1.2.d. Araplar (Mıhellemiler) . …………………………………………..…… 96
3.1.2.e. Mıtırblar - Kreçiler . ……………………………………...…….……… 98
3.1.2.f. Yezidiler .………………………………………………..……..……… 101
3.1.3. Dinsel yapı .………………………………………………..……………. 103
3.1.4. Dil ………………………………………………………..…………….. 108
3.1.5. Aşiret (Ağalık) ve Akrabalık . ………………………………………….. 111
3.1.6. Giyim-Kuşam, Müzik ve Eğlence . …………………………………….. 118
3.1.7. Kentlilik-Köylülük . ………………………………………………...….. 120
3.2. Doğu Hıristiyanlığı . …………………………………………………..….. 122
3.3. Ortadoğu’da Gayrimüslim Azınlık Kimliği Oluşumunun Tarihsel Serüveni.
…………………………………………………………………………………..133
3.3.1. İslam’ın İlk Dönemi …………………………………………….……… 134
3.3.2. Osmanlı Dönemi …………………………………………………….…. 141
3.3.3. Cumhuriyet Dönemi ve Lozan Barış Konferansı ……………………….. 145
3.3.4. Hoşgörü, Misafirlik, Azınlık ……………………………………….…… 148
BÖLÜM 4
TURABDİN SÜRYANİLERİ’NDE ETNO-KÜLTÜREL SINIRLAR …... 154
4.1. ‘Kullar Dağı’: Tur Abdin .…...……………………………………….. 154
4.1.1. Süryani Nüfusu ve Yerleşim Yerleri ……………………………….. 156
4.2. İncil’e Adanmış Bir Hayat: Süryaniler . …………………………….... 159
4.2.1. Toplumsal Bellek: SEYFO . ………………………………………. 167
6
4.3.Sosyal ve Siyasal Örgütlenme . …………...………………………….. 173
4.3.1. Manastırlar ve Kiliseler . ………………………………………….. 180
4.3.2. Vakıflar ve Dernekler . …………………………………………….. 187
4.4. Dinsel Hayat: Süryanilerde Dinin Yeri . …………..…..…………….. 191
4.4.1. İbadet Biçimleri . ……………………………………….………….. 194
4.4.1.a. Namaz . ……………………………………..….…..…………….. 195
4.4.1.b. Oruç veya Perhiz . ……………………………….………………. 196
4.4.1.c. Vaftiz . ……………………………………………..…………….. 197
4.4.1.d. İtiraf . ……………………………………………..…….……..…. 199
4.4.1.e. Ölüm . ………………………………………..……….………….. 199
4.5. Dil . ………………………………………………..….…………….... 205
4.5.1. Ad Verme . ……………………………………….……….……….. 210
4.6. Evlilik ve Akrabalık . …………………………..……………………. 211
4.7. Ekonomi ya da Geçim Biçimleri . ………………..………………….. 216
4.8. Diğer Etnik Gruplarla İlişkiler . …………………..…………………. 219
4.9. Göç ve Geri Dönüş . ……………………………...………………….. 228

BÖLÜM 5
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ...………………………………………….. 238
KAYNAKÇA . …………….…………………………………………………….. 253
EKLER……...…………...……………………………………………………….. 287
ÖZET
ABSTRACT

7
“Ben burada ne Kilise’nin ne de “millet”in tarihini
yazıyorum. Yaptığım, geleneklerimizden bazılarını
aktarmaktan başka bir şey değil ve şunu da belirteyim,
okuyucunun bu ulusu, yalnızca benim yazdıklarımın ışığı
altında değerlendirmemesini rica ediyorum. Bunu neden mi
istiyorum? Çok basit, çünkü siz Batılılar çoğu zaman biz
Doğulular hakkında her şeyi biliyormuş gibi öyle kolay
yargılıyorsunuz ki...”
(Surma Hanım, 1996:15)
8
1. BÖLÜM:

GİRİŞ

“Tanrı her bir halka bir kase verdi, kilden
bir kase, ve onlar bu kaseden yaşamlarını
içtiler… Hepsi paylarına düşen suyu aldılar
ama kaseleri farklıydı”
(Benedict, 1998; Haris, 1995:10-11).

İnsan toplulukları arasındaki farklılıkların nedenlerini açıklayan yukarıdaki
söylence Antropolog Ruth Benedict tarafından Digger Kızılderililerinden
derlenmiştir. Hemen hemen tüm insan topluluklarında, bir yandan kendi
farklılıklarının üstünlüklerine, diğer yandan kendi dışındaki toplulukların
farklılıklarının nedenlerinin kendilerinden daha aşağı bir konumuna işaret eden ve
bu farklılıkların doğallığını vurgulayan söylencelere rastlanmaktadır. Yaşam
biçimlerinin farklılığının sorun teşkil etmediği ve çatışmalara neden olmadığı
durumlarda bu tür söylenceler sadece folklorik öğeler olarak değerlendirilebilir.
Ancak bu tür söylencelerin söz konusu farklılıkları taşıyan toplulukları yönetmek
için politika olduğu ya da politikaların söylencelerden beslendiği durumlarda daha
çok bilimsel çalışmalara gereksinim duyulmaktadır.

9
Her ne kadar, temeli yalnız bu olmasa da, amacı farklılıkları analiz edip
yorumlamak olan antropoloji’nin1 (Levi-Staruss’tan akt. Tzvetan, 1993:61) ilk
yıllarında “öteki”yi incelemesi, farklılıkların sorun olmasına değil, batılıların
öncelikle kendi “kökler”inin peşine düşme serüvenine, daha sonra da sömürge
halklarını yönetme (Özbudun –Şafak, 2005:9) uğraşısına dayanmıştır. Bu nedenle
antropoloji “sömürge bilimi” olarak nitelendirilmiş ve sömürgeciliğin
antropolojinin yayılmasını sağladığı da iddia edilmişti (Schnapper, 2005:478). Ama
özellikle 1950’lerden sonra “kendi”ne dönüp, kendini tartışan ender disiplinlerden
birisi yine antropolojidir. Ayrıca antropoloji alanında Franz Boas’tan günümüze,
insanlar arasındaki farklılıkların “genetik” veya “tanrısal” değil kültürel olduğu
konusunda sayısız çalışma ve yayın yapılmıştır. Buna karşın Türkiye’de farklı insan
toplulukları arasındaki farklıkları anlamaya dayalı araştırmalar son yıllara kadar çok
az yapılmıştır. Yapılanların büyük çoğunluğu da üniversite dışında belirli resmi
kurumların gereksinim duyduğu bilgilerin edinilmesine dayalı ve kamuya açık
olmayan çalışmalardır. Bu nedenle bu çalışma, Türkiye’deki farklı grupların
birbirlerini anlamaları ve tanımalarına yönelik bir girişim denemesi olarak
düşünülmelidir.

Kendilerini asgari düzeyde düzenli bir ilişki içinde oldukları diğer grupların
üyelerinden kültürel açıdan farklı kabul eden kişiler arasındaki toplumsal ilişkinin
bir unsuru olan etnisite, metaforik ya da hayali bir akrabalıkla özdeşleştirilmiş bir
sosyal kimlik olarak tanımlanabilir (Eriksen, 2004:27). İnsan yaşamının en dikkat
çekici özelliklerinden biri, farklı toplumların yaşamı sürdürme biçiminin olağanüstü
benzerlikleriyle birlikte farklılıklarıdır. Antropolojide bu benzerlik ve farklılık

1 Bu çalışmada kavram kargaşalığına yol açmamak için etnoloji ve sosyal/kültürel antropoloji yerine
sadece antropoloji kavramı kullanılacaktır.
10