bell hooks, Feminizm Herkes İçindir

569 Pages·2008·20.56 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TİYATRO (TİYATRO YÖNETMENLİĞİ)
ANABİLİM DALI

FEMİNİST KURAM DOĞRULTUSUNDA

BİR OKUMA/SAHNELEME VE BİR ÖRNEK ÇALIŞMA:
DENİZDEN GELEN KADIN

Doktora Tezi

Hakan ALTUN

Ankara-2008
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TİYATRO (TİYATRO YÖNETMENLİĞİ)
ANABİLİM DALI

FEMİNİST KURAM DOĞRULTUSUNDA

BİR OKUMA/SAHNELEME VE BİR ÖRNEK ÇALIŞMA:
DENİZDEN GELEN KADIN

Doktora Tezi

Hakan ALTUN

Tez Danışmanı
Yrd.Doç.Dr. Gülayşe Temeltaş

Ankara-2008
T.C.
ANKARA UN~VERS~TES~
SOSYAL B~L~MLEERN ST~~SU
T~ATRO(T ~ATROYO NETMENL~G~)
ANAB~L~DMA Ll
Doktora Tezi
Tez Dan~~rna: Gn~iii ay~eT erneltag
Tez Jiirisi uyeleri
Ad1 ve Sovad~
Tez Sinav~T arihi: 25/06/2008
-tanıdığım tek deniz kızı maria’ ya
en az onun kadar cadı olan yeğenim damla’ya
yerleşmemek için direnen tüm çingenelere/ruhen çingenelere
ve aynı dünyayı paylaşmaktan onur duyduğum kızıl emma’ya-
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 5
GİRİŞ 8
A- Tahakküm ve Direniş 8
B- Karnavalın İzleri- Düzenin İlgası 11
C- Geride Bırakılanlar 13
D- Anahtar Kavramlar 13
E- Bölümler/Kapsamlar 15

I- KAVRAMSAL KURAMSAL ÇERÇEVE 17
A- Araştırma Modelinin İnşası 17
B- Feminizmin Öncülleri ve Feminist Kuramlar 20
1- Ataerkil Yarılmanın Kökleri ve 20
Ataerkil Yapıya Direnmenin İzleri
2- Kızkardeşliğin Temeli: Dayanışma Kültürü 30
3- Feminizmin Ortaya Çıkışı 35
4- Farklılıklar Dayanışma ve Feminist Kuramlar 41
4.a- Liberal Feminist Kuram 45
4.b- Kültürel Feminist Kuram 49
4.c- Anarşist Feminist Kuram 52
4.d- Marksist Feminist Kuram 55
4.e- Sosyalist Feminist Kuram 60
4.f- Feminist Hareketin Yeni Dorukları: İkinci Dalga 63
4.g- Varoluşçuluk, Psikanaliz ve Feminizm 66
4.h- Radikal Feminist Kuram 70
4.i- Eşikte Kurulan Köprü: Fransız Feminist Kuramı 76
4.j- Farklılıkların Dayanışması: Üçüncü Dalga 89
4.k- Siyah ya da Renkli Feminist Kuram 100
4.l- Lezbiyen Feminist Kuram 102
4.m- Eko-feminizm 104
4.n- Sömürgecilik Sonrası Yeni Emperyalizm ve 105
Üçüncü Dünya Feminist Kuramı
4.o- Yaşam Tarzı Feminizmi 109
4.p- Genç Kuşak ve Feminizm: Punk 109
4.r- Post-Feminizm 113
C- Öznenin Failliği 116
1- Öznenin Performatif Kurulumu: Butler 116
2- Eylemin Kuramı ve Eyleyici Öznenin Yapısal Evreni: Bourdieu 126
3- Karşı- Hegemonya ve Homo Rebellis: Scott 133
4- Homo Nomas: Braidotti 141
II- DRAMATURJİK ÇERÇEVE 145
A- Dramaturjik Yaklaşım 145
1- Biçimsel Dramaturjik Strateji 146
2- Tematik Dramaturjik Strateji 155
3- Dilsel Dramaturjik Strateji 159
4- Tabiyet/Tahakküm Analizi 163
5- Mikro-Dramaturjik Stratejiler 164
B- Feminist Bir Okuma Denemesi: Denizden Gelen Kadın 165
ya da Denizden Gelen Gacı/Çingeneleşmek
III- REJİ AÇISINDAN DENİZDEN GELEN KADIN 218
A- Yönetmen Yorumu 218
1- Alan Tasarımı ve Kostüm: Toplumsal Cinsiyet/Sınıf 220
1.a - Alan, Toplumsal Cinsiyet ve Statü 220
1.b- Toplumsal Cinsiyeti/Sınıfı Giymek: Kostüm 225
2- Dans ve Müzik: Türk Tiyatrosunun Vazgeçilmezleri 227
3- Işık ve Makyaj: Etkisiz Elemanlar 229
3.a- Işık Tasarımı 229
3.b- Makyaj Tasarımı 230
4- Ekleme, Budama ve Dönüştürme Stratejileri 230
5- Doğaçlama/Çalışma Modeli 231
B- Hedef İzleyici Kitlesi: Yapısı ve Beklentileri 233
C- Nitelik Açısından “yeraltı” 235
D- Oyunun Gerçekleşme Koşulları 239
E- Oyunun Biçemi 242
F- Reji Defteri 254
1- Başlangıç Bölümü 254
2- Orta Bölüm 256
3- Son Bölüm 305
SONUÇ 306
KAYNAKÇA 311
EKLER 310
ÖZET 366
ABSTARCT 367
ÖNSÖZ

Feminizm, farklı alanlar arasında köprüler kurarak dünyaya eleştirel bakmanın,
bu bakışla/yeni bir gözle dünyayı okumanın ve okunan dünyayı yeniden kurmanın bir
yoludur. Üç dalga ve bu dalgaların içinde konumlanan farklı kuramlarla örülmüş,
kendi içinde de söyleşen, geniş bir kuram ve etkinlik alanıdır. Feminizmin önemi
farklılıkları bir güç olarak olumlayabilmesinde yatar. Dayanışma kültürü, sağladığı güç
ve bağımsızlaştırma motivasyonu ile de ezilenlerin direnişine olanak sağlar.
Eleştirel duruşunu önemsediğimiz feminizmin geniş alanı içinde biz ağırlıklı
olarak feminist kuramların sistem/ideoloji eleştirisi ile ilgilendik. Bu bağlamda
feminist kuramlar üzerine yolculuk yaparak malzememizi biriktirdik. Farklı
disiplinlerden de yararlanarak bir feminist eleştiriye ulaşmaya çalıştık. Ancak feminist
eleştiri yalnızca bir metin okuma yöntemi değil, metin aracılığıyla direnme olanakları
açan politik bir eylemliliktir de. Feminizmin/feminist eleştirinin dünyayı okumaya
çalıştığı tek boyutlu bir kanal yok. Diğer kuram ve hareketlerle çabuk ilişki
kurabilme/diyaloga açık olama yetisi oldukça önemli bir özelliktir. Böylece disiplinler
arası/disiplinler üstü bir gözle sorgulama ve dünyayı dönüştürme olanağını sunar.
Feminizm diğer direniş kuramları ile ilişkiye geçebilen, onlarla etkileşebilen devrimci
bir politik tutumdur. Dünyadan radikal bir dönüşüm talep etmesi ve bunu yaparken
ertelememesi yöntemin/bakışın/kuramın kendisini doğrudan eyleme dönüştürmektedir.
Dolayısıyla dramatik bir metni ya da formu tartışmak, tiyatro topluluklarının
yapılanma biçimlerinin ve politikalarının yarattığı cinsiyetçi ideolojiyi sorgulamak,
cinsiyetçi/baskıcı ideolojiyi dönüştürmeye çabalayan bir praksise bürünür.
Bizim için odak feminizmin/feminist eleştirinin/ feminist kuramların tiyatro ile
etkileştiği noktada ona sağladığı açılımlar oldu. Öncelikle teatral alanda kuram,
uygulama ve yapılanma arasındaki ayrımı ortadan kaldırarak önemli bir katkı yaptığı
kanısındayız. Feminizmin yol haritasıyla metni okumak, sahnelemek ya da feminizmi
de dikkate alan bir grup politikası oluşturmaya çalışmak (ille de feminist bir topluluk
olmayı gerektirmeden); metne bakıştan, sahneleme diline ve örgütlenme biçimine
kadar derinlemesine bir sorgulamaya yol açar. Feminizm tiyatro ile etkileşime
geçtiğinde eleştirel bir bakışla metinden biçeme, örgütlenmeye varana kadar tüm
teatral alanı sarstığından tiyatronun farklı ve taze bir gözle yeniden radikalleşmesine
olanak sağlar. Bu radikalleşme feminist tiyatrocuları ya da tiyatro topluluklarını ortaya
çıkarır anlamına gelmez. Kuşkusuz feminist itkiyle tiyatro yapan feminist topluluklar
ve feminist tiyatrocular feminizmin politik hedefleri doğrultusunda işler yaparken yeni
damarları da ortaya çıkaracaklardır. Ancak feminizmin tiyatroya en büyük etkisi,
feminist kuramın katkısıyla yeni bir bakış kazanan teatral alanın tiyatroya can verecek
yeni damarlar bulması ve buralarda kazı yapmaya başlamasıdır.
Serüvenimizde öne çıkan ise feminizmi önemseyen/onunla etkileşen (ama
feminist olma iddiasında olmayan) bir yapının çalışma biçiminden tiyatroya bakışına
kadar kendini yeniden kurmasıdır. İlk adım duruşumuzu belirlediğimiz
kavramsal/kuramsal çevresini inşa etmek oldu. Farklı feminizmlerden değişik öğeleri
seçerek yol haritamızı oluşturduğumuzda dramaturginin de temellerini atmış olduk.
Dramaturginin rotası ise günlük yaşamda tahakküme direnişi olanaklı kılan ve öznenin
failliğini ortaya koyan kuramların ortak paydası oldu. Bununla birlikte toplumsal
cinsiyetin değişebilir kültürel/toplumsal bir inşa olduğunun izi göçerlik/gezerlik
üzerinden takip edilerek kimliğin akışkanlığı ve öznenin düşümselliği tartışmalara
dahil edildi. Akışkanlık, özerk alanlar ve olumsallık sahnenin dili olarak da
performansa dahil oldu. Denizden Gelen Kadın süreci feminist bir itkiden yola çıkarak
ve feminizmin sunduğu eleştirel bakış/yöntemle geleneksel tiyatronun içinde taşıdığı
karşı kültürel izi takip ederek teatral bir direniş alanını/estetiğini var etmeye çalıştı.
Gelenekselin içinde egemen/eril ideolojinin işgali altında olan karşı kültürel iz bir
direniş alanı olarak, ancak egemen/eril ideolojinin boyunduruğundan kurtarılması
halinde tiyatroya can suyu olabilecektir. Çalışmamızla yapabildiğimiz ise derinlikli
çalışmalara ve yoğun çabaya gereksinen bir alana küçük bir kapı açmak oldu sadece.
Bu çalışmanın arkasında, “yeraltı” yoğun bir emek ve dayanışma ile durmasa
ortaya çıkması mümkün olmazdı. Her alanda ve her zaman, gereğinde şehir ve dahi
ülke dışından bile katkılarını hız kesmeden sürdüren, gereğinde sabahlara kadar
uykusuz kalarak Denizden Gelen Kadın’ı var eden yeraltı insanlarının hepsine ayrı ayrı
teşekkürü borç bilirim; bu çalışmanın gerçek mimarları bu süreci sevgiyle ve emekle
dokuyan arkadaşlarımdır. Çalışmaya temel olan düşünsel yapının oluşumunda
vi
arkadaşlarım Cezmi Koca, Beliz Güçbilmez ve Zerrin Yanıkkaya’nın katkıları olduğu
muhakkak, onlarsız da olmazdı. Tanıdığım ilk feminist ve güzel-yürekli insan Berrin
Yanıkkaya’nın ise bu çalışmaya katkısı tahminler ötesidir.
Geniş bir alanı kaplayan bir malzeme ile çalıştığımdan kaynakları toparlamak
her zaman meşakkatli bir iş oldu. Bu bağlamda özellikle ABD’den kaynak yollamada
çok emeği geçen Margaret Elliget’e, Üniversitesi kütüphanelerini etkili bir biçimde
kullanmama aracı olan İnci Çalışkan’a, Cem Nalbant’a, Simal ve Kaan Güryuva’ya ne
kadar teşekkür etsem azdır. Ayrıca Lorca’nın duende kavramını İspanyolca’dan
çeviren Zerrin Yanıkkaya’ya minnettarım. Alıntılarda kullanılan diğer çevirilerin
sorumluluğu ise bu çalışmanın yazarına aittir.
Karanlıkta Diyaloglar belgeselinin bir bölümünü sahnelemede kullanmamıza
izin veren Melek Taylan Ulagay’a ve bu bölümü yeniden kurgulayan Mrt Seçkin’e de
teşekkür etmeliyim. Ayrıca düzeltmelerde yardımlarını esirgemeyen Fulya Paksoy’u
ve Birol Tezcan’ı, kostümleri yetiştirebilmek için insanüstü çaba harcayan Senem
Gökçe’yi de unutmamalıyım. Dekor yapımı yoğun emekleri geçen Ramazan
Deliçay’a, Yılmaz Angay’a, Burak Acıl’a ve Ertuğrul Söyler’e; başka bir kentte
yaşamasına karşın, yapım aşamasında oluşan sorunları çözme becerisiyle birlikte
sürecin parçası olan Cem Nalbant’a; sıkıntılı zamanlarına kostüm tasarımına coşkuyla
ayırdığı vakit için Firuze Engin’e kucak dolusu teşekkürler.
Gösterdiği sabır, destek ve yardımları için danışmanım Yrd.Doç.Dr Gülayşe
Temeltaş’a ve yine yardım ve katkılarından dolayı Doç.Dr. N. Selda Öndül’e de
teşekkürleri borç bilirim.Ailemin desteği de bu çalışmanın var olabilmesi için yaşamsal
oldu. Ailem adına varlığıyla mutluluk duyduğum, büyürken dilin oluşumunu onunla
irdelediğim, üç yaşında üç saatlik oyunu izleyerek beni hayretlere düşüren ve cadı
olduğundan neredeyse emin olduğum Damla Tuana Altun’a teşekkür ediyorum.
Son olarak: yitirdiklerimizin düşman değil bizi var eden bir parçamız olduğunu
açıkça görmemi sağlayan ve bu nedenle yok etmeye çalıştığımız diğer “öteki”lere daha
fazla özen göstermeme vesile olan; “deniz kız” ve “cadı” olgularını yoğun bir biçimde
ilgi alanıma sokan bir Rebetissa’ya, Maria Kalafati’ye sonsuz teşekkürler.
İyi ki varsın Maria mou. Esai mesa stin kardia mou.∗

∗ Kalbimdesin anlamına gelen Yunanca bir deyim.
vii
GİRİŞ

Bir tek deniz kızlarıdır göz yaşları olmayan, işte bu
yüzdendir daha fazla acı çekmeleri.
H.C. Andersen

Sizlere bir prens vermemi istemezsiniz herhalde.
Sizler için yapabileceğim bir şey varsa, o da, prensi
öldürmektir. Pamuk prensesi de beraber tabii… En
ufak bir saygınlık, gurur ve gerçeklikten nasibini
almamış o aşağılık köle kurtulamaz elimden.
L. Zografu

A- Tahakküm ve Direniş
Yaşam ve sanat birbirlerini yansıtmak zorunda değilse de birbirlerini
karşılıklı inşa ederler. Birbirlerinden ayrı ve özerk olan bu alanlar, aynı zamanda
birbirleriyle bağlantılı ve ilişkilidir. Tahakküm ve tahakküm eden sınıf bloğu bu
sanatın ve yaşamın şeklini belirler; yaşam gibi sanat da tahakküm ile direniş arasında
konumlanır ve bir mücadele alanıdır. Tarihe geniş bir perspektiften bakıldığında
paradigmatik bir yarılmayla oluşan sınıflı toplumların tarihi, insanların yeniden
özgür olabilecekleri bir dünya için savaşım verdikleri bir aralıktır. Hakim sınıflar
düzenlerini yeniden üreten kültürle bu paradigmayı korumaya çalışırken, direnen
sınıflar da direnişlerini örgütleyen karşı-kültürle paradigmayı aşmaya çalışırlar.
Sınıflı toplumların tarih sahnesinde çıkmasıyla insanlar özgürlüklerini geride
bırakarak tabi olmaya ve yeni birçok baskı ve ezilme biçimlerini öncekilere
ekleyerek ilerlemeyi sürdürdüler. Bu baskı ve ezilme biçimlerinin en eskisi ve
tarihsel olarak en derinde duranı ise cinsiyetçiliktir. Böylece Ataerki diğer baskı
biçimlerine model olmuş, onlarla etkileşime girmiş ve onları güçlendirmiştir.