BELÂGAT LİTERATÜRÜNÜN TÂRİHÎ SEYRİ İsa GÜCEYÜZ Yüksek Lisans Tezi Temel İslam ...

135 Pages·2015·1.77 MB·Turkish

BELÂGAT LİTERATÜRÜNÜN
TÂRİHÎ SEYRİ

İsa GÜCEYÜZ

Yüksek Lisans Tezi
Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı
Doç. Dr. İsmail DEMİR
2015
Her Hakkı Saklıdır
T.C.
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

İsa GÜCEYÜZ

BELÂGAT LİTERATÜRÜNÜN TÂRİHÎ SEYRİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

TEZ YÖNETİCİSİ
Doç. Dr. İsmail DEMİR

ERZURUM - 2015

I

İÇİNDEKİLER

ÖZET ......................................................................................................................... IV
ABSTRACT ............................................................................................................... V
KISALTMALAR ..................................................................................................... VI
ÖNSÖZ .................................................................................................................... VII
GİRİŞ
ARAP DİLİ VE BELÂGAT ...................................................................................... 1
I. ARAP DİLİ ............................................................................................................. 1
A. Dil Olgusuna Genel Bir Bakış ............................................................................ 1
1. Arap Diline Genel Bir Bakış........................................................................... 2
2. Eski Arapça ..................................................................................................... 3
3. Klasik Arapça ................................................................................................. 4
4. Orta Arapça ..................................................................................................... 4
5. Modern Arapça ............................................................................................... 4
6. Mahalli Lehçeler ............................................................................................. 5
7. Arapça’nın Bazı Özellikleri ve Gelişmesine Yardımcı Olan Âmiller ............ 5
8. Arapça’nın Diğer İslâmî İlimlerin Anlaşılmasına Etkisi ................................ 5
II. BELÂGATIN TANIMI ve ALT BİLİM DALLARI .......................................... 6
A. Me‘ânî ............................................................................................................... 10
B. Beyân ................................................................................................................ 10
C. Bedî‘ ................................................................................................................. 11
III. FESÂHAT .......................................................................................................... 12
A. Kelimenin Fesâhati ........................................................................................... 12
B. Kelâmın Fesâhati .............................................................................................. 15
C. Mütekellimin Fesâhati ...................................................................................... 19
IV. ÜSLÛP ................................................................................................................ 20
A. İlmî Üslûp ......................................................................................................... 20
B. Edebî Üslûp ...................................................................................................... 20
C. Hitap Üslûbu ..................................................................................................... 21
V. EDEB KELİMESİNİN SÖZLÜK VE TERİM ANLAMI ............................... 22
A. Nakd, Tenkit ve Edebî Tenkit Kavramları ....................................................... 23
II

B. Edebî Tenkidin Konuları .................................................................................. 24
C. Edebî Tenkit Yöntemleri .................................................................................. 25
D. Belâgat- Edebî Tenkit İlişkisi ........................................................................... 26

BİRİNCİ BÖLÜM
BELÂGATA İŞARET EDEN İLK DİSİPLİNLER
1.1. ANA HATLARIYLA BELÂGAT LİTERATÜRÜNÜN SEYRİ .................. 28
1.2. CAHİLİYE DEVRİ ........................................................................................... 37
1.2.1. Şiir ve Nakd ................................................................................................. 38
1.2.2. Nesir ............................................................................................................ 40
1.2.3. Emsâl (Atasözleri) ....................................................................................... 41
1.2.4. Hikmetli Sözler ............................................................................................ 43
1.2.5. Vasiyetler ..................................................................................................... 44
1.2.6. Sec‘u’l- Kuhhân (Kâhinlerin Sec‘isi) .......................................................... 45
1.2.7. Hutbeler ....................................................................................................... 46
1.3. ŞİİR SANATI, ARUZ VE KÂFİYE İLE İLGİLİ ESERLER ...................... 49
1.4. KUR’ÂN İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR .......................................................... 50
1.4.1. Ebû Ubeyde ................................................................................................. 52
1.5. ANSİKLOPEDİK TARZDA YAZILMIŞ ESERLER ................................... 54
1.5.1. el-Câhız ....................................................................................................... 54
1.5.2. İbn Raşîk el-Kayravânî ................................................................................ 57
1.6. DİL İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR ................................................................... 58
1.6.1. Sibeveyhi ..................................................................................................... 60
1.6.2. el-Müberred ................................................................................................. 61
1.6.3. İbn Cinnî ...................................................................................................... 63
1.7. ARAP EDEBİYATÇILARI ............................................................................. 65
1.7.1. İbn Kuteybe ................................................................................................. 65
1.7.2. İbnu’l-Mu‘tezz ............................................................................................. 67
1.7.3. Ebû Hilâl el-‘Askerî .................................................................................... 70
1.7.4. İbn Sinân el-Hafâcî ...................................................................................... 72
1.8. EDEBİYAT TENKİTÇİLERİ ......................................................................... 75
1.8.1. Edebiyat Tenkidi Tarihi ............................................................................... 75
III

1.8.2. Kudâme b. Ca‘fer ........................................................................................ 79
1.8.3. el-Hasan b. Bişr el- Âmidî ........................................................................... 81

İKİNCİ BÖLÜM
ABDULKÂHİR EL-CÜRCÂNÎ VE SONRASI
2.1. EL-CÜRCÂNÎ’YE KADAR OLAN DÖNEMDE BELÂGATIN YAPISI ... 88
2.2. ABDULKÂHİR EL-CURCÂNÎ ....................................................................... 92
2.2.1. Abdulkâhir el-Curcânî’nin Me‘ânî Nazariyesi ............................................ 94
2.2.2. Abdulkâhir el-Curcânî’nin Beyan Nazariyesi ............................................. 95
2.3. EBÛ YA‘KÛB ES-SEKKÂKÎ .......................................................................... 97
2.4. EZ-ZEMAHŞERÎ İLE BELÂGATIN UYGULANMASI ............................. 99
2.4.1. ez-Zemahşerî’nin Me‘ânî ve Beyan Konularına Yaptığı İlaveler ............. 102
2.4.2. ez-Zemahşerî’de Bedî‘ İlmi ....................................................................... 102
2.5. ŞERH, HÂŞİYE VE TALİKÂT .................................................................... 103
2.6. EL-HATÎB EL-KAZVÎNÎ .............................................................................. 105
2.7. MODERN DÖNEM ........................................................................................ 106
2.8. BELÂGAT LİTERATÜRÜNÜN GELİŞİMİNDE ROL OYNAYAN
ESERLERİN GENEL KRONOLOJİSİ .............................................................. 107

SONUÇ .................................................................................................................... 111
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 116
ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 123
IV

ÖZET
YÜKSEK LİSANS TEZİ

BELÂGAT LİTERATÜRÜNÜN TÂRİHÎ SEYRİ

İsa GÜCEYÜZ

Tez Yöneticisi: Doç. Dr. İsmail DEMİR

2015, 123 sayfa

Jüri: Doç. Dr. İsmail DEMİR (Danışman)
Prof. Dr. İbrahim YILMAZ
Doç. Dr. Seyfullah KORKMAZ

Belâgat; muhatabın durumuna uygun, insan üzerinde etki uyandırabilecek
fasih ve doğru ifadelerle manayı ifade etme sanatıdır. Onun literatürünün gelişimi
uzun bir süreç sonucunda meydana gelmiştir. Câhiliye devri ile başlayan oluşum
süreci, Abdulkâhir ve es-Sekkâkî ile zirveye ulaşmış, şerh ve hâşiye türü eserlerle
devam etmiştir. Biz bu çalışmamızda; belâgatın ilk dönemlerdeki yapısı, diğer
ilimlerle beraber var oluşu ve onlarla etkileşim halinde bulunuşu, gelişme aşaması ve
olgunluk süreci gibi konuların üzerinde durduk. Amacımız belâgat literatürünün
gelişimini onun tarihsel seyri içerisinde, diğer ilimlerle de ilişkili olarak, yalın
ifadelelerle, teferruata kaçmadan ortaya koymaya çalışmaktır. Bu ilmin literatür
gelişimini de müellif ve eserleri bağlamında ortaya koymaya çalıştık.
Anahtar Kelimeler: Belâgat, Literatür, Tarihsel seyir.
V

ABSTRACT

MASTER THESIS

THE HİSTORİCAL PROGRESS OF BALAGHA LITERATURE

İsa GÜCEYÜZ

Advisor: Assoc. Prof. Dr. İsmail DEMİR

2015, page: 123

Jury: Assoc. Prof. Dr. İsmail DEMİR (Advisor)
Prof. Dr. İbrahim YILMAZ
Assoc. Prof. Dr. Seyfullah KORKMAZ

Balagha is the art of giving the meaning by using explicit and correct
expressions that can spark effects on people, convenient to the one spoken to. The
development of its literature has come about as a result of a long process. The
formation process, which started by the Jahiliyya Period, reached to the peak by
Abdulkâhir al-Curcânî and as-Sakkâkî, and continued with works in the gloss and
annotation styles. In this study, we dwelt on some topics such as the structure of
balagha in its early periods, its existence along with the other arts and its interaction
with them, its development stage and its maturity process. The aim of this study is to
put forward the development of balagha literature in its historic progress in relation
to other arts, by using simple terms and without going into more details. We also
tried to explain the literature development of this art within the context of its authors
and works.
Key Words: Balagha, Literature, Historic Progress.
VI

KISALTMALAR
AÜİFD : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m. : adı geçen makale
a.mlf. : aynı müellif
b. : bin
Bkz. : Bakınız
c. : cilt
Çev. : Çeviren
fak. : fakülte
H. : Hicrî
Haz. : Hazırlayan
Hz. : Hazreti
M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı
M.ö. : Milattan önce
nşr. : neşreden
s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve Sellem
s. : sayfa
TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
thk. : tahkik eden
trs. : tarihsiz
Ün. : Üniversite
vb. : ve benzeri
yay. : yayınları
yy. : yüzyıl