Table Of Content

AYDINLANMA I “Avrupa’nın vicdani buhranı” Fransız tarihçi Paul Hazard, La Crise de la Conscience Européenne adlı kitabında, 1680 ile On Yedinci yüzyıl arasında entelektüel dünyadaki çalkantıyı{1} böyle tanımlar. On Sekizinci yüzyıl aydınlanmasını hızlandıran bu “buhran” elbette bir felaket niteliğinde değildir. Nitekim Aydınlanma, geçmişle ilgili dehşet verici bir kopuş özelliği göstermemiş, Rönesans ve onun mantıki sonucu olan bilimsel devrimden evrilmiştir. Bu bağlamda, entelektüel sınıfın büyük bir kısmının din ve ilahiyat ağırlıklı düşünce biçimlerinden şikâyetçi olduklarının farkına vardıkları bir dönüm noktasından ibarettir. Fransa’da XIV. Lous’nin, İngiltere’de Restorasyon dönemlerinin{2} düşüşe geçtiği yıllarda, Orta Çağ Katolik ve Protestanlarının dünya görüşlerinden son derece farklı bir dünya görüşü ortaya çıkar. Bu yeni dünya görüşünün Orta Çağ düşüncesine çok şey borçlu olduğuna haklı olarak dikkat çeken, Carl Becker{3}, daha da ileri gidecek, filozofların “sırf daha modern malzemelerle yeniden inşa etmek için Kutsal Augustine kentini tahrip ettiklerini” söyleyecektir. Ama onun bu açıklaması “buhran”ın nedenlerini muğlaklaştırmakla kalır. Öte yandan, Aydınlanmayı, “Avrupa kültür ve tarihini oluştura gelen dini ve ilahiyatçı yapılanmaya ters düşen modern tanımına uygun dönemin başlangıcı ve temeli” şeklinde yorumlayan Troeltsch, gerçekleri daha iyi temsil etmektedir.{4} On Sekizinci yüzyıl Paris’inin ve Fransız taşrasının salonlarında, Mason localarında ve kahvehanelerinde konuşulan konular, makineler ve toplum mühendisliği, doğa yasaları ve eğitim gibi konulardır. Her şeyin filozofların istedikleri gibi gerçekleşmediği muhakkaktır. Eski inançları savunanlar çetin artçı muhabereler verirlerken, “Romantikler” kısıtlı da olsa Aydınlanma karşıtı saldırılar düzenlenmeyi başardı. Bunlara rağmen filozoflar geleceği temsil ediyordu ve Batı’nın, Bilim Çağı’na kesin olarak girmesi, onların sayesinde oldu. İngiltere, Almanya ya da İtalya değil, Fransa’yı Aydınlanman’ın vatanı yapan unsurlar birden fazladır. Bunları, III. Louis saltanatı altındaki eski rejimin (ancient régime) çöküşü, orta sınıfının refah seviyesinin ve özbilincinin artması, Almanya’da potansiyel reformcuların halkın arasından çıkmasını engelleyen siyasi maniaların ve filozofların yokluğu şeklinde sıralayabiliriz. Bundan böyle “filozof” olarak adlandıracağımız bu insanlar, yani Voltaire, Diderot ve Ansiklopediciler ve Baron D, Holbach gibi gurbetçiler, yeni bir tür entelektüel sınıf oluşturur. Bu insanlar, teknik ve akademik anlamda filozof olmadıkları gibi, ne bir akademisyen ne bir uzman ne bir nedim ne de bir ‘beyefendi”diydi. Kesinlikle fildişi kulesi tipleri değillerdi. Kilise ve üniversitenin yerleşik dünyasına karşı çağırılarını yeni yeni uyanmaya başlamış olan halka doğrudan yapan edipler, halka-indirmeciler (popularizers) ve propagandacılardı. İlk örneklerinden biri Fontenelle’dir. Ancak, hareket onu aştı, filozoflar sadece bilgiyi ilerletmeyi değil, aynı zamanda toplumun eğitim ve dini sistemini, ekonomik ve sosyal yapısını, nihai olarak da siyasi sistemini değiştirmeyi arzu eder oldular. Ne bir devrim öngörüleri ne de bir devrim istekleri vardı; buna karşın keskin eleştirileri ve bin bir sosyal iyileştirme projelerinin eski rejimin devrilmesine katkıda bulunduğu şüphesizdir. Filozofların sahip olduğu nüfuza gelince, bu konuda da en ufak bir şüphe yoktur. Özellikle de Malesherbes’in devraldığı 1750’den sonra hiçbir şekilde vahşi olmayan resmi sansürlere rağmen, fikirler gittikçe daha çok okuyan halka ulaşmayı başarmıştır. Filozoflar, başlangıçta, bilerek ve isteyerek, ortalama eğitimli insanların anlayabilecekleri ve keyfini çıkarabilecekleri şekilde yazar. Almanya üzerine yazdığı 1813 basımı kitabında, Fransız aydınlarının toplum bilincini yorumlayan Mme de Stael, Almanların biçimi içeriği feda ederken, Fransızların fikri iletebilmek için içeriği biçime feda ettiklerini yazmıştır. Böylece, Almanlar soyut ve özgün düşüncede sivrilirken, Fransızlar belirli bir hedefe yönelen toplumsal düşüncede sivrilirler. Bir Parislinin canlı sohbetlere (esprit de conversation) ev sahipliği yapan salonu, gezici kütüphaneler ve popüler gazeteler, Avrupa’nın dört bir yanında loca kuran Özgür Masonlar Cemiyeti gibi yeni entelektüel müesseseler, felsefenin büyük kitlelere ulaşması için gerekli kanalları oluştururlar. Ancak, son tahlilde, filozofların nüfuzlarının artma nedeni, Abbé Sieyes’in{5} ifadesiyle, orta sınıfın, ekonomi şöyle dursun, sosyal ve politik olarak “bir şey olmak” umut, arzu ve korkularını dillendirmiş olmalarıdır. Nitekim Richard Steele’in{6} Bilinçli Âşıklar adlı oyununda, Bay Sealand, Bay John Bevil’e, “Söylememe izin ver,” der, “Biz tüccarlar seçkinler sınıfının bu son yüzyılda dünyaya açılmış bir kolu olarak, kendinizi her zaman bizden üstün görmüş olan siz topraklı asiller kadar saygın ve hemen hemen aynı ölçülerde de faydalıyız.” Bütün filozoflar burjuva değillerdi, aralarında çok sayıda manastır lideri (başkeşişler, düşkün soylu da vardı; ayrıca, Marksist anlamda dar bir sınıf bilicine de sahip değillerdi. Bununla beraber, eski rejime saldırılarında, son yüzyılda dünyaya açılan “bir şeyler olmaya” istekli sınıfları desteklemekten geri durmadılar. On Sekizinci yüzyıl, Fransız burjuvazisinin sadece zengin değil, aynı zamanda bilinçli olduğu yüzyıldır. Fransız burjuvazisi, geçimlerini ileri gelenlerden ziyade halkın talebiyle sağlayan öncü entelektüellerin masraflarını karşılamalarında onlara yardımcı olmaktaydılar. “Böylece, On Yedinci yüzyılın ayrıcalıklı ve feodal entelektüelliği, yerini On Dokuzuncu yüzyılın demokrat entelektüelliğine bırakmaktaydı.”{7} O halde, burjuvazi olmadan filozofların var olmaları neredeyse imkânsızdı. Buna karşın, filozoflar olmadan da burjuvazinin ne özgüveni ne de felsefi temeli eksiksiz olurdu. II Aydınlamanın “zihni”ni, Rönesans ve bilimsel devrimle birlikte bu ortam şartladı. Filozoflar özde İnsancıydı. Ne öbür dünyanın gerçekliğine ilişkin hissiyatları vardı ne de ruhaniyetin derinliğine inme hevesleri. Dini meditasyon ve inzivayı hiç anlamazlardı. “Tembellik gibi fıtratımızı aşağılıklaştıran bir eylemin lakabının ‘büyüklük’ olabileceğini düşünmek ne garip,” demişti, Voltaire, insanların başlarına ne geliyorsa bir odada sessizce oturmasını bilmedikleri için geliyor şeklindeki darbımeseliyle ünlü şamar oğlanı Christian Pascal’a. Filozoflar, toplumsallığa ve toplumsal eyleme hayranlık duyardı. Bu dünyayı insanlığın yaşayabileceği daha rahat, daha kabul edilebilir bir yer haline getirmeyi her şeyden çok istediler. Dini hoşgörü, siyasi adalet ve eğitim reformunu teminat altına alma, işkence ve cadı avlarını ortadan kaldırmak için yiğitçe mücadele ettiler ve hayli başarılı oldular. Temel entelektüel başarılarıysa, beşeri ve toplum bilimleri alanlarındadır. Aydınlanma, başta kimya ve biyoloji olmak üzere doğal bilimlerde gelişme kaydetti, ancak en özgün katkıları, doğa bilimcilerin yöntem ve kurallarını insanlığın bütüne yayma çabalarıdır. Her şeyin ölçütü, insan ve insanın dünyasıdır. Sonuç olarak da Aydınlanma, Batı düşünce ve kültürünün iyileştirilmesinin de ötesinde, laikleştirilmesinde derin bir rol oynamıştır. Siyasi ve ekonomik düşünce, dinin etkisinden nihayet kurtulurken, din de gizemli olmaktan kurtulur. Filozofların kullandıkları kelimeler, bize akıllarının nasıl çalıştığına dair ipucu verirler. “Akıl”{8} “doğa” ve “ilerleme” kelimeleri, gerek metinler, gerekse diyaloglarında diğer kelimelere nazaran daha sık kullanılır. On Sekizinci yüz yıl genellikle “akıl çağı” olarak adlandırılır, ancak, “akıl” hemen her çağda başvurulan bir şeydir ve Aydınlanma çağında özel bir anlamı olduğu vurgulanmalıdır. On Dokuzuncu yüzyıl tarihçisi Lecky’nin Aydınlanma akılcılığından anladığı, “belirgin bir doktrinler ya da eleştiriler dökümünü değil, son üç yüz yılda Avrupa’da hayli önem kazanmış olan farklı düşünce ve önyargıları”dır.{9} Nitekim Aydınlanma sürecinde “akıl”ın anlamı “eleştirel akıl”dır; “akılcılık” ise başta ilahiyatçılarınkiler olmak üzere hiçbir düşünceyi sorgulamadan kabul etmemeyi gerektirir. Geleneğe, otoriteye, vahiye ve “gayretkeşliğe” karşıdır ve bu bağlamda, Descartes’ın günün kurum ve törelerine uygulanan sistematik şüpheciliğini yansıtır. On Dokuzuncu yüzyıl pozitivistleri, On Sekizinci yüzyıla “İlahiyat Çağı”ndan sonra geldiğini vurgular şekilde, “Metafizik Çağı” adını taktı. Ne ki, “metafizik” Aydınlanma akılcılarının gözünde işe yaramaz bilgiler üreten bir tür hilekârlıktı. Öyleyse, bu pozitivist filozofların kesinlikle anti-entelektüel olduklarını söylememeli miyiz?{10} Filozoflara göre akıl sağduyu ile eşanlamlıydı; Voltaire, “Son birkaç yılda Avrupa’nın semalarında patlayan ışığın” sağduyunun ışığı olduğunu söyler. Sağduyunun, Orta Çağın skolastik âlimlerinin tabi oldukları kati disipline ihtiyacı yoktur; kendisini Bacon’ın “idol”lerinden kurtarabilen her insan, aklı selim sahibi olabilir. Filozoflar bir ölçüde kendi akılcılıklarının kurbanı oldular. Kendilerini akılcı ve bilimsel bir toplum yaratmaktaki ileri görüşlülükleri için takdir ederken, lirik şiirinin ve gotik mimarinin derinliğini ya da Hıristiyanlığın ne denli bir umman olduğunu algılayamadıkları için acımalıyız. Montesquieu, İran Mektupları’nda (Lettres Persanes) “Şairler, aklıselime pranga vurmayı; aklı, -eski zamanlarda takılarının, süs eşyalarının altına gömülen kadınlar misali- bezeklerle ezmeyi meslek edinmiş insanlardır (…) onları hakir görüyorum,” demektedir. Kendisi de bir filozof olan D’Alembert Büyük Ansiklopedi’nin ön hazırlığında yer alan söyleminde, felsefi ruhun, “hayal gücünün canlılığını soldurmakla tehdit ettiğini” söylediği tiyatro ve edebiyata da (belles-lettres) yayılıyor olmasından üzüntü duyduğunu ifade eder. Bu tarz ifadeleri okuduğumuz zaman, neden Akıl Çağı’na karşı bir Romantik başkaldırının şart olduğunu da anlayabiliriz. Aşırı akılcılık, çoğu zaman filozofların siyasi ve ekonomik görüşlerini biçimlendirmiş ve onları insan doğasının naif diyebileceğimiz yorumuna sürüklemiştir. On Yedinci yüzyılın sonlarında gerçekten tümevarımcı bir toplumbilimi oluşmaktaymış gibi gözüküyordu, ne ki filozoflar bu bilimi geliştirmek adına hemen hiçbir şey yapmadı. Toplum araştırmalarında zamanın itibarlı bilimi olan matematiksel fiziğin yöntemini uyguladılar, geçmiş deneyimlerden ya da hayati istatistiklerden yola çıkacakları yerde, birkaç basit olguyu çözümleyerek bunları genellemeyi seçtiler. Koruyucu Azizleri John Locke’un yaptığı gibi, çoğu zaman, insanın doğası olduğunu kabul ettikleri bir önermeden evrensel yasalar istintaç ettiler. Montesquieu gibi Kanunların Ruhu’nu yazmadan önce, antik ve modern çağların anayasalarını toplayıp inceleme zahmetine girişmiş adamlar; tarım ve finans hakkında On Sekizinci yüzyılın Fransa’sında ortaya çıkan somut olgusal çalışmalar gibi istisnalar da vardı. Teorik alanda değilse bile, uygulamada filozofların çoğu “geometri ruhu”nu (esprit geometrique) pozitivizme tercih etmiştir. Sağduyuları ve uygulanabilir reformlara olan ilgileri, Voltaire gibi filozofları gelenekçiler kadar doktrinci olmaktan korumuştur. İnsan doğası bu filozoflara esas itibariyle rasyonel ve toplumcu görünür. İnsanoğlu çıkarlarını kollar, ancak Adam Smith’in de belirttiği gibi, kişisel çıkarlar çoğunlukla toplum refahının gelişmesine de katkıda bulunur. Matematiksel fiziğin ruhunda evrensel olanı, tekilin özünü teşkil eden bu filozoflar insan doğasındaki salt kişiselliğin ve rastlantısallığın altını çizen tözeli ve evrenseli aramıştır. Onlar aklın kimliğini (sağduyuyu) keşfettiklerini iddia etmiştir. Eğer bir insan mantık çerçevesinde davranmıyorsa, bunun en temel sebebi “orijinal” doğasının bozulmasına neden olmuş yersiz kurumlar ve kötü eğitimdir. Öncelikle şunu hatırlamalıyız: Bu filozoflar ekonomik refah düzeyinin yükselmesine ve On Yedinci yüzyılın büyük bilimsel başarılarına tanıklık etmiş bir dönemde yaşıyordu. Hiç şüphe yok ki onlar ilk günah doktrinini benimsememiştir. Condorcet, “Eğer Pascal bir insanının yozlaşmasını boyayarak kapattığında her zaman haklıysa, kendi yozlaşmasını doğal ve iyileştirilemez genel bir olgu gibi gördüğünde bu Pascal’ı haklı olmaktan çıkarır,” der. Eskiden beri var olan yanılsamalar onu merhametsizleştirmiş ve yozlaştırmıştır. Ancak bizler de çabucak umudumuzu kaybetmemeliyiz çünkü onu aydınlatarak daha iyiye gitmesi ve daha mutlu olması yönünde onu cesaretlendirebiliriz. Pascal insanoğlunu

Description:

Osmanlı İmparatorluğu'nun gerileme sancıları çektiği On Sekizinci yüzyılın ilk çeyreği ile On Dokuzuncu yüzyılın başlarında Avrupa medeniyeti derin ve karmaşık bir kriz atlatır. "Fransız İhtilali ve Napolyon Çağı" olarak adlandırılması âdet olmuş bu krizin kökenleri, O