batı türklerinin dörtlüklerden kurulu bilmeceleri üzerinde bir araştırma

868 Pages·2007·2.41 MB·Turkish

T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI

BATI TÜRKLERİNİN DÖRTLÜKLERDEN KURULU
BİLMECELERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA

DOKTORA TEZİ
I. CİLT

DANIŞMAN
PROF. DR. ALİ BERAT ALPTEKİN

HAZIRLAYAN
HATİCE İÇEL

KONYA 2005

II
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI

BATI TÜRKLERİNİN DÖRTLÜKLERDEN KURULU
BİLMECELERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA

DOKTORA TEZİ
II. CİLT

DANIŞMAN
PROF. DR. ALİ BERAT ALPTEKİN

HAZIRLAYAN
HATİCE İÇEL

KONYA 2005
III
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ...................................................................................................................XVIII
KISALTMALAR......................................................................................................XXII
GİRİŞ...............................................................................................................................1
BİLMECE NEDİR?.......................................................................................................1
A. BİLMECE TARİFLERİ........................................................................................1
1. Yabancı Kaynaklardaki Bazı Bilmece Tarifleri...................................................1
2. Türk Kaynaklarındaki Bazı Bilmece Tarifleri......................................................2
B. BİLMECELERİN ÖZELLİKLERİ......................................................................6
C. BİLMECELERİN DİĞER TÜRLERLE İLİŞKİSİ............................................7
1. Bilmecelerin Halk Nesriyle İlişkisi......................................................................7
a. Bilmece-Masal...................................................................................................7
b. Bilmece -Halk Hikâyesi...................................................................................12
c. Bilmece-Fıkra..................................................................................................14
2. Bilmecelerin Anonim Halk Şiiriyle İlişkisi........................................................16
a. Bilmece-Mâni..................................................................................................16
b. Bilmece-Türkü.................................................................................................18
c. Bilmece-Tekerleme..........................................................................................19
3. Bilmecelerin Saz Şiiriyle İlişkisi........................................................................21
a. Bilmece-Muamma...........................................................................................21
b. Bilmece-Lûgaz................................................................................................26
c. Bilmece-Bağlama ............................................................................................31
4. Bilmecelerin Kalıplaşmış İfadelerle İlişkisi.......................................................32
a. Bilmece-Atasözü..............................................................................................32
b. Bilmece-Deyim................................................................................................33
5. Bilmecelerin Diğer Türlerle İlişkisi....................................................................35
a. Bilmece-Gölge Oyunu.....................................................................................35
b. Bilmece-Fıkhî Bilmece....................................................................................36
Ç. TÜRK BİLMECELERİ ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR....................38
1. Kitaplar...............................................................................................................48
a. Türk Araştırıcıların Kitapları...........................................................................48
b. Yabancı Araştırıcıların Kitapları.....................................................................57
2. Folklor ve Ağız Çalışmaları...............................................................................59
3. Tezler..................................................................................................................61
IV
a. Bilmece Tezleri................................................................................................61
b. Folklor ve Ağız Tezleri...................................................................................62
4. Makaleler............................................................................................................64
a. Türk Araştırıcıların Makaleleri........................................................................64
b. Yabancı Araştırıcıların Makaleleri..................................................................68
5. Bildiriler.............................................................................................................70
6. Ansiklopedi Maddeleri.......................................................................................71
D. BİLMECELERİ TASNİF ÇALIŞMALARI......................................................72
1. Dünyada Tasnif Çalışmaları...............................................................................72
2. Türk Bilmeceleriyle İlgili Tasnif Çalışmaları....................................................73
a. Azerbaycan......................................................................................................73
b. Türkiye............................................................................................................76
c. Kerkük.............................................................................................................84
ç. Kıbrıs...............................................................................................................85
d. Balkanlar..........................................................................................................86
e. Kırım................................................................................................................87
I. BÖLÜM.....................................................................................................................91
BİLMECELERİN ŞEKİL VE MUHTEVA YAPISI................................................91
A. BİLMECELERİN ŞEKİL YAPISI.....................................................................91
1. Bilmecelerin Ölçüsü ve Durak Yapısı................................................................97
a. Üç Heceliler.....................................................................................................97
b. Dört Heceliler..................................................................................................98
c. Beş Heceliler....................................................................................................99
ç. Altı Heceliler..................................................................................................100
d. Yedi Heceliler................................................................................................101
e. Sekiz Heceliler...............................................................................................103
f. Dokuz Heceliler.............................................................................................104
g. On Heceliler...................................................................................................104
ğ. On Bir Heceliler.............................................................................................105
h. On Dört Heceliler..........................................................................................105
2. Bilmecelerin Kafiye Örgüsü ve Kafiye Çeşitleri..............................................107
a. Kafiye Örgüsü................................................................................................107
b. Kafiye Çeşitleri..............................................................................................110
ba. Yarım Kafiye...........................................................................................110
V
bb. Tam Kafiye..............................................................................................111
bc. Zengin Kafiye..........................................................................................111
bç. Tunç Kafiye.............................................................................................112
bd. Cinaslı Kafiye..........................................................................................113
3. Doldurma Kelimeler.........................................................................................114
a. Birinci Mısraında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler........................120
aa. Birinci Mısraı Tamamen Doldurma Kelimelerden Oluşan Bilmeceler...120
ab. Birinci Mısraının Tamamına Yakını Doldurma Kelimelerden Oluşan
Bilmeceler...................................................................................................124
ac. Birinci Mısraının İlk Kelimesi Doldurma Olan Bilmeceler.....................126
aç. Birinci Mısraının İlk İki Kelimesi Doldurma Olan Bilmeceler...............126
ad. Birinci Mısraının Son Kelimesi Doldurma Olan Bilmeceler...................127
ae. Birinci Mısraının Son İki Kelimesi Doldurma Olan Bilmeceler.............127
af. Birinci Mısraının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................128
b. İkinci Mısraında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler.........................128
ba. İkinci Mısraı Tamamen Doldurma Kelimelerden Oluşan Bilmeceler.....128
bb. İkinci Mısraının Başında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler......129
bc. İkinci Mısraının Sonunda Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler.....129
bç. İkinci Mısraının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................129
c. Üçüncü Mısraında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler......................130
ca. Üçüncü Mısraı Tamamen Doldurma Kelimelerden Oluşan Bilmeceler..130
cb. Üçüncü Mısraının Başında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler...130
cc. Üçüncü Mısraının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................130
ç. Dördüncü Mısraında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler...................130
ça. Dördüncü Mısraının Başında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler 130
çb. Dördüncü Mısraının Sonunda Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler131
çc. Dördüncü Mısraının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................131
d. Değişik Mısralarda Bulunan Doldurma Kelimeler........................................131
da. İlk İki Mısraında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler...................131
1. İlk İki Mısraının Tamamı Doldurma Kelimelerden Oluşan Bilmeceler131
VI
2. İlk İki Mısrada Yer Alıp da Mısra Başındaki Doldurmaları Aynı Olan
Bilmeceler.......................................................................................132
3. İlk İki Mısrada Yer Alıp da Mısra Başındaki Doldurmaları Farklı Olan
Bilmeceler.......................................................................................135
4. İlk İki Mısrada Yer Alıp da Mısra Sonundaki Doldurmaları Aynı Olan
Bilmeceler.......................................................................................136
5. İlk İki Mısrada Yer Alıp da Mısra Sonundaki Doldurmaları Farklı Olan
Bilmeceler.......................................................................................136
6. İlk İki Mısraının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler.......................................................................................138
db. İlk Üç Mısraında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler...................139
1. İlk Üç Mısrada Yer Alıp da Mısra Başındaki Doldurmaları Aynı Olan
Bilmeceler.......................................................................................139
2. İlk Üç Mısrada Yer Alıp da Mısra Sonundaki Doldurmaları Farklı Olan
Bilmeceler.......................................................................................140
3. İlk Üç Mısraının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler.......................................................................................141
dc. Bir, İki ve Dördüncü Mısralarında Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................141
1. Bir, İki ve Dördüncü Mısralarda Yer Alıp da Mısra Başındaki
Doldurmaları Aynı Olan Bilmeceler..............................................141
2. Bir, İki ve Dördüncü Mısralarda Yer Alıp da Mısra Sonundaki
Doldurmaları Aynı Olan Bilmeceler..............................................142
3. Bir, İki ve Dördüncü Mısralarda Yer Alıp da Mısra Sonundaki
Doldurmaları Farklı Olan Bilmeceler.............................................142
4. Bir, İki ve Dördüncü Mısralarının Değişik Yerlerinde Doldurma
Kelimeler Bulunan Bilmeceler.......................................................143
dç. Bir, Üç ve Dördüncü Mısralarında Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................145
1. Bir, Üç ve Dördüncü Mısralarının Başında Doldurma Kelimeler
Bulunan Bilmeceler........................................................................145
2. Bir, Üç ve Dördüncü Mısralarda Yer Alıp da Mısra Sonundaki
Doldurmaları Farklı Olan Bilmeceler.............................................146
VII
3. Bir, Üç ve Dördüncü Mısralarının Değişik Yerlerinde Doldurma
Kelimeler Bulunan Bilmeceler.......................................................146
dd. Bir ve Üçüncü Mısralarında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler.146
1. Bir ve Üçüncü Mısralarda Yer Alıp da Mısra Başındaki Doldurmaları
Aynı Olan Bilmeceler.....................................................................146
2. Bir ve Üçüncü Mısralarının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler
Bulunan Bilmeceler........................................................................147
de. Bir ve Dördüncü Mısralarında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler147
df. İki ve Üçüncü Mısralarında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler..147
1. İki ve Üçüncü Mısralarda Yer Alıp da Mısra Başındaki Doldurmaları
Aynı Olan Bilmeceler.....................................................................147
2. İki ve Üçüncü Mısralarının Değişik Yerlerinde Doldurma Kelimeler
Bulunan Bilmeceler........................................................................148
e. Dörtlüğün Tüm Mısralarında Doldurma Kelimeler Bulunan Bilmeceler......148
ea. Dörtlüğün Tamamı Doldurma Kelimelerden Oluşan Bilmeceler............148
eb. Dörtlüğün Tamamına Yakını Doldurma Kelimelerden Oluşan Bilmeceler149
ec. Dörtlüğün Tüm Mısralarının Başında Bulunup da Doldurmaları Aynı Olan
Bilmeceler...................................................................................................151
eç. Dörtlüğün Tüm Mısralarının Sonunda Doldurma Kelimeler Bulunan
Bilmeceler...................................................................................................153
ed. Dörtlüğün Tüm Mısralarının Sonunda Bulunup da Doldurmaları Aynı
Olan Bilmeceler..........................................................................................153
ee. Dörtlüğün Tüm Mısralarının Sonunda Bulunup da Doldurmaları Farklı
Olan Bilmeceler..........................................................................................154
4. Yansıma Kelimeler...........................................................................................157
a. Birinci Mısraında Yansıma Kelimeler Bulunan Bilmeceler..........................157
b. İkinci Mısraında Yansıma Kelimeler Bulunan Bilmeceler...........................158
c. Üçüncü Mısraında Yansıma Kelimeler Bulunan Bilmeceler........................159
ç. Dördüncü Mısraında Yansıma Kelimeler Bulunan Bilmeceler.....................159
d. Bir ve İkinci Mısralarında Yansıma Kelimeler Bulunan Bilmeceler............159
e. Üç ve Dördüncü Mısralarında Yansıma Kelimeler Bulunan Bilmeceler......161
B. BİLMECELERİN MUHTEVA YAPISI.........................................................161
1. Tabiat ve Tabiat Olaylarıyla İlgili Konular......................................................164
2. Bitkiler ve Bitki Ürünleriyle İlgili Konular......................................................164
VIII
3. Hayvanlar ve Hayvan Ürünleriyle İlgili Konular.............................................165
4. İnsanlar ve İnsan Organlarıyla İlgili Konular...................................................167
5. Din ve İnançla İlgili Konular............................................................................168
6. Soyut Kavramlarla İlgili Konular.....................................................................168
7. Mekânlarla İlgili Konular.................................................................................168
8. Yiyeceklerle İlgili Konular...............................................................................169
9. İçeceklerle İlgili Konular..................................................................................169
10. Keyif Verici Maddelerle İlgili Konular..........................................................170
11. Eşyalarla İlgili Konular..................................................................................170
12. Modern ve Teknik Hususiyetlerle İlgili Konular...........................................173
13. Ulaşım Araçlarıyla İlgili Konular...................................................................174
14. Madenlerle İlgili Konular...............................................................................174
15. Şaşırtıcı ve Kelime Oyununa Dayanan Konular.............................................175
16. Diğer Konular.................................................................................................175
C. BİLMECELERDE SÖZ SANATLARI............................................................179
1. Teşbih...............................................................................................................180
2. Teşhis ve İntak..................................................................................................182
3. İstiare................................................................................................................185
4. Tenasüp.............................................................................................................187
5. Tezat.................................................................................................................188
6. Mübalağa..........................................................................................................189
7. Telmih...............................................................................................................190
8. Cinas.................................................................................................................190
II. BÖLÜM..................................................................................................................192
MİTOLOJİK BAKIMDAN BİLMECELERE BİR YAKLAŞIM.........................192
A. BİLMECELERİN KÖKENİ VE MİTOLOJİ.................................................192
B. BİLMECE KÜLT İLİŞKİSİ..............................................................................195
1. Ağaç Kültü........................................................................................................195
2. Dağ Kültü.........................................................................................................196
3. Su Kültü............................................................................................................197
4. Maden Kültü.....................................................................................................199
5. Hayvan Kültü....................................................................................................200
a. Uçar Hayvanlar..............................................................................................201
aa. Bıldırcın...................................................................................................203
IX
ab. Bülbül......................................................................................................203
ac. Güvercin...................................................................................................203
aç. Karga........................................................................................................204
ad. Leylek......................................................................................................204
ae. Saksağan..................................................................................................205
af. Turna........................................................................................................205
ag. Zümrüdüanka...........................................................................................206
ağ. Diğerleri...................................................................................................206
1. Atmaca.................................................................................................206
2. Çaylak..................................................................................................206
3. Doğan..................................................................................................207
4. Kartal...................................................................................................207
b. Sürüngenler....................................................................................................207
ba. Yılan........................................................................................................208
c. Çeşitli Hayvanlar...........................................................................................208
ca. Karada Yaşayanlar...................................................................................208
1. At ........................................................................................................209
2. Ayı.......................................................................................................210
3. Boğa.....................................................................................................210
4. Deve.....................................................................................................210
5. Domuz.................................................................................................211
6. Ejderha.................................................................................................211
7. Eşek.....................................................................................................211
8. Fare......................................................................................................212
9. Fil ........................................................................................................213
10. Geyik.................................................................................................213
11. Kaplumbağa.......................................................................................214
12. Kaz.....................................................................................................214
13. Koyun, Koç ve Keçi..........................................................................214
14. Köpek................................................................................................215
15. Kurt....................................................................................................216
16. Tavşan................................................................................................216
17. Tilki...................................................................................................217
cb. Suda Yaşayan Hayvanlar.........................................................................217
X
1. Balık....................................................................................................217
C. BİLMECE RENK İLİŞKİSİ.............................................................................218
1. Kara (Siyah)......................................................................................................220
2. Ak (Beyaz)........................................................................................................222
3. Mavi (Gök).......................................................................................................226
4. Yeşil..................................................................................................................227
5. Kırmızı (Kızıl, Al)............................................................................................231
6. Sarı....................................................................................................................233
7. Boz....................................................................................................................235
8. Mor...................................................................................................................236
9. Lâcivert.............................................................................................................236
10. Pembe.............................................................................................................236
11. Doru ve Kır.....................................................................................................237
12. Kahverengi.....................................................................................................237
13. Ala ve Alaca...................................................................................................237
14. Ela...................................................................................................................238
15. Esmer..............................................................................................................238
Ç. BİLMECE SAYI İLİŞKİSİ...............................................................................239
1. Üç.....................................................................................................................239
2. Dört...................................................................................................................241
3. Beş....................................................................................................................241
4. Yedi..................................................................................................................242
5. Dokuz...............................................................................................................244
6. Kırk...................................................................................................................245
7. Diğerleri............................................................................................................247
III. BÖLÜM................................................................................................................249
BİLMECELERİN YER VE ŞAHIS ADLARI BAKIMINDAN
DEĞERLENDİRİLMERİ.........................................................................................249
A. BİLMECELERDE GEÇEN YER ADLARI....................................................249
1. Şehir Adları......................................................................................................249
2. İlçe Adları.........................................................................................................251
3. Ülke Adları.......................................................................................................252
4. Yabancı Şehir Adları........................................................................................254
5. Deniz Adları.....................................................................................................255
XI