BAĞIMSIZLIKTAN SONRA AZERBAYCAN – ABD İ İŞ İ

332 Pages·2006·1.72 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİM DALI

BAĞIMSIZLIKTAN SONRA AZERBAYCAN – ABD İLİŞKİLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Samir Guliyev

Ankara – 2004
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİM DALI

BAĞIMSIZLIKTAN SONRA AZERBAYCAN – ABD İLİŞKİLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Samir Guliyev

Tez Danışmanı

Y. Doç. Dr. Erel Tellal

Ankara – 2004
İÇİNDEKİLER

Kısaltmalar............................................................................................................... v
Tablolar..................................................................................................................... vııı
Giriş........................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

SSCB SONRASI DÖNEMDE AZERBAYCAN’IN ULUSLARARASI
İLİŞKİLERDEKİ YERİ VE ABD’NİN BÖLGEYE YÖNELİK POLİTİKASI

A. SSCB’nin Çöküşü Sonrası Azerbaycan’ın Uluslararası Arenadaki
Konumu……………………………………………………………………. 9
1. Azerbaycan’daki Politik, Ekonomik Gelişmeler………………………... 12
a. Ana Hatlarıyla Politik Gelişmeler…………………………………... 12
b. Ekonomik Gelişmeler……………………………………………….. 16
c. Azerbaycan’ın Petrol Siyaseti………………………………………. 22
2. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dış Politika Hedefleri……………….... 28
a. Mutallibov Dönemi………………………………………………….. 31
b. Elçibey Dönemi……………………………………………………... 33
c. Aliyev Dönemi……………………………………………………..... 36
d. Azerbaycan’ın Ulusal Güvenlik Stratejisi…………………………... 42
B. SSCB Sonrası Kafkasya’da Yeni Yapılanma ve ABD’nin Hazar Havzası’na
Yönelik Dış Politika Hedefleri……………………………………………... 45
1. Kafkasya’nın Jeopolitik Konumu..……………………………………… 45
2. Genel Olarak Amerikan Dış Politikası………………………………….. 49
3. ABD’nin Yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi: Bush Doktrini…………….... 55
4. ABD’nin Bölgeye Yönelik Dış Politika Hedefleri…………………….... 61
5. ABD’nin Hazar Bölgesi ile İlgili Petrol Stratejisi………………………. 70
I
İKİNCİ BÖLÜM

AZERBAYCAN-ABD ARASINDAKİ DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN
KURULMASI VE İKİ ÜLKE ARASINDAKİ İLİŞKİLERİ BELİRLEYEN
FAKTÖRLER

A. Azerbaycan-ABD İlişkilerinin Kurulması………….……………………… 79
1. Petrol / Ermeni Lobisi Kıskacında İlk İlişkiler……….…………………... 79
2. SSCB Sonrası İkili İlişkiler……………………………………………….. 84
3. Diplomatik İlişkilerin Kurulması…………………………………………. 87
4. Belirsizlik Dönemi………………………………………………............... 90
a. ABD’nin Yaptırımı: “907 Sayılı Ek”………………………................. 94
b. ABD Karar Alma Mekanizmaları ve “907 Sayılı Ek”……………….. 99
c. “907 Sayılı Ek” Madde ile İlgili Kongredeki Çalışmalar………...…... 103
d. “Wilson Önerisi”………..……………………………………………. 109
5. ABD ’deki Azerbaycan Diasporası………………………………………. 111
a. ABD-Azerbaycan Ticaret Konseyi………………………………....... 117
b. Lobicilik……………………………………………………………... 120
B. Dağlık Karabağ Sorunu Bağlamında
Azerbaycan-ABD İlişkileri………………………………………………….. 123
1. Dağlık Karabağ Sorunu…………………………………………………... 123
a. ABD’nin Tutumu…………………………………………………..... 129
b. “Porter İlavesi”………………………………………………………. 134
c. ABD’nin AGİT Minsk Grubu Çerçevesindeki Faaliyeti…….............. 136
d. ABD’nin BM Çerçevesindeki Girişimleri…………………………… 145
2. Askeri İlişkiler………………………………………………………...….. 149
3. Clinton Dönemi’nde ABD’nin Azerbaycan Politikası……….…………... 155
4. H. Aliyev’in ABD’ye İlk Resmi Ziyareti ve İlişkilerin Gelişimi…............ 159
a. H. Aliyev’le B. Clinton’un Görüşmesi………………………………. 162
b. Anlaşmaların İmzalanması…………………………………………... 165
II
c. Aliyev Ziyaretinin Azerbaycan-ABD İlişkilerine Katkısı…………… 167

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AZERBAYCAN-ABD EKONOMİK İLİŞKİLERİ VE 11 EYLÜL’ÜN
İLİŞKİLERE ETKİSİ

A. Azerbaycan-ABD Ekonomik İlişkileri……….…………………………….. 172
1. Azerbaycan Ekonomisinde ABD’nin Yeri……………………………….. 172
a. Yabancı Yatırımlar…………………………………………............... 117
b. Dış Ticaret………………………………………………………….... 181
2. Petrol Boyutu……………………………………………………………... 183
3. Bölgesel Boru Hatları………………………………………........……….. 188
a. ABD’nin Desteklediği Projeler……...………………………………. 188
b. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı (BTC HPBH)…………. 191
c. BTC HPBH ile ilgili Tartışmalar……..……………………………... 194
d. ABD’nin BTC HPBH ile İlgili Tutumu……..………………………. 196
4. ABD’nin Yardım Programı Çerçevesinde Faaliyeti……………………... 200
a. Güvenlik Alanındaki Programlar……...…………………………….. 203
b. Demokrasinin Gelişimi Programı…………………………………… 205
c. Eğitim Alanındaki Reformların Desteği Programı……….…………. 208
d. Ticaret ve Tarım Programları……...………………………………... 209
e. Sosyal ve İnsani Yardım Programları…………………………...…... 211
5. ABD’nin Ekonomik Çıkarları…….……………………………………… 213
B. 2000’li Yıllarda Azerbaycan-ABD İlişkileri……………………………….. 215
1. Uluslararası Terörizme Karşı Mücadele……..…………………………… 215
2. Key-West Görüşmeleri……..…………………………………………….. 219
3. “907 Sayılı Ek” Madde’nin Yürürlüğünün Durdurulması…….…………. 224
4. H. Aliyev’in Resmi Ziyareti…………………………………………….... 229
5. ABD’nin Irak’a Müdahalesi’nin Azerbaycan’a Yansımaları……..……… 232
III
Sonuç............................................................................................................................ 235
Kaynakça..................................................................................................................... 246
Ekler…………………………………………………………………………………. 277
Ek - I ABD-Azerbaycan İlişkileri Hakkında Ortak Beyanat...………………... 277
Ek - II ABD Şirketlerinin Katıldığı Petrol Anlaşmaları……………………….. 279
Harita 1 Dağlık Karabağ Sorunu............................................................................ 284
Harita 2 Hazar’ın Statüsü Sorunu…………………………………...................... 285
Harita 3 Azerbaycan Petrol İhraç Hatları............................................................... 286
Özet.............................................................................................................................. 287
Summary..................................................................................................................... 289

IV
Kısaltmalar

AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
AHC : Azerbaycan Halk Cephesi
AIOC : Azerbaycan Uluslararası Operasyon Şirketi
(Azerbaijan International Operation Company)
AKKA : Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması
AKP : Azerbaycan Komünist Partisi
ASA : Amerika-Azerbaycan Derneği
(Azerbaijan Society of America)
ASAM : Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi
ASSC : Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu
BİO : Barış İçin Ortaklık
BM : Birleşmiş Milletler
BMKP : Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
BP : British Petrolium
BTC HPBH : Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı
CIA : Merkezi Haberalma Örgütü
(Central Intelligence Agency)
DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı
V
DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü
ECO : Ekonomik İşbirliği Örgütü
(Economic Cooperation Organization)
GATA : Gülhane Askeri Tıp Akademisi
GSYİH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
IMF : Uluslararası Para Fonu
(International Monetary Fund)

MG : Minsk Grubu
NATO : Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü
(North Atlantic Treaty Organization)

NDI : Ulusal Demokrasi Enstitüsü
(National Democracy Institute)

NSC : Ulusal Güvenlik Konseyi
(National Security Council)

OPIC : Deniz Ötesi Özel Yatırım Şirketi
(Overseas Private Investment Corporation)
SB : Sovyetler Birliği
SOCAR : Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi
(State Oil Company of Azerbaijan Republic)
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
STÖ : Sivil Toplum Örgütleri
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TİKA : Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı
TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TPAO : Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
VI
TRACECA : Avrupa – Kafkasya – Asya Ulaştırma Koridoru
(Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia)

UNDP : Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
(United Nations Development Programme)

UNHCR : Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komisyonu
(United Nations High Commissioner for Refugees)

UNICEF : Uluslararası Çocuk Acil Yardım Fonu
(United Nations Children’s Fund)

USA : Amerika Birleşik Devletleri
(United States of America)

USACC : ABD-Azerbaycan Ticaret Konseyi
(United States Azerbaijan Chamber of Commerce)

USAID : ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı
(US Agency for International Development)

USCR : ABD Göçmen Komitesi
(US Committee for Refugees)

USTDA : ABD Ticareti Geliştirme Ajansı
(United States Trade and Development Agency)

WB : Dünya Bankası
(World Bank)

WFP : Dünya Gıda Programı
(World Food Programme)

WHO : Dünya Sağlık Örgütü
(World Health Organization)
YSK : Yüksek Seçim Kurulu

VII
Tablolar

Tablo 1 1994-2002 Arasında Azerbaycan’a Yabancı Yatırımlar............................. 179
Tablo 2 2000-2002 Arasında Petrol Dışı Yabancı Sermaye Miktarı........................ 180
Tablo 3 Azerbaycan’ın 1998-2002 Arasındaki Dış Ticareti………….................... 182

Tablo 4 Bakü-Tiflis-Ceyhan Projesinde Şirketlerin Pay Dağılımı………………... 193

VIII