Table Of Content

BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII , EDMUND HUSSERL | BADANIA LOGICZNE | Tom I | | PROLEGOMENA DO CZYSTEJ LOGIKI Przełożył, wstępem poprzedził i przypisami opatrzył JANUSZ SIDOREK Przekład przejrzał 2 r'| ANDRZEJ PÓŁTAWSKI 2006 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN e SPIS TREŚCI Słowo wstępne (Janusz Sidorek) .............+.. +... IX Od tłumacza ..........++ +++ ............. XXXVII ................. Nota edytorska XLI BADANIA LOGICZNE Tom I PROLEGOMENA DO CZYSTEJ LOGIKI .. .......................... Przedmowa p. 5 .................... Przedmowa do drugiego wydania a9 Wprowadzenie ............ +... +... .£.... <<... $ 1. Spór o definicję logiki i istotną zawartośćjej teorii ..... 21 $ 2. Konieczność ponownego rozważenia kwestii dotytczłący.ch.n.a- .................: czelnych zasad. 22 :........ $ 3. Kwestie sporne. Droga, którą trzeba obrać . 25 Rozdział pierwszy. Logika jako dyscyplina normatywna a szczególnie ....................... jako dyscyplina praktyczna 28 ...... $ 4. Teoretyczna niedoskonałość nauk szczegółowych 28 $ 5. iTenoaruektyęcoznenuazuucpeełn.ie.ni.e.na.u.k.sz.c.ze.g.ół.ow.y.ch+p.r.z.ez+meta.fiz.yk.ę 30 $ 6. Możliwość i uprawnienie logiki jako nauki o nauce ..... 31 ........ $ 7. Trzy najważniejsze swoiste cechy uzasadnień 37 8 8. Odniesienie tych swoistych cech do możliwości nauki i nauki ,........ +... ............... O nauce 39 $ 9. Metodyczne sposoby postępowania w naukach po: części są suazdansaiednniiaeniami.,.p.o.c.zę.śc.i.p.r.oc.e.d.ur.ami+w.s.po.ma+gaj.ą.cy.mi.u.z.a- 43 $ 10. Idee teoria i|.nauka jako problemy nauki o nauce ...... 45 VI Spis treści Spis treści VII $ 11. Logika, czyli nauka o nauce jako dyscyplina normatyw.n.a Rozdział szósty. Sylogistyka w oświetleniu psychologistycznym. Wzory $ 12. iOjdankoośnuemdieefjięntnicojśećlog.ik.i.............+..-...+..+.../-+-.+..... 4468 wn$io3s0k.owParńóbaywpzsoyrcyhoclhoegmicizcnzenjeinter.p.r.et.a.cj.i..tw.i.e.rd.zie/ń%sylo.g4istvycz.n.y.c.h 113322 ........... 8 31. Wzory wnioskowań a wzory chemiczne 136 Rozdział drugi. Dyscypliny teoretycznejako fundamenty normatywnych 51 $ 13. Spór o praktyczny charakter logiki .............. 51 Rozdział siódmy. Psychologizm jako sceptyczny relatywizm ..... 141 $ 14. Pojęcie nauki normatywnej. Podstawowa miara albo naczelna $ 32. Idealne warunki określające możliwość teorii w ogóle. Ścisłe ................ .............+......... zasada, która nadaje jej jedność 62 pojęcie sceptycyzmu 141 ...........- ............. $ 15. Dyscyplina normatywna a umiejętność 70 $ 33. Sceptycyzm w sensie metafizycznym 144 ...... $ 16. Dyscypliny teoretyczne jako fundamenty normatywnych TO $ 34. Pojecie relatywizmu i jego szczegółowe..od.m.ia.n.y....... 145 $ 35. Krytyka relatywizmu indywidualnego 146 Rozdział trzeci. Psychologizm, je.g.o..ar.gu.m.e.n.ty ijego stano+wisk+o w.o.be.c $ 36. Krytykarelatywizmu gatunkowego, szczególnie antropologizmu 148 zwykłych kontrargumentów ++. ++. ++ 74 $ 37. Uwaga ogólna. Pojęcie relatywizmu w rozszerzonym sensie 154 $$ 1178.. mDSpoaótwrywodonyejtop,sleyżccązhyowloisgptiossttynócewhotleoog.rie.it.yc.z..n.e....f.u.n..d.a.im..e..n..ty....l.o.g./ik..i..+n.o.r- 7145 .$$$ 433098... PAAsnnyttcrrhooopplooollgooiggziimzzmmwwewwlloosgzgiyiccsetekiScBhig.wsEwarrdytamchanf.onra.ma.ch..[..j.a.k..o..]...re..la+.ty.w..iz..m.. 111557750 $$ 2109.. tPZyewcwzynnkeałeoluadkrpgaaurmwcieednotyw.os.dtr.zoe.nnn.iiuc.t.wps.ay.cphrzoe+l+co.igwi+nsteóg+wo. +..ic.+h.vp.sy..c..h.o..lo..g..is..- 7862 Ro$zd4z1i.ał Póisemrwy.szyPrzpersząedsyądps.yc.h.ol.o.g.i.s.t.y.c..z.n.e..................-....et................ 119900 $ 42. Wywody objaśniające 195 Rozdział czwarty. Empirystyczne konsekwencje psychologizmu 85 $ 43. Rzut oka na kontrargumenty idealistyczne. Ich braki i ich ...........'.............. $ 21. Wpssykcahzoalnoigeistdywczóncehgoemipiicryhstoybcazlneyncihe ko.n.s.ek.w.e.n.cj.i.s.ta/no.w.i.sk.a 85 $ 44. Dsłurusgzniyprszeenssąd ..........e................. 220004 |. $ 22. Prawa myślenia jako rzekome prawa przyrodnicze, które $ 45. Obaleni.e:/T.a.kż.e.c.zy.s.ta.m.a.te.m.a.ty.kastałaby się gałęzią psycho- działając w izolacji są przyczyną roizumnego myślenia..... 90 logii 205 $ 23. Trzecia konsek.w.en.c.ja..ps.y.ch.ol.og.iz.m.u...jvej o.b.a.le.nie .... 95 $ 46. Dziedzina badań czystej logiki, .an.a.lo.gi.cz.n.ie..d.o.d.z.ie.dz.in.y $ 24. Ciąg dalszy +. 101 czystej matematyki, jest idealna 207 $ 47. Potwierdzeniepoprzezrozpatrzenie podstawowychpojęć logicz- Rozdział piąty. Psychologiczne interpretacje zasad logicznych 105 ................+. nych i sensu praw logicznych 212 $ 25. iZaSsapdeancseprarzecz.no.ś.ci.w..p.sy.c.ho.lo.g.is.ty.cz.n.ej..in.te.rpre.ta.c.ji..Mil.l.a 105 $$ 4489.. TDrezceycdiupjąrzceesądró:żnLiocgeika j.ak.o..te.or.ia.loc.zy.w.is.to.ś.ci............... 221196 $ 26. Dokonana przez Milla psychologiczna interpretacja zasady $ 50. Równoważne przekształcenie twierdzeń logicznych w twier- daje w wyniku nie prawo,lecz całkowicie nieścis.łe.i.n.a.uk.o.w.o dzenia o idealnych warunkach oczywistości sądu. Powstałe nie sprawdzone twierdzenie doświadczeniowe 109 w wyniku twierdzenia nie są psychologiczne ......... 221 Aułnoemknsośdcoiacohbuemosptiartynzicmhupar.a.gr.a.fó.w....O..k+ilku +za+sad..n.icz+yc..h. 112 $ 51. Decydujące punkty w tym sporze ......... ++... 221 ........ „8 27. Analogiczne zarzuty przeciw pozostałym psychologicznym Rozdział dziewiąty. Zasada ekonomii myślenia a logika 234 interpretacjom zasady logicznej. Ekwiwokacje jako źródła $ 52. Wprowadzenie ...........-. +... +++... 234 ........... ............. + złudzenia |. +... 114 $ 53. Teleologiczny charakter zasady Ma.c.ha.-A.v.e.na.r.iu.sa.a..na.u.ko.w.e $ 28. Rzekoma dwustronnośćzasady sprzeczności, zgodnie zktórą można znaczenić ekonomiki myślenia 235 byjąjednocześnie ujmowaćjako przyrodnicze prawo myślenia $ 54. Bliższe wyłuszczenieuprawnionychcelówekonomikimyślenia, ijako normatywne prawo dostarczające jego logicznych reguł 121 głównie wsferzemetodykiczysto dedukcyjnej. Ich odniesienie Ciąg dalszy. Teoria Sigwarta .;......... ++... do umiejętności łogicznej ................... 239 . VII Spis treści $ 55. Nieistotność (Bedeutungslosigkeit) ekonomiki myślenia dla czystej logikii teorii poznaniaorazjej stosunekdo psychologii 245 $ 56. Ciąg dalszy. ”Yorepov rpórepov uzasadniania sfery czysto .......... logicznej w oparciu o ekonomię myślenia 249 | ........ Rozdział dziesiąty. Zakończenie rozważań krytycznych 255 $ 57. Wątpliwości związane z możliwymi nieporozumieniami co do ................. naszych zamierzeń logicznych 255 $58 Nawiązanie do wielkich myślicieli przeszłości, najpierw do . .........++................. SŁOWO WSTĘPNE Kanta .. 258 .............. $ 59. Nawiązanie do Herbarta i Lotzego 260 .................... $ 60. Nawiązanie do Leibniza 264 $6I. Konieczność szczegółowych badań mających na celu uprawo- mocnienie poprzez krytykę poznania oraz częściową realizację idei czystej logiki .................... +... 268 Badania logiczne były drugą publikacją książkową Husserla. Dodatek. Odsyłacze do F.A. Langego i B. Bolzana ..... 270 Poprzedziła je wcześniejsza o bez mała dziesięć lat Philosophie ................. der Arithmetik (Filozofia arytmetyki, 1891), dzieło opatrzone Rozdział jedenasty. Idea czystej logiki 274 $ 62. Jedność nauki. Związek rzeczy i związek prawd ....... 274 znamiennym podtytułem: Badania psychologiczne i logiczne. $ 63. Ciąg dalszy. Jedność teorii .................. 277 Książka ta, będąca rozwinięciem rozprawy habilitacyjnej Uber , $ 64. Istotne i pozaistotne zasady nadające nauce jedność. Nauki den Begriff der Zahl. Psychologische Analysen (O pojęciu ............ 5 abstrakcyjne, konkretne i normatywne 280 $ 65. Pytanie o idealne warunki możliwości nauki, resp. teorii liczby. Analizy psychologiczne, 1887)', poświęcona była : w ogóle. A. Pytanie odniesione do aktualnego poznania 284 psychologicznemu ugruntowaniu podstaw arytmetyki i stano- .......:... $ 66. B. Pytanie odniesione do treści poznania 287 wiła zwieńczenie całej dotychczasowej drogi naukowej mło- ' $ 67. Zadania czystej logiki. Po pierwsze:ustalenieczystychkategorii dego uczonego. pznraawczaenwioywznyacchz,ocnzyycshtykchomkpaltiekgaocrjiii p.rz.ed.m.io.tow.y.c.h.i.ic.h..pr.ze.z 290 Droga ta” określona była przez wpływ dwóch wybitnych $ 68. Po drugie: prawa i teorie ugruntowane w tych kategoriach 293 osobowości: matematyka Carla WeierstraBa i filozofa Franza , $ 69: Po trzecie: t.eo.r.ia.m..oż.li.w.ych form teorii.c.z.yl.i.c.zy.st.a.t.eo.ri.a Brentano. Husserl początkowo studiował astronomię i mate- mnogości ++. +... ......... 296 matykę na uniwersytecie w Lipsku, dość wcześnie jednak, pod $ 70. Objaśnienia do idei czystej teorii mnogości 297 | $ 71. Podział pracy. Zadanie matematyków i zadanie filozofów 301 wpływem swego ówczesnego przyjaciela, późniejszego pierw- 872. Rozszerzenieidei czystej logiki. Czystateoriaprawdopodobień- stwa jako czysta teoria poznania doświadczeniowego 304 Słowniczek terminologiczny ............ +++... ....... ' Fragmenty tej rozprawy zostały wydrukowane, nie ukazały się jednak w sprzedaży. ..............'.++............. Skorowidz osób Nieocenionym źródłem informacji biograficznych jest opracowana przez Skorowidz pojęć .........+... +. +... .+........ Karla Schuhmanna Husserl-Chronik. Denk-und Lebensweg Edmund Husserls, Den Haag 1977. Poniższe uwagi szkicuję w znacznej mierze na podstawietej książki. 4 XxX Słowo wstępne Słowo wstępne XI szego prezydenta Czechosłowacji, Tomasza Masaryka, zainte- || resował się też filozofią!. Po trzech semestrach spędzonych w Lipsku zrezygnował z astronomii i w roku 1878 przeniósł Husserl długo wahał się między matematyką i filozofią. się do Berlina, gdzie wykładał słynny już wówczas matematyk Matematyka pociągała go swą precyzją i rygorem myślenia Carl WeierstraB. Po dwóch latach spędzonych w Berlinie naukowego, Brentano jednak przekonał go — co później w celu uzyskania promocji za radą WeierstraBa przeniósł się Husserl wielokrotnie podkreślał — że także filozofię msożinęa do Wiednia (Husserl był obywatelem austriackim), gdzie uprawiać jako ścisłą naukę'. Ostatecznie więc zdecydował | w roku 1883otrzymał stopień doktora na podstawie rozprawy na rozwiązanie pośrednie: ulegając wpływowi osobowości poświęconej rachunkowi wariacyjnemu. W Wiedniu zetknął Brentana wybrałfilozofię, ale zrazu zajął się w niej podstawami J się z najwybitniejszą chyba osobowością w życiu filozoficznym matematyki. Taka była geneza Philosophie der Arithmetik. ówczesnej Austrii — Franzem Brentano. Po doktoracie powrócił Filozofia uprawiana .w szkole Brentana była filozofią jeszcze na jeden semestr. do Berlina, skuszony propozycję _psychollogistyczną.W ostatnich dziesięcioleciach XIXwieku' objęcia stanowiska prywatnego asystenta WeierstraBa?, na- pogląd, że Jeśli filozofia ma osiągnąć status rzetelnej nauko- stępnie Jednak z powrotem podążył do Wiednia, by po odbyciu wości, to musi zerwaćze spekulatywną tradycją metafizyczną służby wojskowej podjąć systematyczne studia filozoficzne i zwrócić się ku empirycznej psychologii, nie był niczym | pod kierunkiem Brentana. Ich zwieńczeniem była właśnie oryginalnym, uchodził wręcz za niepodważałny pewnik. wspomniana wyżej rozprawa habilitacyjna Uber den Begriff Swoistość koncepcji Brentana polegała na wprowadzeniu | der Zahl, napisana pod kierunkiem starszego ucznia Brentana, rozróżnienia między psychologią „genetyczną”, wyjaśniającą Karla Stumpfa. Na podstawie tej rozprawy Husserl w roku - pochodzenie naszych przeżyć, a psychologią „opisową”, 1887 uzyskał venia legendi na Uniwersytecie w Halle, gdzie sporadycznie nazywanątakże „fenomenologią”, opartą Jedynie pozostał jako Privatdozent aż do publikacji Badań logicznych na. świadectwie spostrzeżenia wewnętrznego i mimo swego. w roku 1901, kiedy (dzięki poparciu Diltheya) otrzymał „empirycznego” charakterupretendującą do poznania apodyk- powołanie na katedrę filozofii Uniwersytetu w Getyndze. tycznie pewnego. Ta właśnie psychologia opisowa miała "Wczasie swego pobytu w Halle Husserl nawiązał liczne przyjaźnie naukowe, nie tylko ze Stumpfem, któremu później ! Husserl pisał wprost, że o wyborze drogi życiowej ostatecznie zadecy- miał zadedykować Badania logiczne, lecz także z matematy- dowały wiedeńskie wykłady Brentana. „Zrazu chodziłem na nie tylko z ciekawości, by usłyszeć człowieka, o którym tak wiele mówiło się w ówczesnym Wiedniu. Mimo wszystkich przesądów niedługo trwał mój ! Ponadto Husserl wspólnie z Masarykiem studiował Nowy Testament, co opór wobec tej osobowości. Na początku z jego wykładów zaczerpnąłem ostatecznie doprowadziło go do konwersji (Husserl pochodził z rodziny przekonanie, które pozwoliło mi. wybrać filozofię jako życiowy zawód, żydowskiej) i chrztu w Kościele ewangelicko-augsburskim w roku 1886. mianowicie, że takżefilozofia jest polem poważnej pracy, że takżeją można, 2 W czasie swej asystentury Husserl zajmowałsię opracowaniem cyklu 26 a tym samym należy uprawiać w duchu najściślejszej nauki”. (Erinnerungen wykładów WeierstraBa o funkcjach abelowych, czego charakterystyczny ślad an Franz Brentano, [w:] Oskar Kraus, Franz Brentano. Zur Kenntnis seines można odnaleźć w I tomie Badań logicznych. Lebens und seiner Lehre, Miinchen 1919,s. 153 n.). XII Słowo wstępne Słowo wstępne XII przejąć tradycyjne funkcje filozoficznej teorii poznania i do- „przynajmniej w kilku podstawowych punktach utorować starczać podstaw innym naukom. Koncepcję takiej psychologii drogę do prawdziwej filozofii rachunku, owego dezyderatu Brentano wyłożył w swej Psychologie vom empirischen stuleci”'!. Standpunkte' i później wielokrotnie przedstawiał w wykładach Ponieważ Husserl definiuje liczbę za Euklidesem jako na Uniwersytecie Wiedeńskim. „wielość jednostek” (zrazujest to nieokreślone „wiele”, które Tak rozumiana psychologia wyznaczyła też horyzont proble- dopiero dzięki aktom liczenia przekształca się w „tak wiele”, mowy Philosophie derArithmetik Husserla. Koncepcja książki „tyle”), analizy swe rozpoczyna od właściwego przedstawienie opierała się na wprowadzonym przez Brentana rozróżnieniu "" wielości. Pojęcie wielości powstaje w swoistych aktach przedstawień „właściwych”, w których przedstawiana treść abstrahowania. Konkretne podłoże takich aktów („konkretne , dana jest „wprost”, jako „ona sama”, oraz „niewłaściwych”, wielości”, „zbiory określonych obiektów”) jest nam dobrze „symbolicznych”, w którychtreść tadanajest tylko pośrednio, znane i zdaniem autora nie wymaga żadnych dodatkowych ; poprzez reprezentujący ją znak. Choć odpowiednie przedsta- objaśnień. Refleksja nad aktami, w których takie „konkretne ; wienia — przy założeniu jednoznacznej charakterystyki treści wielości” są nam dane, ujawnia występujący w nich moment | przez znak — są logicznie równoważne i wzajemnie zastępowal- „połączenia kolektywnego”. Właśnie na tym momencie oparte : ne,te pierwsze stanowią założenie tych drugich; przedstawienia jest pojęcie wielości in abstracto. W abstrakcyjnym akcie niewłaściwe, przy całej doniosłości, jaką pełnią w naszym ujmowania wielości pomijamy bowiem wszelkie szczegółowe, życiu,sątylko „surogatami” przedstawień właściwych”. Natym _określenia poszczególnych jednostek i uchwytujemy jedynie opierał się program książki: pierwsza częśćimiała być „psycho- to, że są one„„połączone” ze sobą w „WwielośćF”,P żejest ich logiczną” analizą pojęć „liczby”, „wielości” „jedności”, „o ile „wiele”, przy czym naturasamych jednostek pozostaje cał- dane są nam one w sposób właściwy,nie zaś poprzez pośrednie kowicie dowolna. Psychologiczna charakterystyka takich aktów symbolizowanie”, druga natomiast stawiała sobie za cel pozwala teraz Husserlowi wyodrębnić je spośród innych, „pokazać, jakfakt, że niemal wyłącznie ograniczamy się do a przez to —'w myśl kryteriów psychologii opisowej — rozjaśnić =, symbolicznych pojęć liczb, określa sens i cel arytmetyki samo pojęcie wielości. W analogiczny sposób Husserl analizuje ; liczb”*. W drugim, nigdy nie opublikowanym tomie Husserl następnie pojęcie „czegoś”, „jedności” i wreszcie „liczby”. | to chciał zająć się uogólnionym pojęciem liczby i zamierzał Wszystko są pojęcia relacyjne, ponieważ zaś relacje, o które / pokazać, że choćistnieją różne typy liczb, wszystkie poddane tu chodzi, są relacjami „psychicznymi” — odnoszą sięnie do / są temu samemu algorytmowi. W ten sposób spodziewał się rzeczy samych, Jecz do sposobu, w jakite rzeczy rozważamy — w konsekwencji również odpowiadające im przedmioty — wielości, jedności, liczby — mają jedynie „byt psychiczny”; ! Leipzig 1874. Por. też polski przekład Włodzimierza Galewicza: istnieją jedynie o tyle, o ile „są pomyślane”. Husserl określa Psychologia z empirycznego punktu widzenia, Warszawa 1999, je mianemkategorii najogólniejszych i zarazem najbardziej 2 Por. Philosophie derArithmetik, Husserliana, Bd. XII, Den Haag 1970, s. 193 n. 3 Tamże, s. 6 n. ! Tamże,s. 7. XIV Słowo wstępne Słowo wstępne XV pustych treściowo, gdyż uzyskiwanesą w refleksji nad aktami, „klucz gęsi”itp. Zbiory przedstawione więc są tutaj w sposób / których treść pozostaje całkowicie dowolna, a więc „w pewien niewłaściwy, możliwe zaś jest to dzięki pojawiającym się na sposób zawierają one w sobie wszystkie treści”!. nich „momentom figuralnym”, które mają charakter cech | W tym miejscu warto zwrócić uwagę na polemikę, jaką „quasijakościowych”. Momenty figuralne zastępują „właś- : Husserl_podejmuje z Gottlobem Fregem. Frege w wydanej ciwe” przedstawienia zbiorów, stwarzając tym samym pod- roku1884 książce Die Grundlagen der Mathematik (Podstawy stawę pod przedstawienia „symboliczne7. matematyki) próbował - wyprzedzając swą epokę i dystansując W matematyce w zasadzie mamy do czynienia wyłącznie się wobec powszechnie panującego psychologizmu — uzasadnić z takimi przedstawieniami, gdyż, jak utrzymuje Husserl, pojęcie liczbyjedynie poprzez formalne definicje. Zamysł taki „gdybyśmy byli zdani na właściwe przedstawienia zbiorów, Husserl zdecydowanie odrzucił, jasno zarazem wykładając wówczas szereg liczb w najlepszym razie kończyłby się na swój punkt widzenia: „Zdefiniować można przecież tylko to, dwunastu”*”. „Właściwie” nigdy nie potrafimy sobie przedsta- co jest logicznie złożone. Gdy docieramy do pojęć ostatecz- wić więcej niż tuzin. Dlatego też liczby zastępowane. są tutaj nych, elementarnych, kończy się wszelkie definiowanie. Nikt przez odpowiadająceim żnaki, wszystkie zaś operacje arytme- _ nie może zdefiniować takich pojęć jak jakość, intensywność, tyczne to nic innego jak system technicznych reguł manipulo- miejsce, czas itp. I to samo odnosi się do elementarnych wania tymi znakami, wywodzenia jednych znaków z innych. relacji i pojęć na nich opartych. Równość, podobieństwo, Ponieważ chodzi przy tym o znaki, które w przeważającej wzrost, całość i część, wielość i jedność to pojęcia, które są większości przypadków nie tylko pozbawione są naocznych zupełnie niepodatne na formalno-logiczne definicje. Jedyne, substratów, ale także dadzą. się oddzielić od jakichkolwiek co można tutaj zrobić, to poikazać konkretne fenomeny, pojęciowych przedstawień, z drugiej zaś strony są przecież z których są one wyabstrahowane rozjaśnić typ tego procesu znakami zmysłowymi, Husserl może określić logiczną metodę abstrakcji; można, tam gdzieto jest konieczne, poprzez różne arytmetyki jako „metodę zmysłowych znaków””. Arytmetyka opisy ostro rozgraniczyć odnośne pojęcia, ażeby w ten sposób okazuje się teraz zbiorem technicznych reguł manipulowania uniemożliwić pomieszanie ich z pojęciami pokrewnymi”*. takimi znakami, wywodzenia jednych znaków z innych. Druga część książki poświęcona była omówieniu przed- stawień symbolicznych. Podobnie jak w części pierwszej, W tym samym roku co Philosophie der Arithmetik Husserl Husserl zaczyna od przedstawienia wielości. Każda wielość opublikował też recenzję wydanych rok wcześniej Vorlesungen jest sumą swych elementów. Ale przecież potrafimy sobie liber die Algebra der Logik (Wykłady o algebrze logiki) „przedstawić zbiór nie znając wcale liczby jego elementów. Ernsta Schródera. Recenzja ta jest o tyle ważna, że Husserl Gdy wchodzimydo zatłoczonego pomieszczenia, postrzegamy „tłum ludzi”, podobnie możemy zobaczyć „aleję drzew”, ' Por. tamże, s. 196 n. 2 Tamże, s. 222. W innym miejscu pisze wręcz, że nie potrafilibyśmy ' Tamże,s. 84. zliczyć do więcej niż trzech. ? Tamże, s. 119. 3 Tamże, s. 257. XVI Słowo wstępne Słowo wstępne XVII sformułował w niej w sposób o wiele bardziej wyraźny niż symboliczną techniką, a nie teorią logicznego wnioskowania; w omówionej wyżej książce swe poglądy na istotę logiki. następnie zaś, że jest ona tylko algorytmem, a nie teorią Schróder, włączając się w tradycję wywodzącąsię jeszcze od algorytmu! Boole'a,iusiłował nadać logice postać sformalizowanego _ rachunku w ten sposób zapewnić jej matematyczną ścisłość. Frege, którego Die Grundlagen der Mathematik Husserl Zdaniem Husserla należy jednak odróżnić „rachunek logiczny” skrytykował w swej Philosophie der Arithmetik, żywo zarea- od „logiki rachunku”. Rachunek — to w myśl ustaleń Philoso- gował na tę książkę. Już w roku 1891 między obu uczonymi phie_der Arithmetik —nic innego jak zespół algorytmów, nawiązana została korespondencja, i choć Husserl bardzo | spełnianych na ślepo operacji, które nie tyle są wyrazem szybko wycofał się z zarzutów sformułowanych w swym naszego myślenia, co raczej jego surogatem: zastępują myślenie dziele, nie przeszkodziło to Fregemu opublikować recenzji „Właściwe” wszędzie tam, gdzie to nie jest możliwe, bądź też poddającej ideę psychologicznego ugruntowania arytmetyik,i niejest potrzebne. Tym samym jednak logika Schródera wcale zasadniczej krytyce. Recenzja ta ukazała się w roku 1894? o nie przedstawia sformalizowanych „wnioskowań, lecz jedynie jak później sam Husserl przyznawał, była „jedyną, za którą * zewnętrzne surogaty wnioskowania”; „dumna budowla rachun- mógł być naprawdę wdzięczny, gdyż trafiała w samo sedno”*. ku logicznego” bynajmniejniejest, wbrew deklaracjom autora, Trudno dziś jednoznacznie rozstrzygnąć, w jakiej mierze „teorią czystych wnioskowań”, lecz raczej „sztuką czynienia recenzja Fregego rzeczywiście przyczyniła się do ostatecznego takich wnioskowań zbytecznymi, «zaoszczędzenia»ich sobie”!. zerwania przez Husserla z psychologizmem i zajęcia przezeń Drugizarzut, jaki Husserl stawia Schróderowi, to popełnienie stanowiska radykalnie antypsychologistycznego; wśród histo- : błędu pars pro toto; Schróder pomylił „cząstkowy obszar ryków zdania na ten temat są podzielone. Ocena wpływu i logiki dedukcyjnej z nią samą”. Dla Husserla fundamentalnym Fregego na kształtowanie się poglądów autora Badań logicz- celem logiki jest budowateorii nauk dedukcyjnych,te jednak nych, zwłaszcza na przełom w jego stosunku do psychologiz- —jak pokazałato Philosophie derArithmetik — bynajmniej nie mu, swego czasu była przedmiotem długotrwałej dyskusji. ograniczają się tylko do wnioskowań. W naukach dedukcyj- Jeśli pominąć marginalne uwagi poczynione wcześniej przez nych istotną rolę odgrywają różnorodne procedury algoryt- kilku innych autorów, dyskusja ta zapoczątkowana została miczne i właśnie one —jeśli mają być prawomocne — wymagają uzasadnienia w odnośnej teorii. ! Por. tamże, Finleitung des Herausgebers, s. XV. Jak zauważa wnikliwy analityk prac Husserla z tego okresu, 2 W „Zeitschrift fiir Philosophie und philosophische Kritik”, 1894, s. 313-332, obecnie zaś możnają znaleźć w Gottlob Frege, Kleine Schriften, Husserl najpierw wykazuje, że algebra Schródera jest tylko Darmstadt 1964; por. też Gottlob Frege, Wissenschajfilicher Briefwechsel, Hamburg 1976. ' Besprechung von E. Schróder, Vorlesungen iiber die Algebra derLogik tłum3aWczetmenpiseprowssózbejHkussięsegril/dmeiia,łWs.ięR.wByroayzciće Gwibrsooznmemowwierozkupóź1n92ie8j;szpyomr. (Bxakte Logik), „Góttingische gelehrte Anzeigen”, 1891; przedruk w: From Husserl to Heidegger. Excerpts from a 1928 Freiburg Diary by W. R. Husserliana, Bd. XXII, Aufsditze undRezensionen (1890-1910), herausgegeben Boyce Gibson, ed. by H. Spiegelberg: „The Journal to the British Society for von Bernhard Rang, The Hague, 1979,s. 7. Phenomenology”, 2 (1971), s. 66. XVIII Słowo wstępne Słowo wstępne XIX w roku 1958 przez Dagfina -Fellesdala książką Husserl und ciwego autora przewrotu antypsychologistycznego należy uznać Frege'. Tezy tej rozprawy w uproszczeniu można streścić Fregego, Husserl zaś, zupełnie niepotrzebnie łącząc krytykę w następujący sposób: wszystkie wartościowe argumenty, psychologizmu ze swą koncepcją oczywistości jako ostatecznego którymi Husserl posłużył się w Badaniach logicznych w swej kryterium rozstrzygającego wszelkie spory filozoficzne, skie- polemice z psychologizmem, zostały przezeń zaczerpnięte od rował dyskusję na fałszywe tory'. Fregego, oryiginalne argumenty Husserla natomiast nie są Pogląd sformułowany w skrajnej postaci przez Fallesdala przekonujące jako takie nie przedstawiają większej wartości. spotkał się z wielostronną krytyką. Zczysto historycznego punktu Ponieważ zaś owe „wartościowe” argumenty sformułowane widzenia J. N. Mohanty? w przekonujący sposób wykazał, że zostały przez Fregego właśnie w odniesieniu do Husserla wszystkie dystynkcje, których brak Frege zarzucał Husserlowi — konkluduje Fallesdal — trzeba uznać, że Husserl ukształtował w roku 1894, zwłaszcza rygorystyczne rozróżnienie między swe stanowisko dopiero pod wpływem Fregego. Do owej subiektywnym „przedstawieniem” a obiektywnym (idealnym) pierwszej grupy argumentów Fgllesdal zalicza wszystkie te, „znaczeniem”, można odnaleźć już w dwóch.pracach opubliko- które „nawiązują do przeciwieństwa między subiektywizmem wanych przez Husserla w roku 1891, a więc w tym samym, psychologii a obiektywizmem logiki”?. Właśnie zacieranie w którym ukazała się Philosophie derArithmetik, mianowicie tego przeciwieństwa zarzucał Frege Husserlowi w swej recenzji. w omówionej już wyżej recenzji Schródera Vorlesungen liberdie Inaczej natomiast mają się sprawy z krytyką relatywizmu Algebra derLogik oraz w nawiązującej do niej rozprawie Der teoriopoznawczego”. Krytyka ta— wskazuje Fallesdal — w cało- Folgerungskalkul und die Inhaltslogik. Tak więc — wnioskuje ści opiera się na przyjmowanym na mocy oczywistości założeniu Mohanty —„Husserl przezwyciężył psychologizm i zaakceptował o absolutnym charakterze prawdy, a więc właśnie tym założeniu, teorię obiektywnej logiki czystej zupełnie niezależnie od które strona krytykowana explicite odrzuca. Frege sądził, że opublikowanej przez Fregego w roku 1894 recenzji Philosophie idealny charakter praw logiki można uzasadnić odwołując się der Arithmetik. Zasadnicza zmiana dokonała się w roku 1891”. do tego, iż stanowią one „normy naszego myślenia”; Husserl, Czym innym jednak jest spór o historyczne pierwszeństwo nie wymieniając tu zresztą nazwiska Fregego, wykazał, że W refutacji psychologizmu, czym innym zaś ustalenie rzeczo- argumentacja taka Jest nieprzekonująca, Tylko w tym punkcie wych związków zachodzących między koncepcjami Husserla Follesdal gotów jest przyznać, że „wydaje się, iż Husserl i Fregego. Większość uczestników referowanej dyskusji, w tym poprzez swe jasne odróżnienie nauk teoretycznych od nor- obaj autorzy wskazani wyżej, traktują ich argumenty jako matywnych poszedł tu dalej niż Frege”*. Mimo to, za właś- w szerokim zakresie porównywalne ze sobą; pytanie zdaje się ! Dagfin Follesdal, Husserl und Frege. Ein Beitrag zur Beleuchtung der ! Por. tamże,s. 51. Enistehung der phiinomenologischer Philosophie, Oslo 1958. * W: Husserl and Frege: A New Look at their Relationship [w:] J. N. ? Tamże, s. 34. Mohanty (ed.), Readings on Edmund Husserl's Logical Investigations, The 3 Por. niniejszy tom, s. A/B 110 nn. Hague 1977, a następnie w Husserl and Frege, Bloomington 1982. Op. cit., s. 49. 3 Husserl and Frege, s. 31. O XX Słowo wstępne Słowo wstępne XXI z dotyczyćtylko tego, kto pierwszy dany argument sformułował W polemice tą książką Husserl sformułował szereg tez, które i ewentualnie jaka jest jego merytoryczna wartość. Zupełnie później w niewiele zmienionej postaci powtórzone zostały inne stanowisko w tejkwestii zajmuje Manfred Sommer'. w Badaniach logicznych. Twardowski, podobniejakHusserl, był , Sommer nie kwestionuje ustaleń Mohantego. Argumenty użyte uczniem Brantana. W szkole Brentana wydobyto z zapomnienia | przez Fregego znane były Husserlowi już w roku 1891. iszeroko dyskutowano opublikowanąw roku 1834 Wissenschafst- Z drugiej jednak strony — dowodzi —- Husserl był przecież " lehre Bolzana!. Jedną z konsekwencji teorii Bolzana był wdzięczny Fregemu za przeprowadzoną krytykę. Oczywiście paradoks „przedstawień bezprzedmiotowych”. Zgodnie z podsta- w tej sytuacji wdzięczność nie mogła dotyczyć samodzielnie wowymiustaleniami Brentanowskiej psychologii każde przedsta- wszak sformułowanych argumentów. Frege krytykował Hus- wieniejest przedstawieniem „czegoś4”7, jakiegoś „przedmiotu”*. z serla przede wszystkim za subiektywizację tego, co obiektyw- Cóżjednak począć przedstawieniami, których przedmioty nie ne. W ten sposób pomógł Husserlowiokreślić własne stanowis- istnieją realnie: są fikcjami, jak np. „złota góra”, czy wręcz są ko. „Przełom”, który dokonał się następnie w Badaniach wewnętrznie sprzeczne,jak np. „drewniane żelazo”? Dla Bolzana I logicznych, nie polegał bynajmniej na odrzuceniu psychologii sąto właśnie przedstawienia bezprzedmiotowe. Mają one pewną” ze względunajej subiektywizm (co właśnie wcześniej uczynił „treśzć435 (wten sposóbTwardowskiinterpretuje „przedstawienie.ną1 Frege), lecz na odrzuceniu „obiektywistycznej” psychologii samo w sobie” Bolzana),ale nić odpowiada im żaden „przed- i empirycznej zastąpieniu jej czysto subiektywną, oczyszczoną miot”. Jak jednak wówczas należy rozumieć „stosunek intencjo- z wszelkich wtrętów obiektywistycznych psychologią opisową nalny” charakteryzujący wszelkie „zjawiska psychiczne”? | fenomenologią. Choć zatem argumenty sformułowane przez Powyższej trudności można uniknąć przez ograniczenie H— usserlai Fregego brzmią niekiedy podobnie, ich sens jest - tego stosunku tylko do treści przedstawień. Wszystkie akty skrajnie przeciwstawny, podobnie jak przeciwstawne są za- jmowane przez nich stanowiskafilozoficzne. 1 Wissenschafislehre. Versuch einer ausfiihrlichen und gró$tentheils neuen Darstellung der Logik mit sieter Riicksicht auf deren bisherige Bearbeiter, Obok zagadnień związanych z rachunkiem logicznym herausgegeben von mehren seiner Freunde, Sulzbach 1837. W Badaniach drugim ważnym zespołem tematów, nad którym Husserl logicznych Husserl właśnie Bolzana uzna za swego głównego prekursora; por. pracował na początku lat dziewięćdziesiątych, była prob- niniejszy tom, s. A/B 225. 2 Por:Franz Brentano,dz.cyt.: „Każdy fenomen psychiczny charakteryzuje ; JKeamzaimtyikearzaintTenwcajrodnoawlnsokśiceig,oWZurroLkeuhr1e89v4omuIknahzaałlatsuinędkGsieągżekna- smięenttaylmną,)coinegśzreydstneinocwjąiecpzrnziedmscihootula,stayccyo mnayzy—wjaalkikoilnwteienkcjopnrazlynąuż(ylcuibu nteiże stand der Vorstellungen. Fine Psychologische Untersuchung”. całkiem jednoznacznych wyrażeń — nazwalibyśmy odniesieniem do pewnej treści, skierowaniem ku pewnemu obiektowi (przezco nie należy tu rozumieć czegoś realnego) albo immanentną przedmiotowością”, wyd.cyt. t. I, s. 115. ! Por. Manfred Sommer, Husserl und der friihe Positivismus, Frankfurt Cytat ten podaję w kształcie, jaki przybrał on w polskim przekładzie Badań 7 a. M2.Pr1z9e8k5ł,ads.p9o7lskni. Izydory Dąmbskiej rreściiprzedmiocieprzedstawień, w slioęgipczonwycohłu;jeHuispserzrly,tazcwzłaaskzlcuzcazowweBdaedfainniuicVje,.wPioerl.otk.roItIn,ieczn.Ia,kssi.ąż4k6ę2;Barleentpaonro. Kazimierz Twardowski, Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1965,s. 3-91. też polski przekład książki Brentana, wyd. cyt., s. 126.