Table Of Content

s"... \ ir, Azarboycon Respublikosrntn Dtivlat Dil Komissiyosr Azarboycon Milli Elmlor Akodemiyosrnrn Nesimi odrno Dilgilik institutu "farq-Qarb" Nagriyyot Evi AZORBAYCAN UiTiNiN rlideil oRFoQRAriyn Geniglendirilmig ve yeniden iglenmig 6-cr nagr @ H,,ql',r*s ry=,F;;)[ Azerboycon dilinin orloqrcf iyo liigefi Geniglandirilmig va yenidan iglanmig 6-cr nay Bokr, "$arq.Qarb" Na;riyyot Evi, 2013, 840 sah. tsBN 978-9952-32-01 3-8 Loyihanin rehbari, Agomuso AXUNDOV Azarboycon Milli Elmlar Akodemiyosrnrn haqiqi iizvii, filologiyo elmlari doktoru, professor Redoktor va tin stiziin miiallifi' ismoyrlMOMMODti filologiyo elmlari doktoru, professor Kitob Azarboycon Respublikosrnrn Prezidenti ilhom 0liyevin "Azarboycon dilinda kijtlavi nagrlarin hayoio kegirilmasi hoqqtndo" 12 yonvor 2004-rij il saren(omrn0 esosan va Azarboycon Respublikosr Nozirler Kobinetinin 5 ovqu$ 2004-cii il torixli qarorr ila tasdiqlanmig "Azarboycon iilinin orfoqrofiyo qoydolorl"no uygun suratda lotrn qrofikolr alifbo ila hozrrlonmrg l'Azarboycon dilinin orfoqrofiyo liigati'nin di.izaliglar, elovalar edilarak takmilla5dirilmig 2-ci, rjmumiyyatla, 6-cr nelridir. Liigeta 110 563 siiz doxil edilmisdir. Ntivbati naSrlerda kitobrn doho do takmilleEdirilmesi iigiin tekliflarinizi [email protected] i,invono gondara bilarsiniz. q,.FFi[ EE| H,,-sir''iF ilililiflil'i1i,1.,,,,, @).garq-Qerb.NaEriyyorEvi,20]3 c ".- j:i r Har bir xolqrn milliliyini, menavi deyerlerini yogodon, inkigof etdiren 0nun dilidir. f,r--"ry, iqiruoaxilan K|TABTN siiz On .............6 qurulugu Liigatin ..............8 qaydalan Orfoqraf iya .........................12 yazrlrSr Saitlarin ....,..,...12 yazrlr5t Samitlarin .,..... 13 Sozrln mrixtalif yerlarindaki qo5a sait va samitlarin yaztlt;t...................,... 13 ya2r1r5r.......... $akilgilarin .................... 1 4 yaztltqt Raqamla yanlan miqdar saylarrnda Sakilgilarin ....... 1 5 yazrlrSr Mtirakkab sozlarin ............,,16 ya2r1r5r........... Komakgisozlarin .......17 sozlar Birinci harfi boyrik yaztlan ...............".........17 ixtisarlar....... .................. l 9 Sozrjn satirdan-satra keqiri1masi....................... ...........................20 ................. Liigatdaki $arti ixtisarlar .........................,21 ifbasr Azarbaycan af .............................,22 A ............................. oN soz " Azerbay can dil inin orfoqrafiya hi[eti" scizlarin drizgin yaztltStnt oztinde ehtiva eden, her bir vetendagrn istinad ve istifade ede bileceyi bir menbadir. "Azerbaycan dilinin orfoqrafiya liifeti" arlrq 6-cr defe- dir ki, negr olunur. Azarbaycan dilinin hecmca qox kigik olan i1k orfoqrafiya liigeti 1929-cu ilda latrn qrafikah elitba esastnda negr olunmuqdur. Liifet ted- ricen tekmillagdirilerek 1940, 1960, 1975-ci illerde gap olunmuqdur. Azarbaycan Respublikasrnrn Prezidenti ilham Oliyevin "Azerbaycan dilinde kiitlevi negrlarin hayata keqirilmasi haqqtnda" 12 yanvar 2004-cii il serencamlna esasen, orfoqrafiya ltifeti 2004-ci ilda "$arq- Qarb" Negriyyat Evinde yeniden gap olunmuqdur. Oxuculara teqdim olunan bu lrigat hernin soroncama asasen "Azarbaycan dilinin orfoqrafiya liifieti"nin tekmilleqdirilmig yeni negridir. Belli oldu$u kimi, 2004-cri il negri oxuculann boytik marafrna sebeb olmug, qezet vo jumallarda miitexessis ve oxucular meqaleler derc etdir- mig, bezileri oz takliflerini mektublar vasitosile bildimigdiler. Ray va teklifler aragdrnlmrq ve bu negrde, osasen, nozare almmrgdr. Bu liiget evvelkinden oz hacmina gora de ferqlenir. Oger 2004-cii ilde negr olunmug orfoqrafiya liigatinde 80 mine yaxln soz var idise, geniglendirilmig ve yenidan iglenmiq bu negrde onlann sayr 110 mini kegmigdir. Olave edilmiq sozlarin goxu yeni yaranmlg, yaxud alrrelki neqre daxil edilmasi unudulmug sozlerdir. Bezi sozlarin yazrhgrnda daha gox fonetik prinsipe tisttinltik verihnig (inkltiziv, feil, kompiiter), bir srra texniki sehvlar aradan qaldrrrlmrgdrr. Liigat AMEA-nrn Nesimi adrna Dilqilik instirutunun Elmi $urasrnda beyenilmig ve gapa meslehet bilinmigdir. Lii[ati hemin institutun emekdaglan: gobe mtidiri, professor ismayrl Memmedli (A, B, Q), professor Aydrn Olekbarov (C, C, F, H, $, T, U), professor Nadir Memmedli (O, O, l),V,21, filologiya elmlari doktoru Nariman Seyideliyev (G, K, L, M, Y), filologiya izra felsafa e ".- lii ' On soz doktoru B z Abdullavev (D. E, e. i, J), boyrik elmi iqqi Nigar Xelifazado (X. N. P. R. S) tartib etmislar. Ltigete yeni sozlarin afitnlmastnda ve onun tekmillagdirilmesinde tertibqilarle yana$1. AMEA "Azerbaycan Milli Ensiklopediyast" Elmi Merkazinin amekdagt Qerib Rahimov, habela "$erq-Qarb" Negriyyat Evinin direktoru Rasim Mtizaffarli, bag redaktoru Samira Bektagi va diger mritaxassisler de igtirak etmiglar. Eyni zamanda, lii$eta "$arq-Qarb" Neqriyyat Evi tarefindan iglenib- hazrrlanmrq bir srra elavaler cografi, gaxs, idara ve tagkilat adlan, diinya olkalarinin pul vahidlertnin, onlann beynalxalq kodlannrn ve garti igaralerinin yazrhg qaydasr daxil edilmiqdir. Liigetda hemginin lazrm olan sozr.in stiretli axtartgtnt temin eden va ltigetin qurulugunu agrqlayan cedveller verilmigdir. Oxuculardan xahiq olunur ki, li.igat haqqrnda arzrr ye tekliflarini Azarbaycan Milli Ehnler Akademiyastntn Nesimi adrna Dilgiiik ins- titutunun Liigetqilik qobesine (A21143, Bakr qeheri, Htiseyn Cal.id prospekti, 31) vo ya "$arq-Qerb" Negriyyat Evinin elektron iitn'antna (info@eastwest. az) gondersinl er. $". i:i IUGAT|N QURULUSU 1. Lrifetde sozlar elifba strast ile verihnigdir. Forzas 1-de verihni; cedval sozlerin tez r''a rahat taprlrlastnt tamin edir. 2" Lir[ete miiasir Azarbaycan adebi dilinin ltiget tarkibine daxil olan sozler sahnmrgdrr ki. br"rnlan baglrca olaraq agaftdakr qruplara aylmlaq olar: a) dilimizin ltifet tarkibinin aynlmaz hissasrni tagkil edan xiisusi terminlar (minimum hacmda); b) vaxtila dilimizin liifat tarkibinde i;lek oimuq, indi isa yalntz kegmig hayatrn rntirtalif cehetlerini eks etdinnak iigun lazttn olan, ayri-ayn adebiyyatlarda istifade edilan kohnelmiq; sozlar" tnas.: ltaclqul, bivar, cloq:Lr, vlizbttft vo s.: c) xalq va tayt-a adlan; tarixi va asatiri gaxsiyyet adlanudan yaintz tl:cazi r-a sitnrolik E) menalarda i;lenilenlari. ntes.: O.flotuu, Hutant, Logrttutt ta s.. xiisusi isiinlsrin iirnumi istna keqmesi ilc .varanatr sozl:r. mas.: tlizel, fi'ent', quli/b, nteu:er va s. (bunlar kigik harf'le yazrlrr): d) mehalli sozlardan (dialektizmlorden) gifahi ralq yaradrcih$rnda en gox yayrlmrg. buradan da timumralq dilina keqmiy. habeh termin kimi qabul cdilmig va adebi dilcia qargrlrfr ohnayan scizlar: bahq. bitki. hey'r,an va s. adlart: e) defisla yazilan mi.irakkcb sozlar isimler, mes.: arr.'ad-u;aq. dag- dag, gecc-grindiiz va s.: zcrflar. nres.: tez-tez. yava$-ivava$ \ra s.: a) matbuat r"e adabiyl'atda genig ya.vrlmrg. hamqinin canlr dilcla iglerran miirakkeb sozlarin irtisar ecltlmig fonnalart. mes.: avto- bus, dcmblok. interpol. intemet. unir-ctrlaq vc s.l t) ses taqlidi sozlarden etnelc galen ve miirtelil gekilda yazilanlar. mas.: c'ik-cik. qurtrltu, un'ov-nt.t'or,, saqtltltt va s. 3. Ltifeta co$rafi adlar, gexs adlan, mtiasir adebi dildc iglannie-van qeliz areb va fars sozleri, y-alnv bir maholle vc mehdud pegokarlar daire- sinda iqienan srjzlor (arqotizmlar). asasan. daril edihnir. Qef'd. Bununla yana;;r. "$arq-Qarb" Negri-vyat Evi tarafindcn haztr- lanmtg cofrafi adlar (Oiavc 1-2) re gers adlan (O]ava 3-;i) si-vahrlan orlbqraliya lLifatina iik defe aial'e olunmuSdur. F ",. :;i \ Lugatin qurulugu 4. Menasr genig oxucu ktitiasi tiqtin aydrn ohna.van bezi soz va ter- rninlsrin qargrsmda aga$rCakr kimi qrsa izah ve ya iislr.rbi iqareler (izahlar kursivlc. terminlar isa motarizade kursivla) veriiir: anadii, qri; a[zrmr ay" Aer dizman, tiz[int edikt (rar:) esperanto \t/i/e:.) ala'ti^ bitki karbiirator (rer. ) qlr-qlra. o|utlcQq tanbolen (riyaz.) 5. Tek igienrna,ven sozler tarkib daxilinda verilir; bunlarrn ikinci hi:sesi kursir ls r crilir: cargeli a/.in onikibarmaq htrgr t'sttt1 sinor,'gelnraA qollar.r4'a varid olmctq vaz kegmak 6. Teleffuzca yaxln olan, lakin vazrlig \'e manaca farqlsnen scizlare aqafrdakr kimi izah verilir: aVq, e/ sanatkctrt agiq, r'urgul edailt taskabab..rdrak taskababr. r1ab yeva. ulat yiya^ sohib 7. Manasr yalntz r.ur$r.r ih dcyiqilsn sozlcnn yazrhgr bir variantda verilir: akaddmik akaciernik eteKtnK elektrik 8. Ornonimier ayrr-ayn sozlsr kimi deyil, bir soz kimi r.erilir. f . isimler adhq halda verilir (dug-doS, dostlucl, al, aliizl'u-yrtn, ar'-ctrt,ud, pantbrtlgt, taxrlhigan, tahar-ti)k[ir ve s.). 10. Isimlerin kigiltrna va azizlama gakrlleri liifatde aynca soz kimi verilir (aclanc:tlaz, evtik. l;i.sit'ta:. c1r:t'rgctz r,e s.). LriQatin qurulugu 11. Xalq, tayfa ve siilale adlan. eleca de cam halda igledilan ehni ter- minler agafrdakr kimi verilir: a$qoyunlu (-lar) ayafrpardali (-ler) azarbaycanh (-lar) kasrani (-1ar) qoEadrrnaqh (-lar) pancaiizgecli (-lar) 12. Brittin feili isirnler lti$atde verilir (daSmo, dcitma, qazma ve s.). 13. Xiisusi iE;arelari olan scizlar agafirdakr kimi verilir: faiz. 9/o iks..x iqrek, l' paraqraf, $ 14. Osli (ag, qara,.san). dizaltma (iqtisadi, ka.skin, namalunt) va mii- rakkab (goxmartabali, uzaqvurctn, ttzttnsagh) sifatlar ltigete daxil edilir. 15. Sifetin -raq -rak; -tmtrl ),-unttult-iimttil; -sov; -mtraq va digar ge- kilqilarinin qoguhnasr ile diizelen azaltma (a{unnl, godarak, got'iinttlil, gdyiimsov, sartmtraq, LtzLtn.\oy. vttrstraq) va m, p, r' rinsrirlerinin koinal,i ila dtizelen goxaltma darecasi (qtpqrrmrt, tartamiz, t'amvasrl) irigetda verilir. 16. Feili sifetlarden yalnrz substantivleqmig (isimlagmig) sozler lilfatda v erilir ( <' a I e I t. o.y t t- t'u t t ). 17. Ltifetde def isla yanlan feili baflamalara da ntimuneler venlmigdir (ga I a r - ga I m a z, d tti r a - d tiir a, 7t iifl a t, a - p tifl ay a). 18. Yalnrz bir kokden ibaret olan miqdar (bit iki, otuz, t,iiz, ntirt) va qeyri-mtiayyen (uz, gor) saylar ltigete daxil edilir. 19. Srra saylan aqa-Erdakr kimi r.erilir: birinci, 1-ci, I ikinci, 2-ci, II besinci, 5-ci. V onuncu, 1O-cu. X iyirminci,20-ci, XX otuzuncu, 30-cu, XXX qlrxlncl, 40-cr, XL eliinci, 50-ci, L yiiziincii. 100-cti. C beqyriztinci.i, 500-cti, D mininci, 1000-ci, M 10