Azra Erhat(ONK)

327 Pages·2007·3.04 MB·Turkish

Azra Erhat(ONK)
Altıncı Basım: Ağustos 1996
ISBN975-14-0391-X
Remzi Kitabevi A.Ş.
Selvili Mescit S. 3 34440 Cağaloglu-lstanbul
Tlf: 522 7248 - 522 0583, Fax: [phone]
ONSOZ
MYTHOS VE MYTH0L0G1A
İlkin Söz vardı, der Kitap. Bunu Platon duysa, söz mü, hangi söz, diye sorar.
Çünkü eski Yunan dilinde söz kavramını vermek için bir değil, üç sözcük vardır:
Biri "mythos", öbürü "epos", üçüncüsü "logos". Mythos söylenen veya duyulan
sözdür, masal, öykü, efsane anlamına gelir. Ama mythos'a pek güven olmaz,
çünkü insanlar gördüklerini, duyduklarını anlatırken birçok yalanlarla süslerler.
Bu yüzdendir ki Herodot gibi bir tarihçi mythos'a tarih değeri olmayan güvenil­
mez söylenti der, Platon gibi bir filozof da mythos'u gerçeklerle ilişkisiz, uydur­
ma, boş ve gülünç bir masal diye tanımlar. Epos daha değişik bir anlam taşır:
Belli bir düzen ve ölçüye göre söylenen, okunan sözdür, epos insana tanrı ar­
mağanıdır, güzelim süslü sözleri bir araya getirerek büyüler dinleyicilerini bir
ozan. Ozanın sözünü tanımlayan epos böylece şiir, destan, ezgi anlamına gel­
miş ve o gün bugün epik ve epope diye Batılı dillerin hepsinde yerini almıştır.
Mythos'la epos arasında ilkinden bir yakınlık vardır, mythos söylenen sözün,
anlatılan öykünün içeriği ise, epos da onun doğal olarak aldığı ölçülü, süslü ve
dengeli biçimidir. Epos ne kadar güzelse, mythos o kadar etkili olur, epos'la
mythos'un bu başarılı evlenmesidir ki, ilkçağdan kalma efsanelerin ürün vere ve­
re günümüze dek yaşamasını ve mythos kavramının çağlar ve uluslararası bir ni­
telik kazanarak ölmezliğe kavuşmasını sağlamıştır.
Ama bir de logos vardı. Onun sözcüğünü başta Herakleitos olmak üzere lon-
ya düşünürleri eski deyimiyle "physiologoi", yani doğa bilginleri yapmıştır. On­
lara göre logos gerçeğin insan sözüyle dile gelmesidir. Logos bir yasal düzeni
yansıtır, insanın bedeninde ve ruhunda bir logos bulunduğu gibi, evrenin ve do­
ğanın da logos'u vardır. Logos insanda düşünce, doğada kanundur, her yerde
ve her şeyde vardır, ortaklaşa ve tanrısaldır. Logos'u bulmak, sırlarını göz önüne
sermek, insan sözüyle dile getirmek düşünürün asıl ödevidir. Logos kavramıyla
açılan bu çığır dosdoğru bilime varmış, öyle ki logos-logia bugün herhangi bir
araştırma dalında bilgini ve bilimi dile getirmek için kullanılan birer ek olmuştur.
Mythos'la epos uyumlu bir bütün içinde birleştikleri halde, onlarla logos ara­
sında ilkinden ve gün geçtikçe kesinleşen bir karşıtlık baş göstermiştir. Birbirine
zıt iki akım almış yürümüştür. Ege kıyılarında filiz veren destanlar, övgüler, ezgi­
lerin yanında, gene tonya'da doğup gelişen bilim kolları: Fizik Tiatematik, yer
ve gök bilimi, tarih ve coğrafya. Bilginler mythos'un uydurduğu epos'un dile ge­
tirdiği tanrı masallarını hor görür, yerdikçe yerer, evreni ve insanı anlatmakta
bu türün yalancı ve zararlı yollara saptığını ileri sürer dururlar. Ne var ki evren
tanımını dile getirmek için bu bilginlerin çoğu da epos biçimine, yani destana
özgü heksametron ölçüsüne başvurmaktan alamazlar kendilerini. Yalnız Herak­
leitos düzyazıyla dile getirir düşüncesini.
Platon'un tutumu daha da ibret vericidir. Homeros'u tanrılar üstüne yalanlar
uydurdu, topluma zararlı efsaneler düzdü-diye suçlamakla başımızı şişiren bu fi­
lozof "Devlet", ya da "Gorgias" gibi en önemli dialoglannın sonunda gerçeğin
gerçeğini, tanrılar katındaki hakikati gözümüzün önüne sermek, fiziküstü kanıt­
larla tanımlamak istedi mi, bir mythos uydurur. Ne yapsın ki mythos'tan ayrı
düşünemez, düşüncesi mythos kalıbına kendiliğinden girer. Mythos Yunan dü­
şüncesiyle özdeştir denebilir hem yalnız Yunan mı, insan düşüncesi ve onun
ürettiği dille özdeş olsa gerek ki, Homeros'tan bugüne dünya sanatçıları
mythos'u kendilerine tükenmez bir esin kaynağı olarak almışlardır.
Ama "mythologia" sözcüğünde mythos'la logos'un, karşıt bu iki kavramın
birleştiğini görmüyor muyuz? Mythologia efsaneler bilimi anlamına gelmez mi?
Hem gelir, hem de gelmez. Erken ilkçağda "mythologein" diye bir fiil vardır,
masal anlatmak demektir, sözlü gelenekle dilden dile aktarılan efsanelerin ozan-
larca sürdürülmesini de belirtir. Mythologia kavramı da aynı anlama gelir. Hem
masal ve efsanelerin toplandığı kitap için, hem de ilkçağın sonlarında "mytho-
graphos", yani mythos yazarı denilen derleyicilerin yaptığı iş için kullanılır. Ama
mythologia bugün taşıdığı geniş ve kapsayıcı anlama gelmemiştir ilkçağın hiçbir
döneminde. Mythos, çok tanrılı bir dinin tanrıları üstüne anlatılan efsane,
mythologia da bu efsanelerin bir araya geldiği kitap olduğuna göre, mythologia
ilkçağın din kitabı olmak gerek, oysa değildir ve hiçbir zaman olmamıştır. Çün­
kü bu efsaneler İnanç - tek tanrılı dinlerde söz konusu edilen inanç - düzeyine
yükselmemiştir. Sözlü ya da yazılı yazın ve sanat kollarının hepsinde durmadan
konu edinilip işlenen ve işlendikçe değişen mythos'lar ne kadar ozan, yazar, sa­
natçı varsa, o kadar biçim almış, bu nedenle hiçbir zaman belli bir dinin tek kita­
bı halinde toplanamamıştır. Böyle bir çeşitlilik, böylesine öğreti ve yöntem yok­
luğu, bu tür başıboşluk, özgürlük ve özerklik başka hiçbir din ve efsanelerinde
görülmemiştir. İlkçağ mythos'u layiktir, din adamının değil, sanatçının uğraşıdır,
onun anlamı, yön ve biçimi din alanında verilmez, sanat alanında verilir. Asıl ya­
ratıcısı da sözdür ve söz ustasıdır. Mythos, epos, giderek logos bile birleşmişler­
dir onun doğup gelişmesine. Gerçekle ilişkisi olup olmadığına gelince,
mythos'un gerçeğini sözün dışında aramak boşunadır. Asıl gerçek insan sözü­
nün içinde, özünde, şiirindedir. Bunu anladığı içindir ki, ilkçağ insanı sözle birbi­
rinden renkli, büyüleyici ve inandırıcı yapıtlar yaratabilmiş ve sözün bir kitap
içinde donmasını önleyerek, çağdan çağa, insan kanı gibi sıcak sıcak akmasını,
böylece canlılığını sonsuzluğa dek aktarmasını sağlamıştır.
MYTHOS YARATICILARI
Herodot der ki, tanrı soylarını sayıp döken, tanrılara adlarını veren, niteliklerini
tanımlayan ve efsanelerini anlatan, Homeros'la Hesiodos'tur. Yani çok tanrılı
ilkçağ dininin yaratıcıları, peygamberleridir onlar demeye getirir. Ne var ki bu
yaratıcılığın neye yarayacağını bilmez, bilemez Herodot. Yunan mythos'unun
yazına vurulması, evet, Homeros ve Hesiodos'la başlar, ama orada kalmaz, Ho­
meros'la Hesiodos'un yarattıkları tanrı soylarına ve efsanelerine - ki bu konuda
ilk iki yaratıcının bile söyledikleri birbirini tutmaz - ekler, katkılar yapılır, yazın
türleri çoğaldıkça mythoslar da yeni anlatımlar ve yorumlarla zenginleşir. Des­
tan çağını îonya'da da, Yunanistan'da da "melos" denilen lirik şiir türleri izler,
çalgı eşliğiyle Irk klflnln, ya da bir koronun söylediği bu ezgilerde de mythos
önemli bir yer hıl<ır, "hymnos" denilen övgülerde başlıca konudur. Hele traged­
ya ile mythos yeniden doğar, tragedya yazarlarının elinde bir daha yitiremeye-
cegi bir öz ve anlamla yüklenir: İnsanlık dramının aynası, simgesi oluverir. Ko­
nusunu gerçek olaylardan alan bir iki tragedya dışında - ki bunlar da büyük tep­
kiyle karşılanmış ve tutunamamıştır - tragedyanın tek kaynağı mythos'tur. Des­
tandan tragedyaya tür ve görüş ayrılığının gerektirdiği büyük bir farklılık vardır.
Destanda başrolü oynayan tanrılar arka plana itilir, yeni tanrılar, yeni kahra­
manlar ön plana alınıp tragedya yazarının seyircilerine yaşatmak istediği dra­
mın gereklerine göre aydınlanır. Dram insan dramıdır ama İpleri gene de tanrı­
ların elindedir, onları destanda olduğu gibi bir dağın tepesinden savaşı yönetir
ya da bir insanın ölüm kalımını tartıya vurur görmeyiz, amaç ve eylemleri saklı
kalır, anlaşılmadığı oranda da korkuçtur; tragedya tanrıları, bilerek ya da bilme­
yerek işlediği bir suç için insanı yıkıma götüren amansız yazgıyı, lanete uğramış
bütün bir soyun zincirleme suç ve cezasını simgeler.
Tragedyanın bu açıdan aydınlattığı mythos böylece alabildiğine zenginleşir,
ama iş bununla da bitmez: Bin bir kent devletine ayrılmış olan Yunanistan'ın
her bölgesi yerli mythos'unu yaratmak ve yaşatmak hevesindedir. Koruyucu
olarak seçtiği bir tanrı üstüne kendi bölgesiyle İlgili efsaneler uydurmakta ya da
olan efsaneleri kendi din ve devlet politikasına göre yorumlayıp değiştirmekte­
dir. Efsane çemberleri böylece genişledikçe genişler: Troya savaşı çemberine
Atina, Thebai, Korinthos çemberleri katılır, Odysseus'un serüvenleri destanına
Argonaut'lar destanı eklenir, Dor ırklı boylar lon mythos'unun kişileriyle boy öl­
çüşecek bir destan kahramanı yaratıp bütün efsanelerini Herakles diye bir yarı
tanrının çevresinde toplarlar. Mythos böylece İçinden çıkılmaz girift ve karmaşık
bir toplam oluverir. Bu çokluğu aydınlığa kavuşturmak için gerçekten bir
mythos bilimine gerek vardır: O sırada, yani Yunan'ın klasik denilen parlak çağı
sona erip de yaratıcılığı azaldığı, sanat gücünün tükenmeye yüz tuttuğu Helle-
nistik denilen dönemde efsaneleri toplama ve derleme işine girişilir. İskenderiye
ve Bergama kitaplıklarının kurulup çalışmaya açıldığı elyazmalarının alabildiğine
çoğaltılıp eleştirildiği dönemdir. Bu dönemde türeyen mythos yazarları bir yan­
dan başta Homeros olmak üzere büyük yazın yapıtlarını şerhler, notlar ve açık­
lamalarla kopya etmeye, bir yandan da efsaneler toplayıp kitaplar yazmaya ko­
yulurlar. Bunların efsane derlemeleri bizim için önemli bir kaynaktır. Roma im­
paratorluğu döneminde de efsane düzme süreci canlıdır. Roma, Yunan
mythos'undan esinlenerek kendi din ve mitolojisini kurmak hevesine kapılır.
Yunan tanrılarını kendi yerli tanrılarıyla bir tutarak adlarını değiştirir, efsanele­
rin kimini benimser, kimini atar, kimini yerli efsaneleriyle karşıtım. Ta ilkçağın
sonuna kadar bu böyle gider. Yunan-Roma mitolojisi dediğimiz bütün bu kay­
naklardan ve daha sayamadığımız başkalarından alınmış, toplanmış, özetlenmiş
efsane, masal ve öykülerin toplamıdır.
AKDENİZ MİTOLOJİSİ
Şimdi sorarım size: Mitoloji diye bir kitap yazmaya girişince bu bin bir kaynak
arasından hangisini seçip de anlatsın çağdaş bir yazar? Kaldı ki mitoloji deyince
başta Yunan-Roma mitolojisi diye bir kavram akla gelir. Bu anlayış da hatalıdır.
Aslında bir Akdeniz çevresi efsaneler topluluğu vardır, onu Yunanistan ve Ro­
ma'ya mal etmemiz, bu efsanelerin Yunanistan ve Roma uyruklu yazarların ka­
lemiyle Yunanca ve Latince olarak yazılmış olmasından ileri gelir. Oysa bu efsa­
nelerin çıkış yeri ne Yunanistandır, ne de İtalya, Anadolu'dur, Girit'tir, Mezopo­
tamya'dır, Fenike, Mısır'dır, ya da bütün bu yerlerdeki sözlü geleneklerin karışı­
mından ortaya çıkmış bir bütündür. Yunanlı ya da Romalı kaynak yazarlar an­
lattıkları efsanenin asıl kaynağını araştırmazlar, onu bilseler bile kimi zaman si­
yasal amaçlar güderek saklarlar, bile bile değiştirirler. Hem ozanlar ve yazarlar
özgür müdürler? Kimin için yazdıkları, kime hizmet ettikleri belli olur. En büyük
iki destan yazarı buna örnektir: Homeros lonya'lıdır, gönlü Troya'dan yanadır,
ama efendileri Troya savaşını kazanmış, Anadolu'nun kilit noktası olan Darda-
nos kalesini yıkmış Akhalardır, onları kahraman göstermek zorundadır, oysa
asıl insan-kahraman Hektor'dur Ilyada'da. Vergilius ise Augustus çağının kültür
politikasına hizmet etmekle görevlidir, Roma'ya bir kahramanlık geçmişi yarat­
mak amacıyla yazar Aeneis destanını ve Homeros'un tam tersine asıl gücü kuv­
veti Troyalılarda göstermeye çalışır. Bu açı ve erek farkları mythos anlatımında
da farklılıklara yol açar.
İkinci bir güçlük mythos anlayışında gün geçtikçe artan değişik görüşlerdir.
Son yıllara dek "Yunan mucizesi" diye bir balon uçup dururdu. Batı dünyası in­
san değerlerinin dile geldiği ve büyük sanat yapıtlarıyla ölümsüzlük kazandığı
tek kaynağın Yunan-Roma uygarlığı ve kültürü olduğuna inanırdı. Bu dar görüş­
lü açıdan bakılınca Yunan mucizesini yaratan asıl kaynak ve etkenlerin ne oldu­
ğu araştırılmaz, görmezlikten gelinir, bu inancı sarsacak bir bulut ortaya çıktı
mı, bile bile ve bilimselliğe aykırı bir tek yönlülükle tartışmaya, giderek kavgaya
girişilirdi. Troya'nın Çanakkale yöresinde olmadığını, Schliemann-Dörpfeld-
Blegen üçlüsünün gün ışığına çıkardıkları koca uygarlık merkezinin Homeros'un
llyada'sıyla bir ilişkisi bulunmadığını ileri sürmekte direnen sözüm ona bilginler
bugün bile ortalıkta dolaşır ve kör görüşlerini kitaplara aktarmak yolunu bulur­
lar. Arkeolojinin son buluşları tarihle ilgili bilim kollarını göz kamaştırıcı bir ışıkla
aydınlatmaktadır ama Anadolu arkeolojisi daha yenidir, Hititlere ancak son on,
on beş yıl içinde yazılmış kitaplarda yer verilir, yüzyılımızın başlangıcında yayım­
lanmış bir mitoljide bakarsınız ki Ana Tanrıça Kybele'ye ancak yarım sütunluk
bir yer ayrılmıştır. Apollon ya da Artemis'i Türkiye'nin Ege bölgesinde toprak­
tan çıkarılan anıtların ışığında yorumlamak, değerlendirmek daha hiçbir derli
toplu mitoloji kitabına erek ve görev olmamıştır. Kısacası ilkçağın yazılı kaynak­
larıyla günümüzün buluşlarını bir araya getirerek çok yönlü bir görüşle toplama­
ya daha pek az bilgin girişmektedir. Bu yolda Halikarnas Balıkçısı çığır açıcı, yol
göstericidir, yani Yunan'ı, Türk'ü olmayan, uluslararası tek bilimsel gerçeği ara­
maya koyulan gerçek bir bilgindir. Onun açtığı yoldan gitmekle birlikte eski ya­
zın kaynaklarına da hakkını vermek "Mitoloji Sözlüğü" adıyla okuyucuya sundu­
ğumuz bu kitabın tek amacıdır. Hemen söyleyelim ki bu kitap bir denemedir,
eksiklerini, yetersizliklerini bile bile yayımlamaya giriştiğimiz bir deneme.
Yukarda sözünü ettiğimiz sorunları bir dereceye kadar çözümleyebilmek için
bu "Mitoloji Sözlügü"nü hem bir sözlük, hem de bir antoloji olarak düzenlemek
yolunu seçtik. Efsanelik kişilerden kim söz ediyorsa Homeros mu, Hesiodos
mu, tragedya yazarları mı, onların anlatımını elden geldiği kadar kendi metinle­
rinden vermeyi denedik. Burada Türkiye'de Türkçe olarak bulunan kaynakların
H
çokluğu bizi sevindirdi Tercüme Bürosunun açtığı çığır ve Milli Egitim Bakanlığı
nın yayımladığı İlk klasikleri çevirilerinden bu yana çok çalışılmış ve; Yunan-
Latin yazınının ana yapıtları bugün okunur bir dille kazandırılmış bulunmakta­
dır. Daha öteye gidilmiş, mitolojik öyküler ve kişiler Batı yazınına olduğu gibi bi­
zim de şiirimize konu olmuştur. Bizden önce Türkçe mitolojiler de yayımlanmış­
tır. Elimize geçenleri çalışmamıza ortak ettik. Bu çapta bir mitoloji sözlüğü bir
tek kişinin yapacağı iş değildi. Batı kaynaklı bir tek mitoloji kitabını çevirmek-
tense, kendi olanaklarımızla, kendi yazılı kaynaklarımızdan faydalanarak özgün
bir deneme yapmayı yeg gördük. Hangi kaynaklardan nasıl faydalandığımızı, bu
kitabı nasıl hazırlayıp hangi yöntemlere göre dizdiğimizi kitabın sonuna eklediği­
miz Sonsöz'de belirtmekteyiz. Okuyucu bu bölümde, sözlüğü nasıl kullanacağını
da bulabilecektir.
Sözün kısası ben burada tek başıma değil, yapıtları ve çalışmaları elime ge­
çen birçok yazarlarla birlikte ortaya çıkmak istedim. Bu kaynakları bulmada ve
değerlendirmede ister istemez kişisel eğilimlerime göre bir seçme yaptım. Oku­
yucu bunu bana bağışlasın ve eleştirilerini, yergilerini, önerilerini benden esirge­
mesin. Çabamın tek ödülü bu olabilir.
Borcum büyüktür: En başta hocam Prof. Dr. Georg Rohde'yi anmak isterim.
Mythos ve mythologia'nm ne olduğunu, böyle bir çalışmanın bilimsel yollardan
nasıl sürdürüleceğini de göstermiştir. Bu kitaptaki "Kybele" maddesini onun
1937'deki Türk Tarih Kongresinde verdiği tebliğe borçluyum. Ama asıl esin
kaynağım sevgili ustam ve dostum Halikarnas Balıkçısı'dır. Yurdumuzun eşsiz
değerlerine saygıyı ve sevgiyi o aşıladı bana. Çok borçlu olduğum bir kişi de,
birlikte çevirdiğimiz llyada ve Odysseia'yı güzelim şiir diliyle Türkçeye kazandı­
ran arkadaşım A. Kadir'dir. Bu kitap Homeros'la doludur, nasıl olmasın ki Batı
uygarlığının ilk ve en büyük ozanı yurttaşımız Homeros burcu burucu Anadolu
kokar.
Azra Erhat
İstanbul, 1972
gonaut'lar seferine katılmış. Kyklop'ları öl­
A
dürdü diye bir yıl Olympos'tan sürülen Apol-
lon'u sığırtmaç olarak kullanmış (Apotlon,
Kyklop'lar). Pelias'ın kızı Alkestis'e gönül ve­
Abas. (1) İlyada'da adı geçen Abant'lar bo­ ren Admetos onu elde etmek için arabasına
yuna adını veren kahraman. Poseidon ile su bir aslan; bir de yaban domuzu koşmak zo­
perisi Arethusa'nun oğlu. runda kalınca Apollon tanrı ona yardım et­
(2) Aigyptos oğullan amcaları Danaos'un miş ve Admetos Alkestis'i almış, ne var ki dü­
kızlarıyla zorla evlenince, gerdeğe girdikleri ğün günü Artemis'e kurban kesmeyi unuttu­
ğu için, tanrıça gerdeğini yılanlarla doldur­
gece kanları tarafından öldürülürler. Yalnız
muş. Apollon Admetos'u bu beladan kurtar­
Hypermestra kocası Lynkeus'u esirger, ikisi­
mış, bununla da kalmayıp Admetos'un kade­
nin birleşmesinden Abas adlı bir erkek çocuk
rini de değiştirmeyi başarmış: Kader Adme­
doğar (Tab. 10). Abas Argos'ta kral olur, ev­
tos'un ölümü için saptadığı gün Pherai kralı
lenerek Akrisios'la Proitos'u meydana getirir.
yerine ölecek başka birini bulursa ertelemeye
Akrisios'tan Danae, Danae'den Perseus do­
razı olmuş. Ama o gün gelince Admetos yeri­
ğar.
ni alacak kimseyi bulamamış: Ne anası, ne
Acca Larentia. (1) Roma'nın kuruluş efsa- babası, ne uşağı, kimse ölmek istememiş, yal­
nesi'nde sözü geçen çoban Faustulus'un karı­ nız genç karısı Alkestis kendisini feda etmiş.
sı. Kocasının dağda bulduğu Romulus ve Re- Alkestis Hades'e indikten sonra Herakles ta­
mus bebeklerini benimser ve kendi on iki ço­ rafından kurtarılır (Herakles). Deli Dumrul ef­
cuğuyla birlikte büyütür (Romulus). sanesine de konu olan bu motifi Euripides
"Alkestis" adlı tragedyasında işlemiştir (Al­
(2) Roma'nın kuruluş dönemlerinde güzelli­
kestis).
ğiyle ün salmış bir kız. Bir bayram günü Her­
cules tapınağında tanrı ile tapınak bekçisi
bahse girişirler, zar oyununda kim kazana-' Adonis. Köken ve kaynakları güney Akde­
caksa "ötekine bir ziyafet çekecek ve bu güzel niz çevresine uzanan tipik bir Anadolu efsa­
kızla yatmasını sağlayacaktır. Oyunu Hercu­ nesi. Kybele-Attis mythos'unun bir başka an­
les kazanır ve Acca ile sevişir. Kız sonraları latımını veren Adonis efsanesi bir toprak-be-
zengin bir Etrüsk'le evlenir ve yaşlı kocası reket öyküsüdür. Birçok şiir ve masal yazarla­
ölünce bütün varlığını Roma halkına bağışlar. rının özene bezene işledikleri bu öykü şöyle
özetlenebilir:
Admete. Bir Samos (Sisam) efsanesine gö­
Suriye kralı Theias, ya da Kıbrıs kralı Kiny-
re, Perseus soyundan olan Admete Argos'ta
ras'ın Myrrha ya da Smyma adında bir kızı
tanrıça Hera tapınağının rahibesiymiş. Elli
varmış, tanrıça Aphrodite'in lanetine uğra­
sekiz yıl bu tapınağa hizmet ettikten sonra,
yan bu kız babasına tutulmuş, onunla seviş­
babası Eurystheus ölünce Argos'tan kaçmak
mek istemiş. Dadısının kurduğu bir düzenle
zorunda kalmış. Tanrıçanın heykelini yanına
babasının yatağına girmiş ve on iki gece
alarak Sisam adasına sığınmış. Bir süre sonra
onunla sevişmiş, son gecesi de gebe kalmış.
Argos'luların parayla tuttukları korsanlar He­
O gece babası, yanında yatan kadının kendi
ra heykelini kaçırmaya kalkışmışlar, ama ge­
kızı olduğunu anlamış ve bu korkunç günahı
miye bindirilen heykel yelkenlerin açılmasına
temizlemek için, kılıcıyla kızının üstüne yürü­
engel olmuş, tanrıça böylelikle Samos'ta kal­
yüp onu öldürmek istemiş. Ama tanrılar
mak istediğini belli etmiş. Samos Hera'sı diye
Myrrha'ya acımışlar ve onu babasının elinden
anılan ünlü bir heykel İlkçağ arkaik sanatının
kurtarmak için bir mersin ağacına çevirmiş­
en önemli yapıtlanndan sayılır. Sisamlılar
ler. On ay kadar sonra ağacın kabuğu çatla­
Hera ve Admete adına yılda bir bayram ya­
mış, gövdesinden dünya güzeli bir bebek çık­
parlardı.
mış. Çocuğun güzelliğine vurulan Aphrodite
onu büyütsün diye yeraltı tanrıçası Persepho-
Admetos. Pherai (bugün Elestino) şehrinin
ne'ye vermiş. Ama Persephone de çocuğa
kralı. Delikanlı olarak Kalydon avına ve Ar-
I I
tutulmuş, onu Aphrodite'ye bir daha geri ver­ Argos'a sığınırlar. Adrastos kızlarından birini
meye yaraşmamış. Tanrıçalar arasında ko­ Polyneikes'e, öbürü Deipyle'yi de Tydeus'a
pan kavgaya yargıçlık eden Zeus, Adonis'in verir ve Polyneikes'le birlikte Thebai'ye karşı
yılın dört ayını Persephone'nin, dört ayını da Yediler seferine önayak olur. Falcı ve bilici
Aphrodite'nin yanında geçireceğine, geri ka­ olan Amphiaraos bu savaşta bütün önderle­
lan zamanda da istediği yerde yaşayabileceği­ rin öleceğini, bir Adrastos'un sağ kalacağını
ne karar vermiş. Adonis sekiz ay Aphrodi­ öngörmüştü. Gerçekten de öyle olur, büyük
te'nin yanında kalmayı seçince, tanrıçanın yenilgiden sonra, Adrastos ölümsüz atına bi­
güzel delikanlıya olan aşkını kıskanan öbür nerek Argos'a kaçar. Sonra, ölen önderlerin
tanrılar (Ares ya da Artemis) Adonis'in üstü­ oğullarıyla Thebai'ye karşı Epikon'lar seferi­
ne bir yaban domuzu salmışlar, kasığından ne katılır ve bu kez zaferi kazanır, ama savaş­
yaralanan Adonis'de kanaya kanaya can ver­ ta yitirdiği ogulunun yasına dayanamayıp
miş. Toprağı sulayan kanından Manisa lalesi ölür.
denilen bahar çiçekleri bitmiş, öte yandan
sevgilisinin yardımına koşan Aphrodite'nin Aedon. (Yun. Bülbül). (1) İlkçağ yazarlarını
ayağına diken batmış, sıyrığından akan bir çok etkileyen bu efsaneye ilkin Homeros'ta
damla kan tanrıçanın çiçeği olan beyaz gülü rastlanır. Odysseia'da (XIX, 518) anlatıldığı­
kırmızıya boyamış. na göre, Aedon Pandareos'un kızı ve Thebai-
li Zethos'un karışıdır. Zethos'un kardeşi
Kışın yeraltında saklanan, baharla birlikte
Amphion Niobe ile evlenip çok çocuğu oldu­
yeryüzüne dönen ve aşk cümbüşü içinde fış-
ğu halde, Aedon'la Zethos'un yalnız bir ço­
kırıp gelişen bitkisel varlığı simgeleyen Ado-
cukları olur: Itylos. Aedon eltisini kıskanır ve
nis'e Suriye'de özellikle kadınlar tapınırlardi:
bir gece en büyük oğlunu uykusunda öldür­
Yılda bir bahar bayramları yaparlar, saksıla­
meye kalkışır, ne var ki yanılır, karanlıkta Ni-
ra, sepetlere tohum dikerler, onları sıcak su­
obe'nin oğlunu değil de kendi çocuğunu öl­
larla sularlardı, böylece hızla büyüyen bu bit­
dürür. Tanrılar Aedon'a acıyıp onu bir bülbü­
kiler kısa zamanda solup ölürlerdi. Adonis
le dönüştürürler.
bahçeleri denilen bu çiçeklerin karşısında ka­
dınlar yas tutar ve "O ton Odonin" (Vah (2) Miletos efsanesi şöyledir: Aedon Milet'li
Adonis!) çığlıklarıyle dövünürlerdi. Pandareos'un kızı ve Polytekhnos adlı sanat­
Adonis efsanesi Sümer ve Hitit kaynakla­ çının karışıdır. Kocasıyla birlikte Kolophon'
rından gelmedir. Adonis İbranîce "efendi" da mutlu günler yaşarlar, İtys adında bir oğul­
anlamına gelen Tammuz (Türkçe Temmuz) ları olur. Ama mutlulukları başlarına vurur,
adının yunancalaştırılmış karşılığıdır. Tam- gurura kapılırlar-. Zeus ile Hera'dan daha
muz-Adonis efsanesiyle Hitit bereket tanrısı mutlu bir çift olmakla övündükleri için, Hera
Telepinu efsanesi arasında ilişki ve benzerlik ceza olarak kavga tanrıçası Eris'i sokar arala­
göze çarpmaktadır (Kinyas). rına. Karı koca birbirleriyle yarışmaya girişir­
ler, Polytekhnos araba yapmakta, Aedon ku­
Adrastos. Talos'un oğlu, Argos kralı (Tab. maş dokumakta. Kim daha çabuk bitirecek-
23). Efsanesi Thebai'ye karşı Yediler seferiy­ se, öbürüne bir hizmetçi bulup getirecektir.
le ilgilidir. Bir aile kavgası yüzünden yurdunu Yarışmayı Aedon kazanır, kocası da gider
bırakıp, dedesi Sikyon kralı Polybos'un yanı­ Efes'ten onun kız kardeşi Khelidon'u (Yun.
na sığınmak zorunda kalır. Bir süre sonra da Kırlangıç) alır, yolda onu kirletir, saçlarını ke­
onun vârisi olarak tahta çıkar, ama babasını sip köle kılığına sokar ve kız kardeşine kim
öldüren Amphiarâos'la görünüşte banşarak, olduğunu bildirirse, onu öldüreceğini söyleye­
kız kardeşi Eriphyle'yi ona verir ve Argos rek Aedon'a verir. Aedon kız kardeşinin bir
krallığına döner (Amphiaraos, Eriphylej. gün çeşme başında dert yandığını duyunca,
Bu arada Oidipus oğullarından Eteokles, onu tanır. İki kız kardeş öç almaya karar ve­
kardeşi Polyneikes'i Thebai'den sürünce, bir rirler, İtys'i öldürüp pişirirler ve babasına ye-
yandan Polyneikes, öte yandan da adam öl­ dirirler. Polytekhnos işin farkına varınca çılgı­
dürdüğü için Kalydon'dan sürülen Tydeus, na döner, iki kız kardeşi öldürmek ister. Zeus
araya girer ve birini bülbül, öbürünü kırlangıç hazine odasını, bir taşını yerinden oynatıp
haline sokar. kolayca çıkarabilecekleri biçimde yapmışlar
Geceleri buraya girer, hazineden bir şeyler
(3) Atina efsanesi: Tragedya yazarlarının ve
araklarlarmış. Varlığının gün geçtikçe eksildi­
özellikle Sophokles'in yitik "Tereus" traged
ğini gören kral Girit'ten ünlü mimar Daida-
yasında anlatıldığı gibi, Prokne ile Philomela
los'u çağırmış. Bir tuzak kurmuşlar ve iki hır­
Atina kralı Pandion'un kızlarıdır. Prokne
Trakya kralı Tereus'la evlenir ve İtys adlı bir sızı tam yakalayacakken, Trophonios Aga-
oğulları olur. Ama Tereus Philomela ile de medes'in kafasını keserek kaçmış.
sevişir ve olup biteni kız kardeşine anlatma­ Başka bir anlatıma göre, Agamedes ile
sın diye dilini koparır. İki kız kardeş İtys'i ke­ Trophonios Delphoi tapınağını bitirince, tan­
sip babasına yedirmekle öç alırlar. Tanrılar rıdan ücretlerini istemişler, Apollon da altı
Prokne'yi bülbül, Philomela'yı kırlangıç (baş­ gün yiyip içip eğlenmelerini, yedinci günü
ka bir anlatıma göre adı güzel sesli anlamına emeklerinin karşılığını alacaklarını bildirmiş.
gelen Philomela bülbül olur), Tereus'u da Öyle olmuş, yedinci gece uykuya dalınca iki
hüthüt kuşuna dönüştürürler. Aristophanes mimar bir daha uyanmamışlar. Tann onlara
"Kuşlar" komedyasında bu dramı Hüthüt'ün en büyük ödül diye tatlı bir ölüm bağışlamış.
ağzından şöyle anlatır:
Agamemnon. Agamemnon Yunan myt-
yan garip bülbülüm, uyan, hos'unda tektir, eşsiz bir tiptir, yalnız İlya-
Çöz tanrısal dilini, da'da değil, efsaneler boyunca onun simgele­
Dök yüreğindeki acılan, diği kavramı onun kadar etkin ve belirgin ni­
Anlat o kutsal ağıtlarınla teliklerle canlandıran başka bir kişi yoktur.
Oğlumuz ffys'in başına gelenleri. Agamemnon kraldır, krallar kralıdır, her biri
Kızıl boynundan su gibi aksın
bir bölgenin yönetimini elinde tutan birçok
Oğlumuzun adını inleyen sesin,
derebeylerinin başında, onları ordularıyla bir­
Sık fundalıklardan göklere yükselsin,
likte yöneten başkomutandır. Buyruğuna tek
Apollon, altın saçlı tanrı
Duyup bu acı yankıları, sınır, bölgesel kralların toplantısında çizilir,
Alsın fildişi çalgısını, bu kurultayda da başlıca kural danışmadır.
Karşılık versin sana, Yunan mythos'u tanrılar tanrısı Zeus'un üs­
Tanrı koroları kursun yukarda, tünde, ondan üstün bir güç bulunduğunu gös­
Ve ölümsüz dudaklarından çıkan ezgiler terdiği gibi, krallar kralı Agamemnon'un kişi­
Karışsın sesine mutlu yüceliklerde. liğinde de krallığın hem erdemlerim, hem de
Aello. Harpya'lardan biri. Adı Kasırga anla­ eksik ve zayıf yönlerini önümüze serer. Bu
mına gelir (Harpyalar). bakımdan destana olduu kadar, tragedyaya
da esin konusu olmuştur Agamemnon.
Aerope. Girit kralı Katreus'un kızı (Tab.
İlyada'nın üçüncü bölümünde Helene surla­
15). Girit'ten sürülüp Argos'a gelir ve ilkin
rın üstüne dizilmiş, savaş alanına bakan Tro-
Pleisthenes ile evlenir, sonra Atreus'un karısı
yalı ihtiyarlara en başta eski eniştesi Aga-
olur. Aerope, Agamemnon ve Menelaos'un
memnon'u "hem iyi bir kral, hem güçlü bir
anaları olarak gösterilir. Atreus'la Thyestes
savaşçı" olarak tanıtır. Agamemnon'un kral­
arasındaki kardeş kavgasında ölür (Atreus).
lık yetkisi Zeus'tan gelmiştir. Homeros onun
Agamedes. Agamedes üvey oğlu Trophoni- asasının, kral değneğinin tarihçesini çizerken
os'la birlikte Yunanistan'ın en ünlü mimarla- (İl. 11, 100 vd.), soyunu Pelops'a kadar götü­
rındanmış. Delphoi ve Thebai şehirlerinde rür, başka bir efsane koluna göre Agamem-
yaptıkları anıtlar parmakla gösterilirmiş: non'un ilk atası Tantalos'tu. (Tab. 14 ve 15).
Delphoi'de Apollon, Arkadya'da Poseidon İlyada'da Pelops oğullarının kan davasından
tapınakları ve Thebai'de Alkmene'nin yatak söz edilmez, krallık normal yoldan Pelops'tan
odası ellerinden çıkmış. Boiotia kralı da onla­ Atreus'a, Atreus'tan Thyestes'e ve ondan
ra hazinesini saklamak için sağlam bir yapı ıs­ Agamemnon'a aktarılır; Atreus ile Thyestes
marlamış. Para hırsına kapılan iki mimar da arasındaki kardeş düşmanlığı ve onun sonu
I !
cunda İşlenen korkunç suçlar daha çok tra­ ması (Thersitesj. Bu eleştiri yalnız kralı degil,
gedyaya konu olmuştur (Atreus). Ama destan feodal Akha düzeninin tümünü kapsamakta­
Agamemnon'u bir krala özgü bütün nitelikle­ dır (İl. II, 225 vd.).
riyle canlandırır. Bu kral portresi üstünde
Gene mi bir fisteğin var, Atreus oğlu?
durmaya değer.
Barakaların tunçla, kadınla dolu.
tlyada'nın konusu, Agamemnori ile Akhille- Bir şehri alır almaz biz Akha 'lar
ııs arasındaki kavga Agamemnon yüzünden onları sana verdiydik ilk peşin.
kopar. Ve bu kavgada krallar kralının tutu­ Bir de altın mı istiyor canın şimdi?
mu, karakteri ve kişiliği bütün açıklığıyla orta­ Tutup getirelim Troya'Mardan birini,
gelsin babası kurtulmalık versin sana,
ya serilir. Agamemnon kraldır ve her kral gi­
altınla versin sana, öyle mi?
di kendi çıkarını, istek ve buyruklarını emrin­
Taze bir kadın mı istiyorsun yoksa, düşüp
deki insanlannkinden üstün görmekte ve bu
kalkmaya,
İnanışa göre davranmaktadır. Tutsağı Khry- bütün gözlerden uzakta, kapatmaya
sels'i geri vermek istememesi, vermek zorun­ kendine?
da kalınca Akhilleus'unkini almakta hiçbir sa­ Başbuğsun, yakışık almaz Akha oğullarını
kınca görmemesi kavganın asıl nedenidir. Bu yıkıma sürüklemen.
olayda karşısına çıkan kim olursa olsun pay­ Size diyorum Akha oğulları, hey,
Akha oğulları denmez size artık,
lar, tersler, hiçe sayar (İl. I, 102 vd.).
Akha kadınları demeli,
... Kalktı hırsla sizi aşağılık herifler sizi,
gücü yaygın Agamemnon, yiğit Atreus oğlu, Hadi yurda dönelim gemilerimizle,
kapkara bir öfkeyle doluydu yüreği, tek başına bırakalım Troya'da onu,
yanıyordu iki gözü yalım yalım... otursun onur payının üstüne.
Yardım etmeyelim de görsün sonunu,
Apollon'un Akha'lara gönderdiği salgının
Saygısızlık etti Akhllleus'a, en üstün
nedenini bilen Kalkhas bu öfke karşısında çe­
yiğidimize,
kinir gerçeği söylemeye (İl. I, 78 vd.).
aldı onur payını, yoksun bıraktı onu.
Kızdıracağım biliyorum Akha'lartn saydığı Akhilleus'un içinde büyük bir kin yok
adamı, gene de;
o adamın bütün Argos'lulara her yerde sözü hem gevşek davranmasaydı sana, Atreus
geçer. oğlu,
Kral azgın olur kızınca ayak takımından bu senin son küfrün olurdu ona.
birine,
bir zaman öfkesini yenerse de, unutamaz Bu sorunu Akha ordusunun nasıl çözümle­
kinini, diği de ilginçtir. Athena'nın verdiği esinle
dışarı vurana dek taşır yüreğinde onu. Odysseus sıraları dolaşıp şöyle yatıştırır her­
kesi (İl. II, 193 vd.):
Ama Agamemnon ne Kalkhas'ı dinler, ne
de onun sözlerine uyulmasını salık veren Ak- ...bilemezsin Atreus oğlunun niyeti ne?
hilleus'u, bildiğini yapar. Bu davranışı tepki Akha oğullarını yokluyor şimdi o,
uyandırır. Tepkinin, yalnız kavgaya tutuştuğu ama ezecek yakında başlarını...
Öfkelenip de Akha'lara yıkım getirmesin
Akhilleus'tan gelmemesi, ordunun alt tabaka­
sakın,
sını simgeleyen bir askerin de kralı en ağır
Zeus'un beslediği kralların amansızdır
sözlerle kınaması dikkati çeker. Halkın yöne­
öfkesi...
ticisini eleştirmesi dünya yazınında ilk kez gö­
daha güçlüdür onlar senden.
rülmektedir burada. Bu eleştiri Akhilleus'un Sense savaştan anlamaz korkağın birisin.
ağzından şöyle dile gelir. Ne kurultayda geçer sözün, ne savaşta
geçer.
"Ey doymak bilmek adam... Seni gidi edep­
Hem biz burada hepimiz kral değiliz ki.
siz, çıkarma düşkün yürek... Seni şarap fıçısı,
Her taraftan bir ses çıkarsa iyi olmaz,
seni it gözlü, seni geyik yürekli... Halkını ke­
bir tek baş olmalı, bir tek kral.
miren bir kralsın sen". (İl. I, 122, vd.).
Kurnaz Kronis oğlu şu değnekle bütün
Ama yiğidin sözlerinden daha da şaşırtıcıdır yetkileri
Thersites'in, halktan bir adamın kralı kına­ size krallık etsin diye verdi Agamemnon'al
14