AZORBAYCANIN ALi EirriLORi

242 Pages·2013·18.72 MB·Turkish

AZoRBAycAN Mir-r,i Blnu,eR AKADEnniy.tsr
noraxix.q. iNsriruru
AZoRBAycAN REspunlirasr reusil lqazinr,iyi
ETM "ToFoKKUR', uNivnnsirnri
AYDIN eSGOROV
AZORBAYCANIN ALi EirriLORi
(Azerbaycan florasrnrn konspekti)
UI
Azarb aycan lllilli Elmlar Akademiyasr
B io logiy a elmlari b iilm as in in 0 I. A 3. 2 0 0 S -ci il
tarixli qararu ila ,,Elm,t naSrltyatt kitaba qrif
vermigdir.
E TM t' Tafakkiir,t flniversiteti Elmi
$uraanm 19 oktyabr 2007-ci il tarixti I saylr
qarart ila naSr olunur.
BAKI-ELM-2008
Az 2
085
Redaktoru:Иたαグθ Jた /CIIacryzッ
“
Roysilor: AMEA‐mn miixbir iizvi T.H.TallbOV
AN[EA―nin miixbir iizvi O.V.Ibadh
Aydln esgerov.
0 85 Azorbaycanln an bitki10ri。 (Lamiaceae,Asteraceac).
Azorb.dilindo.
B.:"ELM",2008,244 soL.,112,ok.
iSBN 5-8066-1700-9
i青
dolShTl欝鮒1柵 ∬1'翻誌i織轟∬ 端
i温
florasl ilo maraqlananlar ticun nezerdo tutulmu,dur.
。 1906000000
655(07)-2008
Az 2
◎"ELIMl',2008
DIEUNDORICAT
4
Giri§ … …………………………… ………………………
Azorbaycanin boしmiki cografl rayonlarl . 7
Ali bikileHn§ ёbeleH,fosilolo五 ………… ……………………8
0dobiyγat …… … …………… … ………………………132
'1/ヽzerbaycanin ali bitkllo壺:'nin I―lll cildlerindo
vcHlon fosilo adlannin azerbaycanca gOstoHcisi _ 142
"Azorbaycanin ali bitkiloH‖ nin I―III cildloHndo
vcHlon fosile adlannin latlnca gOstoncisi ………… ………146
‖
Azorbaycanin ali bitkilo五 "nlll l―ⅡI cildlo●ndo
vcHlon cinsloHn azorbaycanca gOstoHcisi _ 150
‖
"Azerbaycanln ali bitkilo五 nin I―IΠ cildlerindo
vcriloll cinslorin latlnca g6ste五 cisi _ _ _ 174
VHI,1950-1961)… 196
"A70rbaycall iorasllla"olavelor(c.I―
Azorbりcan Hcrb面ulnunda(BAKl
saxlanllan ali bitkile五n nomenklatur tlplori 209
Azorbaycan■orasi ali bi面loHnh flloqenctik sistcn■1 … … 228
`
GIRIs
Dinyanln bitki vilayotlori i9orisindo Azorbaycan florasl ёzu―
nun zonginliyi vo rongarongliyi ilo sc,ilir.Respublikanllzda rast
golon 9i9okli bitkilor biitёvitkdo QafqaZin ali bitki nё vlorinin 70
faizini toskil edir.Halbu ki, orazico Azorbaycan Qafqazln
―
toxlninon 16 faizi qodordir.Bu zOnginlik,respublikanm tob五 ta―
rixi vo flziuki― COgrafl,oraitinin miixtolifliyi ilo izah edilir.Res―
publikalnlzln bitki alonlindo faydah numunolor 9oxdur.ToxIIlini
hcsablamaya gёro Azorbaycanda tebii bitol1 919okli bitkilorin
1500 nёviindon 9oxu xalq tesorriifatlnin inuxtolif saholo五ndo isti―
soⅣotdon somo―
fado oluna bilor.Ba,1lca rneqsod bu zongin tob五
■oliistifado ctinok VO onu intihaflzo edib golocok neslo saxlamaq―
dan ibarotdir.
indiノ犠zorbaycan bi01ai miixteliflik haqqlndabir slrakolⅣcnsi―
yalara qo興 lduqdan sOnra respublikamlzln bitki alomi dimya tod_
todqiqat
qiaqt91lannin diqqotini colb etmokdodir.Bu sahodo geni§
islori, layiho10r planla,dinllr.Respublikamlzda bir slra lnilli
parklar yaradlllb.
Bu yaxlnlarda Azerbaycan Rcspublikasl prezidenti "Azorbay―
canda biol● i miixtoliniyin qorunmasl Vo davamll istifadosino dair
milli strategiya vo foaliyyot planl"tosdiq etmi,dir.Orada biol● i
l flora vo bitki
miixlolifliyin digor komponentlori ilo yana§
nom
ёrttiメniin tOdqiqi vo miihaflzosi mosololoHno bё yiik ё
verilir.
Oxuculara toqdim olunan vo OVVelor(2005, 2006)no§ r
olumu,I ve II cildloHn davaml olan bu kitabda Azorbaycan flo―
rasl haqqlllda,onun ali bitkilorinin taksonolnik torkibi,rcgionlar
boredo molumatlar oldo
izlo yayllmasl,bioekoltti xiSusiyyotlo五
ctlnok olar.Nozore alrnaq lazlmdlr ki,bu sahodo osas molumat
monboyi olan 8 cildli,rus dilindo yazlllnl,``Azerbaycan■ orasl''
Osorinin no,∴ 1950-1961-ci illo五 ohato edir.
Kitabda fbSilolor daxilindo cinsloHn diinyada vo Azorbaycanda
nOv terkibi, nёvloHn rcspublika ■orasinda yayllmasl, ekoloji ―
COLrai Seciyγosi,nёvlorin teyininde isifado olullan mthim mor―
folo」i nisanolor haqqinda melumtt ve五 lir N5vloln ohomiンγo●
vo onlardan somereli istifado,cleco do mthaflze yollanndan bohs
cdlir FosiloloHll ve cinsloHn hecmi``Azerbaycan norasl'' 9ox―
cildliyi ve sonralar no,r ollllllnu, yclll monoqraflq tedqiqatlara
osason vcrihisdir Cinslo五 n,cins dax■indo nёvlo五n ardicllh言
1
da bu p五nsip esalnda vcHlir Taksonlann nomenklaturalan S cC―
repanov(ccrepanov,1995)ve ycni tedqiqatlana doqiqlo,d」lmi,―
dir M■ollifln 1969-cu ildon apaldlこ l tedqiqatlar,xisusen onun
respublka Milll Elmlor Akadcmiyasmul Botanika institutunda ali
bitlclor,ёbesinin rehbori t,lodiyi illordo Azerbaycan noraslnin
todqiqi llzre olde ctdiyi yeiliklor istifado cdilmisdir Bizim reh―
borliyllniz altinda respublikanin dcmok olar bitun regionlanna
te,kil cdilmi,ckispcdisiyalann bu cohetdon rolu bёytk oLnusdllr_
Oxuculara teqdim cdion bu sonuncu cild ovvelki cildlorlo
birlikdo bibvitkdo Azorbaycan floraslna,onun sistcmatiに ckO10-
COgrafl tehliline llosr olunmu,,azorbaycan d■ inde yazlm19 11k
Jl―
fundamen愴l oser hesab cdilo bilor Kutabda bir slra n6vloHn sxe―
matik§okilloH de vc五lir LJkin kitabin hecmi nёv seviyyoshdo
bittln yeni mollltmatlardan, xisuson oniann Azerbaycanin ayn ―
ayn botaniki― cottrai rayOnlarlnda yeni yり1lma sallelo五 haqda
90X Sayh molumatlardan tam istifado eineyo ilnkan vcllllomi5dlr
Hom9inln kitabda回 もonlarin m■ollifleH vcHlmOmi,dir(bozi
mubahisoli taksonlardan basqa) Bununla olaqedar oxuculann
S CCrCpanO■ tln yuxarlda qcyd olunalll esoHndon istifade etinelori
tOvsiye edilir Kitabin bu cildindo 2 fesilo iι l。 172 cins vo 818
nёv haqqlnda molumat vc五 lir Bu kitab yckun cild olduttndan
her i9 cilddo vcrilon fesile ve chslo五 asan tapmaq l19in
bitkiloHn fosile ve culslo五 nin azerbaycan vo latin dilleHndo ad
gёsteHcilo五 vcHlir Bundan ba,qa l― ci 2 cildln no,Hndon sonra
Azorbaran loraЫ nin todqiql uzro oldo cdilen ycni molllmatlar
bu cildo‖01avo",Oklinde vc五 lir IIom9inin AzorbaycanトンIorkozi
Herbanumunda saxlanllan nomcnklatur tiploro aid mate五 al vЭ
Azorbaycan ■orasl ali bitkiloHnin f1loqenetik sistcmi do kitaba
edilon i101avo"loro daxil edilnlisdir.
Kitab Azorbaycanln ve eloco do QafqaZln biol可 i miXt01i■iyi
ilo mo§煙μl olan mitexosislor,ckoloqlar ve ali moktobloHn biolo―
giya fakult01。rinin toloboloH,magistrantlar i9iin faydall ola bilor.
Bu mollllnatlar Azorbaycan ヽCEA―nin Royaset Hcyotinin
qoran ilo no§五■o ba§lanlllnl,"ルorbaycan florasl"90XCildliylllin
yazllmasinda da oherniyyotli olacaqdlr.
Kitabin biitiin cildlo五 nin clmi redaktoru ollnus akad V.
Haclyevo min■otdarllЁlml bildirirom.Hom9inin kitabln hor 3
cildinin no§r oluFllnasinda g6sterdiyi kё mokliyo gёro ETⅣ〔
1'Tofokkiir"Universitetinin rektoru i.e.d.,pro■ M.C.Atakisiyevo
rom.
milllllotdarllЁllnl bildi五
6
AZORBAYCANIN BOTANIKI COGRAFI
RAYONLARI
f.X′ 力〃′οvaJ19 r2ι′″karα″ れ
“
2κカ`ルars4′α ονα ri B、■■2。●αZ("2″うαJぼ
■κ″r9″τ“′″J炒′==gI
"assjリ
4■art■′″α″‐M●意α″ f4動 r‐D′ッ′″οレα彙
iN曜 "“
4″ ′力′″IヶJ ′iβ″″々 リηαZに "
ι〃`S、″″ r`Kici■ ρψαz● 'rαbりウ
`シ
`ス2タοo■″y●メas= fス 【ci■●ヵαz"′=“″わ″
&Aヒχ ッα″Jば′を f&KTcル ②びヶα ″bウ
9Dねう“●′rZr″ Itt Z′″力計Q″ イζ`g6′Cば,″
"の
fa∠″zα″_ρッrrraγ ″清SJ 2a FIッ″■Qttατ●,`4ウ
ff.И ″″
"′
7
ALi BiKiLoniN gonar-,oni, resilar-eni
96fa: bitkilar - Anthophyta vo ya
Qigakli
Anqlospermae
Ortilitoxumlu bitkilor‐
DicoサledOneae
Sinit iH10pelilor―
PIaqnoliatac)
Iaqnoliyasi90kliler―
(Ⅳ
Fosilo Dodaq919oklilor(Labiatae)ve ya
Dalamazkimilor(Lamiaceae).
型 僻 灘 鮮 制 l撫 替 fttI豊 椰
―
da― Kanar adalarindan Qorbi nimalり a qedor saholerdo bitki 01籠
1l n6vlore lniSal olaraq Ara1lq donizi clemcntl olan ve Azerbay―
soren qar,11lqll ve ya bezi nOvlorde dostolorlo ycriosir Yarpaq
altllqlarl ollmュr Gёvde ve yarpaqlarinin uzori,adoton,cflr ya首1
daslyan tukctklorlo ve ya qlsa ayaqclq uzerinde ycrlo,on pulcuq―
larla O■■1■ olur ci90klori t9919okli dixazilerdo ve ya ikitoro■ 1
粽 Lr.柵 躙 躍 189:L器 酬 L∬l麟 :∬宙:
dostolerlo ycrlo,mi,g6mntrlor,bozon sinbile,suptrgeyo Ve ya
ba,cl彗abonZOr mirokkOb 919ok qnlpllna yl普 11lr OkSe丘yyet numa―
鰹背路 霜[,電静1躙撫l剛器 蹴雌
zon kasaciq ikidodaqlldlr Kasacl薔1 4 vo ya 6 discikli olan nOvlore
do tesadufolunur ci9oyln tacl da bcsllzvlidur,okseron ikldodaq―
hdlr Tacda oksoron llst dodaq iki,alt dodaq iso i91o9okli oldu―
普undan mivanq,okild。 2 ve ya 3 b01utnh olurlar cOX Vaxt alt
dodaqda orta bOlim daha■ i olur Bozi nOvlordo(meS010■
,
Me′ α novlojndo)ist dOdaqda olan iki lo9ok tanlalllile biti§ di
`Й
』胤 r:結 器 棚 盤 1鋤 1器%。 Iif盤 屁雛
rin say14-dur ve ya adeton, onlardan iklsinin sapl daha uztuldur
Fesilenin bezi nimayondolerlndo(meS010n:Sα ルた,Rοs7raαr:″ s
“
nёvleHndo)CrkokcikleHn sayt ikidir,bir slra numalyondoloHndo
iS。 (mOSO10n Zz″ 力ο″ ,ケ S nOvlo■ndo)crkOkCmeml saソ 4
olsa da,onlardan ancaq ikisi "n″omal inlcisaf ctnli,dir,ikishin iso
sap1 9ox qlsadlr,tozluttu inkl§ af ctmomisdir_Disicik ikl mcンγo
yarpa薔 ln bitiSmesindon omolo gelmi,dir Yimurtal,q istdir,illc
1■
vaxt ikiンuvah ve her yuvasinda lki yumurtaclq olur,daha sKlllra
herン鬱va yalan91 arakesmo ile b01indi"ndOnン umtutallq 4ン電va―
1l ve herン噛 urtasinda l yllmurtaclq olur Belollkle yulnurtallq
tam yeti,ondo 4 bёhmli,oHl a1lr Sutuncuq,adeton,bOlimlorin
ortasinda olmaqla wnlmall浄na,電l hiSSOSindon qalxtr ve bdo
situncuq kinobazik sutuncuq adlanir Bunlarda talm,oklldo tcl■ ni
nal(yumultallttm tepO hissesine qalxan)sittlncutta tos“ if Olun―
mur Situncuttu u加 瓢iur,attzcl首1,adObn,iklbёlimlu“r(sokJ
l)MCyVoSi ycti§ endo 4 indlq9ιりa bёhnir Toxumunda cndos―
pc111l olnlur ve ya cndospellll zoifinki§ af ctmisdlr
5蓼
ン ル″I・ DθttgfifttJJιarルsJιaS滋加 り∂あra五■あ fJfυ滋
rraユ新ダ勲 ′″αた 『r_sc″佗J:αrJα αttssi“協"ら″2‐Ra“s″αF加 Sり質 αιJs,
■4塁ι J`α “り αJお,5‐tycηttF〔窮αJ"′ .s96‐■グ″“crr″ `s′P・“,
"“7-Mcnt"t6α加ッ。,ルrhyH“s手 Fttλ“ι ∂ 2九 “
“"ご
Dodaq9i9oklilor bir 9ox olamotlorino gёre QurdaこZ19190klilo■o
OX,ar 01Salar da,yumurtallこl VO meyvolo五no gёro aydin§okildo
forqlonirlor.Yumurta1lq bunlarda 4 yuvall,hor yuvasl bir yulnur―
taclqll,meyvo iso indlq9a upli meyvedir.QurdattZ19i90klilordo
iso yumurtallq ikiyuvalldlr.Hor yuvasinda yumurtaclqlann sayl
9oxdur.Mcyvelori qutucuqdur.
Bozon yurnurtallqlannin 4 bё liirnlii, meyvolorinin flndlq9a
meyvo, 9i9ok qruplannln qlvnnl tipli oll■ asl kilni olamotlorini
osas gёtiirorok dodaq9i9oklilori qohulnluq etibanlo bilavasito Sii―
murgonkilnilorlo olaqolondirlnoyo 9allslrlar.
Hal―h厖lrda qohunlluq ctibanlo dodaq919okliloHn NIlina9i9oyi―
kimilor ρセrbι″αεθαりfOSi10Silo yaxln olduqlan gё ste五1廿 vo bu¨
nun i9in fosilolo五n bozi niimayondolo五nin yumuia11こlnln,Si―
tuncugunun ve s.olametlo五 osas gotiiriiliir.
Fosilonin sistematikasl holo tam ara§ dirllmaylb.Lakin miixto―
lif sistemlor mёvCuddur(X.ⅣIelxlor,1964;R.Vunderlix,1967 vo
fθ