azerbaycan'da arap dili alanında yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri

27 Pages·2014·0.72 MB·Turkish

Yrd. Doç. Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ | 305

AZERBAYCAN’DA ARAP DİLİ ALANINDA
YAPILAN YÜKSEK LİSANS VE DOKTORA
TEZLERİ (1953-2010)

Ahmet KÖMÜRCÜ
Özet
Bu çalışmada, 1953-2010 yılları arasında Azerbaycan’da Arap dili
alanında yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerinin künye bilgileri
sunulmuştur. Bu tezlerin çoğu, Şarkiyat Fakültesi, Eğitim Fakültesi,
Şarkiyat Enstitüsü gibi yüksek öğretim ve araştırma kurumlarında
hazırlanmıştır. Bunun yanında azda olsa başka yüksek öğretim
kurumlarında yapılan çalışmalarda vardır. Makalede Azerbaycan’da
Arap dili ve Edebiyatı öğretimi ve araştırması yapılan kurumlar
hakkında bilgi verildikten sonra tezlerin listesi verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Arap Dili, Yüksek Lisans, Doktora, Tez
***
M.A. and Ph.D. Thesis Prepared in Arabic Language Azerbaijan
(1953-2010)
Abstract
It is aimed, in this study, to present a list of M.A. and Ph.D. thesis
prepared in Arabic Language, beginning from 1953 up to 2010 in
Azerbaijan. Majority of these thesis are prepared in high philology
learning and study institutions like faculty of oriental studies, faculty of

 Yrd. Doç. Dr., Amasya Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagatı
Anabilim Dalı.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
306 | Azerbaycan’da Arap Dili Alanında Yapılan Yüksek Lisans ve
Doktora Tezleri (1953-2010)

education, Institute of Oriental Studies. Beside these institutions, there
are other Faculties in which prepared thesis in this field. After giving a
brief historical background about these institutions, list of the thesis is
presented.
Key Words: Arabic Language, M.A., Ph.D., Thesis
Giriş
Bu çalışmada, Azerbaycan’da Arap dili ve Edebiyatı alanında
yapılmış ilk tezin bitiş yılı olan 1953 yılından 2010 yılı sonuna kadar
tamamlanan yüksek lisans ve doktora tezlerinin listesi
sunulmaktadır. Tezlerin listesini sunarken sırasıyla tezi hazırlayan,
tez adı, tez Elmî Rehberı, tarihi, tezin hazırlandığı yüksek öğretim
kurumu veya araştırma enstitüsü gibi bilgileri sıraladık.
Amaç; bilimin evrenselliği ilkesinden hareketle, ülkemizde
Arap Dili ve Edebiyatı alanında akademik çalışma yapan veya
yapmak isteyen araştırmacıları, Azerbaycan’daki çalışmalardan
haberdar ederek ilim dünyasına katkı sağlamaktır.
Yapılan araştırmada Azerbaycan’da bu alanda akademik
çalışmalarla ilgili herhangi bir makale veya kitap çalışmasına
rastlamadık. Tezler ağırlıklı olarak, Arap Dili ve Edebiyatı eğitimi
veren üniversiteler ile İlmî Araştırma Enstitülerinde yapılmıştır.
Tezlerin büyük bir kısmı Bakü Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi,
Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Kütüphanesi, Şarkiyat Enstitüsü
ve Qafqaz Üniversitesi’nden derlenmiştir. Bir kısmı ise şahıslarla bire
bir görüşülerek temin edilmiştir.
Birkaç tez künyesinde bütün çabalarımıza rağmen Elmî Rehber
ismi, tarihi, veya yapıldığı eğitim kurumunun ismi maalesef tespit
edilememiştir. Bu yüzden tezlerin küçük bir kısmında künye
bilgilerinde eksiklik söz konusudur.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
Yrd. Doç. Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ | 307

Azerbaycan’da lisans eğitimi süresi, ülke bağımsızlığına (1991)
kavuşmadan önce ve bağımsızlığını takip eden yıllarda, SSCB’de
olduğu gibi beş yıldı. Beş yıllık lisans eğitimi gören öğrenciler mezun
olduklarında isterlerse direk Doktora programlarına
başlayabilmekteydiler. Yüksek Lisans programı ayrıca yoktu.
Bağımsızlığını elde ettikten sonra yapılan, Yüksek öğretim sistemini,
Avrupa ve Amerika eğitim sistemine uygun hale getirme çalışmaları
neticesinde lisans eğitimi dört yıla indirildi. Doktora ile lisans eğitimi
arasına normal süresi iki yıl olan (örgün/açık) Yüksek Lisans
programı konuldu. Fakülteler, 1997 yılından itibaren Yüksek lisans
programlarına öğrenci kabul etmeye başladılar. 1999 yılında Yüksek
Lisans Programları ilk mezunlarını verdi.
Azerbaycan’da üniversitelerden başka, araştırma enstitülerini
bünyesinde bulunduran, fonksiyonu sadece akademik araştırma
yapmak ve akademisyen yetiştirmek olan Azerbaycan Milli İlimler
Akademisi (AMEA) ismiyle bir araştırma kurumu da vardır. 1945
yılında kurulan Akademi bünyesinde fen, teknik ve sosyal alanda
araştırmaların yapıldığı otuz beş tane Enstitü yer almaktadır.1
AZERBAYCAN’DA ARAPÇA ÖĞRETİMİ ve KURUMLARI
Azerbaycan VII yüzyılda İslam ile tanıştıktan sonra, Arapça
siyasi, kültür ve resmi yazışma dili olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Bu tarihten itibaren Arapça ilim ve medeniyet dili statüsü kazanmış,
zengin ilmi, dini ve edebi mirasın oluşmasında tarihi rol oynamıştır.
XX. asra gelene kadar, çocuklar, ekseriyetle şehir ve köy
mescitlerinin her birinin yanında kurulan medreselerde ilk
öğrenimlerini alırlardı. Buralarda Kur’an-ı Kerim, İslam inanç
esasları, ilmihal bilgisi, Arapça ve Farsça öğretilirdi. Bazı çocuklarda

1http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=history ve
http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=institutes ,
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
308 | Azerbaycan’da Arap Dili Alanında Yapılan Yüksek Lisans ve
Doktora Tezleri (1953-2010)

bu eğitimi ailede bilgili anne-baba veya yakınlarından alırdı.
Buralardaki eğitim ve öğretim günümüzdeki gibi toplu şekilde değil
de birebir yapıldığından süresi de öğrenciden öğrenciye farklılık arz
ediyordu. Öğrencinin zeka ve kabiliyetine göre eğitim öğretim süresi,
altı-yedi yıl sürebilmekteydi. Arapça IX yüzyıla kadar öğretim dili
sayıldığından onun bu mektepler de bağımsız ders olarak tedrisi
önem arz etmekteydi. Diğer dersler gibi Arapçanın öğretimi
ezberciliğe dayanan klasik metotla yapılırdı. Mekteplerde olduğu gibi
(lise seviyesindeki) medreselerde de Arapça ders kitaplarının
okutulması ve ezberletilmesi esas alınırdı. Keskin zeka ve güçlü
hafıza gerektiren bu yöntem ile öğretim süresi genellikle 3-5 yıl
sürerdi. Birçok doğu ülkelerinde olduğu gibi, sarf kitapları olarak
Emsile, Binâ, Maksûd, İzzî ve Şâfiye, nahivde ise Avamil, İzhâr,
Kâfiye ve Molla Cami kitapları okutulurdu.2
Azerbaycanlı şarkiyatçı Malik Mahmudov’a göre Farsça şiir
diline dönüşmeden önce VII. asrın ikinci yarısından başlayarak bir
çok Azerbaycanlı şair ve edebiyatçı eserlerini Arapça kaleme almaya
başlamışlar3 ve Azerbaycan Edebiyatına kıymetli eserler
kazandırmışlardır. Buna orta asırlarda yaşamış Ebu Mehemmed el-
Verendî (1089-1146), Mahmut el-‘Arrânî (ö.1333), Mahmut ez-Zencani
(ö.1258), Muhammet et-Tebrizi el-Karabâğî (ö.1495), Cemalettin
Muhammet el-Erdebîlî (ö.1248), ve Hatip Tebrîzî (1030-1109) gibi edip
ve şairleri göstermek mümkündür.

2 Memmedeli Babaşlı, Arap Filoloji İhtisası Üzere Bakalavr Kadr Hazırlığı:
Mevcut Tecrübe ve Yeni Temayüller, “Yabancılara Arap Dilinin Tedrisi
Meselelerine Muasır Bakış” Uluslararası Konferansı Materyalleri, Bakı, 2009, s.
188-189.
3 Malik Mahmudov, Arapça yazmış Azerbaycanlı Edip ve Şairler (VII-XII.
asırlar), Bakı, 1983, s. 5.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
Yrd. Doç. Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ | 309

XX. Asrın başına kadar Azerbaycan’da Arapça öğretimi bu
şekilde devam etmiştir.4 Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti ve
daha sonra SSCB hakimiyetine giren Azerbaycan’da Arap Dili ve
Edebiyatı öğretimi Şarkiyat (Doğu Bilimi) ismiyle kurulan fakülte,
şube veya bölümlerde yapılmıştır. Bağımsızlığına kavuştuktan (1991)
sonra bu kurumlara İlahiyat Fakülte’leri de eklenmiştir. Burada
tezlerin çoğunluğunun yapıldığı yüksek öğretim kurumlarının kısa
tarihçesi hakkında bilgi vereceğiz.
1-Bakü Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi
Modern üniversite kurumu olarak ilk Arapça öğretimine, 1919
yılında kurulan Azerbaycan Devlet Üniversitesi (ADÜ)’ne (şimdi
Bakü Devlet Üniversitesi) bağlı Tarih-Filoloji Fakültesi’nin Türk Dili
ve Edebiyatı ile İran Dili ve Edebiyatı Bölümlerinde başlanılmıştır.5
Azerbaycan, SSCB tarafından işgal edildikten sonra kurulan
hükümetin 13 Temmuz 1922 tarihinde aldığı kararla Azerbaycan
Devlet Üniversitesi bünyesinde ilk Şarkiyat Fakültesi kuruldu.
Bünyesinde sadece Tarih ve Filoloji Bölümleri bulunan fakülte 1929
yılına kadar faaliyet gösterdi. 1923 yılında Azerbaycan’da şarkiyat
araştırmaları için Azerbaycan Araştırma ve Tetebbü Merkezi kuruldu.
Bu merkez, Şarkiyat Fakültesi’nin kapandığı yıl olan 1929 da İlim
Araştırma Enstitüsü’ne dönüştürüldü. Kapanan Fakülte ise ancak
1945/1946 öğretim yılında yeniden açılabildi.
Bünyesinde Türkoloji ve İran Dili ve Edebiyatı Bölümlerini
barındıran ve 1943 yılında ADÜ’ne bağlı kurulan Filoloji Şubesi’nde
Arapça yabancı dil olarak tedris edilmekteydi. Bu dönemde de

4 Ahmet Kömürcü, Könül Eyvazova, Azerbaycanın Âli Mekteblerinde Arap
Dilinin Tedrisi, karşıya çıkan Problemler ve Onların Halli Yolları, “Yabancılara
Arap Dilinin Tedrisi Meselelerine Muasır Bakış” Uluslararası Konferansı
Materyalleri, Bakı, 2009, s. 73.
5 Abel Meherremov, Bakı Devlet Üniversitesi, Göytürk, 2000, s. 331.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
310 | Azerbaycan’da Arap Dili Alanında Yapılan Yüksek Lisans ve
Doktora Tezleri (1953-2010)

Arapça klasik usul ile öğretilir ve geleneksel gramer kitapları
kullanılırdı. 1944 yılında Fakülte’de göreve başlayan Muhtar
Efendizade, öğretiminde gördüğü bu zorluğu ortadan kaldırmak için,
1947 yılında Modern öğretim metotlarını esas alan ilk Arapça gramer
kitabı olan “Miftahu Lisani’l-Arap”ı yazdı. Kitabında birinci bölümde
Arap alfabesi ve fonetik bilgilere, ikinci bölümde sarf konularına,
üçüncü bölümde ise nahiv konularına yer vermiştir. Kitap üniversite
öğrencileri için hazırlanmış ilk ders kitabı olma niteliğini
taşımaktadır.6
Daha sonra Azerbaycan Devlet Üniversitesi yapısal değişikliğe
giderek Şarkiyat şubesini, Filoloji Fakültesinin bünyesinden ayırarak
1956-1957 öğretim yılında Şarkiyat Fakültesi adıyla tekrar
kurulmuştur. Bu Fakültenin bünyesinde ilk açılan bölüm (1957) Arap
Filolojisi Bölümü olmuştur. Hali hazırda Bakü Devlet Üniversitesi
bünyesinde eğitim ve öğretim hayatına devam eden fakültede Arap
Filolojisi Bölümü’nün yanı sıra, Türk Filolojisi ve Fars Filolojisi
Bölümleri ile Uzak Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü
bulunmaktadır.7 Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü dahilinde 1993
yılında Yahudi, 2000’de Japon, 2001’de Urdu, 2002’de Çin ve 2007’de
Kore Dili ve Edebiyatları Bölümleri açılmıştır.8 Fakülte’nin 87 öğretim
elemanından otuz dört tanesi Arap Filolojisi Bölümü’nde görev
yapmaktadır.
Şarkiyat Fakültesinin yapısal gelişimi hakkında en isabetli
bilgiyi Azerbaycan’ın yetiştirdiği büyük şarkiyatçı Vasim
Memmedeliyev vermektedir. O, bu gelişmeyi üç merhalede ifade
etmektedir.

6 Memmedeli Babaşlı, a.g.e., s. 191.
7 http://orient.bsu.edu.az/az/content/kafedralar_2 27.01.2014
8 http://orient.bsu.edu.az/az/content/rqnasliq_faklts_69 27.01.2014 .
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
Yrd. Doç. Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ | 311

a- 1912-1929 yılları arası: Bu yıllarda Fakülte Tarih ve Filoloji
Bölümlerinden ibarettir.
b- 1945-1957 yılları arası: Bu yıllarda Fakülte İran uzmanı ve
Türkolog yetiştiren programlar hayata geçirmiştir. Bu
programlarda Arapça yabancı dil olarak okutulmuştur.
c- 1957’den günümüze kadar: 1957’de müstakil Arap Dili ve
Edebiyatı Bölümü açılmış. Daha sonralar tedricen Arap Dili ve
Edebiyatı, Fars Dili ve Edebiyatı ile Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümlerinin Rus sektörleri açılmış Dil Bilimci ve mütercim
yetiştirmeye başlanmıştır.9
Fakülte’de lisans, yüksek lisans ve doktora programları
bulunmaktadır. Bundan yaklaşık elli sekiz yıl önce kurulan Arap Dili
ve Edebiyatı Bölümü’nün katkılarıyla çok sayıda öğrenci yetişmiş ve
bu öğrenciler Arapçanın Azerbaycan’da yayılmasına katkılarının
yanında SSCB’nin Arap ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmede Dış işleri
Bakanlığı’nda diplomat ve mütercim olarak hizmet vermişlerdir. Bu
gün Arapça öğretimi ve araştırmalarıyla meşgul olanların kahir
ekseriyetini bu fakültenin mezunları teşkil etmektedir.
Tanınmış âlimler olan Vasim Memmedeliye, Aida
İmanquliyeva, Gövher Bahşeliyeva, Vefa Quluzade, Kamander
Şerifov, Cihangir Qahramanov, İmamverdi Hemidov Memmedhesen
Gemberli, Malik Mahmudov ve Aida Qasımova Şarkiyat
Fakültesi’nden mezun olmuşlardır.
2-Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü
Akademi bünyesinde, İran, Türkiye ve bazı Arap ülkelerinin
tarih, edebiyat ve ekonomisi hakkında araştırmalar yapmak amacıyla

9 Vasim Məmmədəliyev, “Şərqşünaslıq fakultəsi dünən, bu gün və sabah”,
Azərbaycan məktəbi qəzeti, № 1, Bakı 1990, səh. 54-57.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
312 | Azerbaycan’da Arap Dili Alanında Yapılan Yüksek Lisans ve
Doktora Tezleri (1953-2010)

1958 yılında Azerbaycan SSCB’nin Bakanlar kurulu kararı ile
“Şarkiyat Enstitüsü” kuruldu.10 Daha sonraları Şarkiyat Enstitüsü
Yakın ve Orta Doğu Enstitüsüne dönüştürülse de11 sonradan Şarkiyat
Enstitüsü olarak günümüze kadar faaliyetine devam etmiştir.
Şarkiyat Enstitüsü nezdinde 1976 yılında Arap Filolojisi
Bölümü Açılmıştır.12 Yaklaşık otuz sekiz yıldır bu Bölümde Arap Dili
ve Edebiyatı ile ilgili ilmi araştırmalar yapılmaktadır. En çok Doktora
yapılan kurumların başında gelmektedir. Bölümde on dört
akademisyen görev yapmaktadır.
Şarkiyat Enstitüsü’nün yanı sıra Akademiye bağlı El yazmalar
ve Edebiyat Enstitülerinde de Arap Dili ve Edebiyatı ile ilgili
akademik araştırmalar yapılmaktadır.
3- Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
XX. asrın ilk çeyreğinde Ateizm ideolojisi üzerine kurulan
SSCB’nin hakimiyetine giren Azerbaycan’da 1992 yılına kadar
İlahiyat Fakülteleri kurulmamış, din eğitim ve öğretimi
yapılmamıştır. Bağımsızlığına kavuştuktan sonra, Azerbaycan
Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı, Bakü Devlet Üniversitesi ve
Türkiye Diyanet Vakfı arasında yapılan anlaşmaya esasen, 1992/1993
öğretim yılında ilk İlahiyat Fakültesi açılmıştır.13 Lisans eğitimi beş yıl
olan Fakülte’den mezun olanlar ilahiyatçı, araştırmacı ve Arapça
öğretmeni olabilmektedirler.

10 http://www.science.gov.az/az/oriental/index.htm 27.01.2014.
11 Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti İlimler Akademisi Arşivi, F. 5, Sıra
1, Kutu, 32, s. 2.
12 http://www.science.gov.az/az/oriental/oriental_3.htm 27.01.2014.
13 Ahmet Kömürcü, Könül Eyvazova, a.g.e., s. 79.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
Yrd. Doç. Dr. Ahmet KÖMÜRCÜ | 313

1995 yılında Fakülte’ye bağlı Diller Bölümü kurulmuştur. Bu
bölümde Arapça, Farsça, Türkçe ve İngilizce dersleri öğretilmektedir.
Bölümün Arapça öğreten beş Öğretim Elemanı bulunmaktadır.
4- Qafqaz Üniversitesi Filoloji Fakültesi Arap Dili ve
Edebiyatı Bölümü
Bölüm, Qafqaz Üniversitesi Filoloji Fakültesi bünyesinde
2001/2002 eğitim öğretim yılında faaliyete başlamıştır. 2005-2006
eğitim öğretim yılında Filoloji Fakültesi’nin kapanmasıyla Eğitim
Fakültesi’ne bağlanmıştır.14 Bölümde Lisans ve yüksek lisans eğitimi
yapılmaktadır. Üniversite Senatosu’nun aldığı kararla 2011 yılından
itibaren Bölüme öğrenci alımı durdurulmuştur. Bölümde altı öğretim
elemanı görev yapmaktadır.
Yukarıda zikredilen yüksek öğretim kurumlarının dışında Bakü
İslam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Zagatala İlahiyat Fakültesi’nde
de Arapça öğretilmektedir.
YÜKSEK LİSANS TEZLERİ
Abbasova Bağdagül, Zemehşerinin Heyat ve Yaradıcılığı, Elmî
Rehber15: İsmayıl Şems, Bakı Dövlet Universiteti 2000.
Abdullayeva Hatire, İmam Şafiinin Şer Divanı, Elmî Rehber:
Memmedeli Babaşlı, Bakı Dövlet Universiteti 2002.
Abdullayeva Yegane, Qurani - Kerimde İşledilmiş İzafet
Birleşmeleri, Elmî Rehber: Memmedeli Babaşlı, Qafqaz Universiteti
2010.
Abidova Nergiz, MEED16-de Sifetler, Elmî Rehber: Vasim
Memmedeliyev, Bakı Dövlet Universiteti 2000.

14 A.g.e., s. 80.
15 Tez Danışmanı anlamında kullanılan bir terimdir.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------
314 | Azerbaycan’da Arap Dili Alanında Yapılan Yüksek Lisans ve
Doktora Tezleri (1953-2010)

Ahundova Münevver, Abbasilerin “Enenelere Qayıdış” Dövründe
Vesf Janrı, Elmî Rehber: Nermin Sultanlı, Bakı Dövlet Universiteti
2006.
Ağakişiyeva Sebine, Ereb Dilinde Antonimiya, Elmî Rehber: Nergiz
Efendiyeva, Bakı Dövlet Universiteti 2006.
Arzu Qarayeva, Cahiliyye Dövr Ereb Şerinde Bedii Tasvir ve İfade
Vasiteleri, Elmî Rehber: Aida Qasımova, 2009.
Atayev Ceyhun, Orta Esr Ereb Dilçileri Dilin Menşeyi Haqqında,
Elmî Rehber: Vasim Memmedeliyev, Bakı Dövlet Universiteti 2000.
Bağırov Elman, MEED-de Mensûbât, Elmî Rehber: Hayri El-Abbâsî,
Bakı Dövlet Universiteti 2000.
Bağırova Natevan, İslamın Yaranması Dövründe Ereb
Edebiyyatında Mehemmed Peyğemberin Terennümü, Elmî Rehber:
Aida Qasımova, Bakı Dövlet Universiteti 2004.
Bağırova Şems, Apollo Jurnali ve Misir’de Apollocu Şairler, Elmî
Rehber: Elhan Ezizov.
Bayramova Şadiyye, Hetib Tebrizi İslama qederki Poeziya
Haqqında, Elmî Rehber: Nermin Sultanlı, Bakı Dövlet Universiteti
2004.
Bedirhanzade Aynur, Ebdülqeni Nuhevi Haliseqarızadenin
Elyazmalarında Ereb Edebiyyatı Nümuneleri, Elmî Rehber:
Kamandar Şerifov, Bakı Dövlet Universiteti 2004.
Behbudov Eli, İbn Quteybenin “Eş-Şer ve ş-Şüera” eseri, Elmî
Rehber: İmamverdi Hemidov, Bakı Dövlet Universiteti 2006.

16 “Mısır Arap Edebî Dili” demektir.
-----------Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 13, sayı 2, 2011-----------