Table Of Content

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Psixologiya AUTİZM VƏ ONA PSİXOPEDAQOJİ YANAŞMALAR Tünzalə Verdiyeva ARTPİ-nin doktorantı E-mail: [email protected] Açar sözlər: Autizm, psixi pozuntu, autistik təfəkkür, somatika, nevroz. Ключевые словы: аутизм, психическое нарушение, аутистическое мышление, соматика, невроз. Key words: autism, psychological violence, autistic thinking, somatic, neurosis. Autizmə psixi inkişafı ləngiyən, eləcə da ha çox ruhi (psixi) xəstəliklər kimi qəbul də psixi inkişafdan qalan, sosiallaşmaya çə- olun muş, öyrənilmişdir. “Görünür autizm tinliklə uyğunlaşan, psixomotor inkişafında bü tün dövrlərdə mövcud olmuşdur. Demək problemlər olan şəxslər aid edilir. Kliniki, olar ki, bütün xalqlarda sadəlövh, “küt” psixiatrik, psixoloji-pedaqoji tədqiqatlarda adam ların davranışı ilə bağlı hadisələrin təs- baş lıca olaraq autist şəxslərin psixi inkişa- virinə rast gəlmək mümkündür” (A. Fran- fın da pozuntuların olduğu göstərilir. Psi - çesko, s. 19). xiatr, psixoloq və pedaqoqlar (O.C.Nikols- R.İ.Əliyev göstərir ki, psixi proses lə- ka ya, E.P.Baenskaya, M.M.Lublinq, L.Kan- rin dərinliyini əks etdirən uydurulmuş fan- ner, K.S.Lebedinskaya və b.) autizmin biolo- tas tik aləm bəzi insanlarda tədricən təfək- ji, koqnitiv və davranış sferalarında təzahür kürü şərtləndirən amilə çevrilir. Bu hadisəyə etdiyini göstərirlər. autistik təfəkkür deyilir. Autizmlə bağlı ilk və əsaslı fikir 1801- Göründüyü kimi, autizm xəstəliyinin ci ildə fransız alimi Jan İtard tərəfindən irəli ta rixi qədim olsa da onun ayrıca xəstəlik ki- sürülmüş, autizmin aradan qaldırılması yol- mi araşdırılması və qəbul olunması tarixi ları göstərilmişdir. son 70 ilə aid edilir. Ötən dövr ərzində apa- İtarddan əvvəl uşağın psixi inkişafı və rı lan əksər tədqiqatlarda o, psixi pozuntu ki- sosiallaşması yönümündə fransız həkimi və mi qəbul edilir. dövlət xadimi F.Pinel tədqiqat aparmış, XIX əsrin I yarısından başlayaraq sonda belə qənaətə gəlmişdi ki, o, müalicəsi psixi xəstəliklərin öyrənilməsində iki isti- mümkün olmayan idiotdur. qamət: spirityalistik və somatik istiqamətlər Uşaq autizminin əlamətlərini, onun geniş yayılmağa başladı. Bu iki istiqamət digər psixi pozuntulardan fərqini ilk dəfə arasında başlıca fərq psixi xəstəliklər zamanı L.Kanner 1943-cü ildə yazdığı “Emosional psixikanın, yoxsa bədənin xəstələnməsi ba- əla qənin autistik pozuntusu” adlı əsərində rə də fikirlərlə bağlı idi. Daha sonra fizioloji göstərmişdir. istiqamət təşəkkül tapdı və sürətlə inkişaf Bununla belə autizmin tarixi çox qə - etməyə başladı. Bu istiqamət daha çox psixi dimdir. Lakin o, tarixən başqa xəstəliklər, pozuntuları beynin fəaliyyəti ilə əlaqələn- 86 “Azərbaycan məktəbi” 2013/6 dirirdilər. Bu, autist uşaqların birmənalı şəkildə dalğın Psixi pozuntuların irsi amillərlə bağlı olmasıdır. Beləliklə, autizmin klinik təsvi- olduğunu irəli sürən nəzəriyyələr də möv - rin də mütəxəssislərin mövqeyi ziddiy yətli- cud dur. XIX əsrin ortalarından başlayaraq dir. Bu ziddiyyətlərin başlıca səbəbi isə au- irsiyyətlə bağlı nəzəriyyələr klinik psixiatri - tizmin spesifik xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. yada tətbiq olunmağa başlandı. Bu sahədə Autist uşaqlar hətta ən yaxın adam- apa rılan tədqiqatlar (Broun, Seker, Fere və b.) larla, valideynlərlə adekvat ünsiyyətdən uşaqlar arasında psixi pozuntuların irsi qaçırlar. Ətrafdakılara qarşı belə biganəlik, amillərlə bağlı olmasına istinad edirdi. laqeydlik “ekstremal tənhalıq” hissi yaradır. Azərbaycanda psixiatriyanın inkişafı Belə uşaqlar emosional əlaqədən çəkinir, XIX əsrin sonlarından başlamışdır. İlk baş qa adamların hislərini başa düşmürlər. azərbaycanlı psixiatr alim kimi İ.R.Rəhimo - Maraqlı cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir vun (1849-1924) adı xüsusi qeyd olunur. ki, autizmin yüngül formasında olan uşaqlar İ.R.Rəhimov Vyana (Avstriya) və İen (Al ma - özlərindən böyük və kiçik uşaqlarla ünsiy- niya) Universitetlərinin tibb fakültəsində yətə girə bildikləri halda, yaşıdları ilə ünsiy- təhsil almış, 1880-ci ildə həkimlik fəaliy - yətə girə bilmirlər. yətinə başlamışdır. Sonrakı illərdə azərbay - Autizm geniş mənada yalnız insanlarla canlı alimlərdən Ə.Ə.Abasquliyev, Ə.S.Əs - əlaqəyə girməkdən çəkinmək deyil, həm də gərov, X.H.Həsənov, N.B.İsmayılov və baş- ümumən reallıqdan ayrı düşməkdir. Autist qalarının psixiatriyanın inkişafında müs təsna uşaqların davranışı bir qayda olaraq zid di y- xidmətləri olmuşdur. Bununla belə autizm yət li dir. Onlar gah süst olur, ətrafda baş ve- xəstəliyi, xüsusilə uşaqlarda autizm Azərbay - rənlərə maraq göstərmirlər. Bununla belə bə- canda, demək olar ki, öyrənilmə miş dir. zən çox aktiv, aqressiv olur, istədikləri şeyə Azərbaycanda pedaqoji, psixoloji as- yüksək maraq göstərirlər. pektdə autizmlə bağlı, demək olar ki, heç bir Autist uşaqların kliniki təsvirində tədqiqat aparılmamışdır. Təbii ki, praktikada onlar bir qayda olaraq anomal uşaqlar kimi da autizmlə bağlı hansısa işlərin görül dü- təqdim olunurlar. Autizmin ilkin, sadə əla- yünü söyləmək çətindir. Çünki ilk növbədə mət ləri çağalıq dövründən belə özünü gös- autizmin əlamətləri müxtəlif olduğundan tərir. Lakin ola bilsin ki, ətrafdakılar, hətta onun diaqnostikası da mürəkkəbdir. Ona gö- valideynlər bu əlamətləri görməsinlər. Au- rə də bir çox hallarda autizm digər xəs tə- tizm özünü 3-5 yaşlardan başlayaraq təzahür liklərlə səhv salınır. etdirir. Sonrakı dövrlərdə sanki autist uşaq- Ötən əsrin 80-ci illərinə qədər autizm, lar düzəlir, ”ağıllanırlar”. Tədricən affektiv demək olar ki, yalnız psixiatrlar tərəfindən po tologiya azalır, lakin koqnitiv qüsurlar öyrənilirdi. Burada isə autizmin başlıca əla - artır. mətləri kimi sosial dezadaptasiya və kom- M.Rutterin tədqiqatları göstərir ki, beş munikasiyanın pozulması, aşağı inkişaf yaşınadək nitqə malik olmayan, intellektual səviyyəsi götürülürdü. Əlbəttə, autizmi yal - göstəricisi aşağı olan uşaqların sonralar sosi- nız klinik göstəricilərə əsasən öyrənmək ki - al adaptasiyasına ümid çox azdır. fayət etmirdi. 80-ci illərdən başlayaraq autist L.Letter apardığı epidemioloji tədqi- uşaqların pedaqoji, psixoloji baxımdan öy - qat lara əsaslanaraq göstərirdi ki, autist uşaq- rənilməsinə başlandı. ların İQ göstəriciləri 70 %-dən aşağıdır. Əksər tədqiqatçılar autizmin bir əla - L.Bin qə görə, əqli geriliyi olan uşaqların mə tinin olmasında vahid mövqe bildirirdilər. 20%-də autizm əlamətləri olmuşdur. 87 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi L.Binqə görə, uşaq autizminin klassik sıra çətinliklər yaradır. “Normal psixi inki- əlamətləri ilə yanaşı, “periferik variantı” da şafı olan uşaqlarla işləyən müəllimlər bir tə- vardır. Ehtimal edilir ki, uşaq autizminin rəf dən defektologiya sahəsində biliyə sahib kliniki mənzərəsi onun müxtəlif etiologiya ol mur, korreksiya işlərini apara bilmir. Eləcə bağlı olmasından irəli gəlir. də bu və digər cəhətdən belə uşaqlarla iş- Uşaq autizminin etioloji əlamətləri ilə ləmək istəmirlər”. Bu sözləri ilə L.M.Kob- bağlı mütəxəssislər arasında fikir ayrılığı rina hesab edir ki, inklüziv təhsilə ehtiyacı mövcuddur. L.Kanner uşaq autizminin ya- olan uşaqların normal in kişafı olan uşaqlarla ran ması səbəblərini valideynlərlə bağlayır. birgə oxuması bir sıra prob lemlər yaradır. Göstərir ki, belə uşaqların valideynləri adə- Digər uşaqlar onları qə bul etmir, ailədə tən yüksək intellektə və soyuq emosional onlara yüksək diqqət gös tə rildiyi halda sferaya malik olurlar. Onun bu yanaşmasını məktəbdə əksinə olur və nə ticədə bu uşaqlar B.Bettelheim, L.Despert, B.Rank və baş- məktəb həyatına alışa bil mirlər. qaları da qəbul edir və digər amillərin də ol- Autist uşaqlar üçün xarakterik olan du ğunu qeyd edirlər. Bildirirlər ki, vali deyn- xüsusiyyətlərdən biri də diqqətsizliklə bağlı- lər bioloji cəhətdən sağlam olsalar da on ların dır. Onlar bir qayda olaraq diqqətlərini lazım uşaqların tərbiyəsi və qarşılıqlı mü nasibət- olan obyektin üzərinə yönəldə bilmirlər və lərində problemlər vardır. onlarda hiperaktivlik müşahidə olunur. Bu B.Bettelheimə görə, uşaq o dərəcədə isə özünü uşağın davranışında, təlim fəaliy- qorxudulur, ətraf mühitlə əlaqəsi o qədər zəif yətində, qarşılıqlı münasibətlər sistemində olur ki, nəticədə özünə qapanır, baş ve rən də - əks etdirir. Belə uşaqlarda nitq inkişafı və yişikliklərə qarşı ya laqeyd, yaxud da af fek - təlim vərdişləri çətinliklə yaranır. Davranış tiv münasibət göstərir. Nəticədə, autist uşaq və psixikada olan bu problem uzun müddət daim qorxu və stress vəziyyətində yaşayır. davam etdikdə tədricən deviant davranışa Son onilliklərdə aparılan tədqiqatlar çev rilir. Koqnitiv və davranışda olan po- sübut edir ki, uşaq autizmi istənilən mühitdə, zuntu, demək olar ki, 70 % yeniyetmədə, 50 istənilən ailədə baş verə bilər. Yəni vali- % yaşlı adamlarda qalır. deynlərin statusu, təhsili, mədəni səviyyəsi, Pedaqoji-psixoloji, tibbi tədqiqatlar iqtisadi vəziyyəti heç bir əhəmiyyət kəsb göstərir ki, böyüməkdə olan nəslin psixi və etmir. fiziki sağlamlığı, vəziyyəti ilbəil pisləşir. Uşaq autizminin, xüsusilə şizofreniya A.A.Baranov Rusiya Federasiyası üzrə əlamətləri olanların daha çox irsi amillərlə statistik məlumatı şərh edərək vəziyyətin bağlılığını əsas götürənlər də vardır. doğrudan da acınacaqlı olduğunu bildirir. O Psixoloji-pedaqoji tədqiqatlarda au - göstərir ki, sağlamlıq imkanları məhdud tizm daha çox psixi inkişafda ləngimə kimi olan uşaqların sayı durmadan artır. göstərilir, bu uşaqların təlim-tərbiyəsinə Azərbaycanda isə bu barədə statistik geniş diqqət yetirilir. Bunun üçün ilk məlu mat yoxdur. növbədə xüsusi məktəblərdə inklüziv təhsilə İnkişaf etmiş ölkələrdə, xüsusilə ABŞ- ayrıca yer verilir. Onlar burada başlıca mə - da sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaq- sələ kimi kadr hazırlığını önə çəkirlər. Gös - larla iş, onların təhsili, cəmiyyət həyatında tərirlər ki, inklüziv təhsillə xüsusi hazırlığı iş tirakının təmin olunması sosial siyasət olan müəllimlər məşğul olmalıdılar. kimi qəbul edilir. Psixi və fiziki inkişafında problemləri ABŞ-da fiziki və psixi imkanları məh- olan uşaqların sağlam uşaqlarla təhsili bir dud olan uşaqların valideynləri təhsil və so- 88 “Azərbaycan məktəbi” 2013/6 sial xidmət sahəsinin sifarişçiləri hüququ qa- ridge University Press.1991, p. 37-93. zanmışlar. İlkin kömək yalnız xəstə uşaqlara 4. İsmayılov N. Psixiatriya: Аli mək - deyil, onların ailələrinə də olunur. Bütün təblər üçün dərslik. Bakı: Maarif, 1992, 370 s. bunlar isə qəbul olunmuş qanunlarda təsbit 5. Коробейников И. Нарушения раз- olunur. вития и социальная адаптация. М.: Qoyulmuş qaydaların pozulması məh- ПЕРСЭ, 2002,191 стр. kəmələrlə qurtarır. R.İ.Əliyev Çikaqoda baş 6. Кропотов 70. Д. Современная vermiş bir hadisəni nümunə kimi göstərir: диаг ностика и коррекция синдрома нару- “Valideynlərdən biri məktəbi, o cümlədən шения внимания. СПб.: Элби, 2005, 148 məktəb psixoloqunu məhkəməyə verir. Va- стр. lideynlərin qənaətinə görə onların uşağı mək - 7. Внешняя среда и психическое раз- tə bin ümumi həyatından təcrid edilib. Uşaq витие ребенка/ Под ред. Р.В. Тонковой- vaxtının çoxunu xəstə uşaqlar üçün xüsusi Ямпольской. М.: Медицина, 1984, 207 стр. sinif otağında keçirib”. Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək Т.Вердиева qeyd etmək istərdik ki, autizm bir xəstəlik ki - Психологопедагогические теории mi qədim bir tarixə malik olsa da, onun ayrıca об аутизме и его анализ xəstəlik kimi öyrənilməsinə ötən əsrin 40-cı Резюме illərindən başlanılmışdır. İnkişaf etmiş ölkə - В статье отмечены история изуче- lərdə bu sahədə kifayət qədər tibbi, pedaqoji- ния проблем аутизма, исследования нап - psixoloji tədqiqatlar aparılsa da hələlik vahid равлений в этой области. В то же время mövqeyə gəlmək mümkün olmamışdır. Azər - анализируются виды и уровни ау тизма. baycanda isə problemə son illərdə diqqət ye - Определяется воздействие аутизма на фор- tirilməyə başlanmışdır. Bununla belə bir neçə мирование человека как личности, на ədəbiyyatda autizm termini işlənsə də onunla социализацию и интеллектуальное раз - bağlı tədqiqat aparılmamışdır. Pedaqoji- витие. Также нашли отражение педагоги- psixoloji tədqiqatlar isə ümumən yoxdur və чески-коррекционные проблемы ау тизма, belə uşaqların diaqnostikası, korreksiyası, инклюзивного образования и прочие onlarla təlim-tərbiyə işinin təşkili öz həllini вопросы. gözləyən məsələlər dəndir. T.Verdiyeva Rəyçilər: prof. R.Əliyev dos. R.Rəhmanov Psycho-pedagogical approach to autism İstifadə edilmiş ədəbiyyat 1. Никольская О., Баенская Е., Summary Либлинг М. Аутичный ребенок. Путии по - The article is dedicated to the history мощи. Изд. 4-е. М.: Теревинф, 2007, 288 стр. and researches of autism. The types and rates 2. Франческа А. Введине в психоло- of autism are analyzed. The impact of autism гическую теорию аутизма. М.: Теревинф, on the person’s socialization and cognitive 2006, 216 стр. development is also reflected. It is also spo- 3. Asperger H. Autistic phychopathy in ken about pedagogical-correction problems childhood / in Autism and Asperger synd - of autism, inclusive education and other issu- rome// Ed by U.Frith. -Cambridge: Сamb - es. 89