Table Of Content

W serii ukazały się ATLAS FILOZOFII ATLAS HISTORII ŚWIATA tom I ATLAS HISTORII ŚWIATA tom II ATLAS HISTORII POLSKI ATLAS FIZYKI ATLAS MUZYKI tom I W przygotowaniu ATLAS MATEMATYKI ATLAS ARCHITEKTURY Ulrich Michels ATLAS MUZYKI II tom Opracowanie graficzne Gunther Vogel Przełożył Piotr Maculewicz Tytut oryginału dtv-ATLAS MUSIK Przekład wg wydania 16 z 1995 r. (t. I) i wydania 11 z 1999 r. (t. II) © 1977, 1985 Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH & Co. KG, München All rights reserved Redakcja Ewa Ostaszewska Katarzyna Nawrocka Konsultacja Barbara Szczęsna-Remisz Projekt okładki Katarzyna A. Jarnuszkiewicz Micha) Korwin-Kossakowski Zdjęcie na okładce STOCK IMAGERY/BE&W Łamanie Andrzej Piątkowski ISBN 83-7255-158-8 Wydanie pierwsze Warszawa 2003 Wydawca Prószyński i S-ka SA ul. Garażowa 7 02-651 Warszawa Druk i oprawa Drukarnia Naukowo-Techniczna Spółka Akcyjna 03-828 Warszawa ul. Mińska 65 Spis treści tomu I Przedmowa 5 Skróty, oznaczenia, wskazówki wykonawcze 70 Wykaz skrótów 8 Praktyka wykonawcza 82 System tonalny I: podstawowe założenia, Część teoretyczna interwały 84 System tonalny II: skale 86 Wprowadzenie: muzyka i historia muzyki 11 System tonalny III: teorie 88 System tonalny IV: historia 90 Muzykologia 12 Kontrapunkt I: podstawy 92 Kontrapunkt II: formy 94 Akustyka Harmonia I: trójdźwięki, kadencje 96 Nauka o falach, rodzaje drgań 14 Harmonia II: modulacje, analiza 98 Cechy dźwięku 16 Generałbas 100 Dodekafonia 102 Fizjologia słuchu Forma I: postać muzyczna 104 Narząd słuchu, proces słyszenia 18 Forma II: kategorie formotwórcze 106 Forma III: formy muzyczne 108 Psychologia stuchu Zjawiska słuchowe, typy słuchu 20 Gatunki i formy Aria 110 Fizjologia głosu Chorał 112 Fizjologia, akustyka 22 Fuga 114 Kanon 116 Instrumentoznawstwo Kantata 118 Wprowadzenie 24 Koncert 120 Idiofony I: idiofony zderzane. Madrygał 122 uderzane - prętowe 26 Motet 124 Idiofony II: uderzane sztabki i płyty 28 Msza 126 Idiofony III: uderzane naczynia. Muzyka programowa 128 grzechotki 30 Opera 130 Membranofony: kotły, bębny 32 Oratorium 132 Chordofony I: cytry 34 Pasja 134 Chordofony II: strunowe instrumenty Pieśń 136 klawiszowe 36 Preludium 138 Chordofony III: fidèle, viole 38 Recytatyw 140 Chordofony IV: rodzina skrzypiec 40 Serenada 142 Chordofony V: lutnie, teorbany 42 Sonata 144 Chordofony VI: gitary, harfy 44 Suita 146 Aerofony I / instrumenty dęte Symfonia 148 blaszane 1: wiadomości ogólne 46 Taniec 150 Aerofony II / instrumenty dęte Utwór charakterystyczny 152 blaszane 2: rogi 48 Uwertura 154 Aerofony III / instrumenty dęte Wariacje 156 blaszane 3: trąbki, puzony 50 Aerofony IV / instrumenty dęte drewniane 1 : Część historyczna flety 52 Aerofony V / instrumenty dęte drewniane 2: Prehistoria i najwcześniejsze instrumenty stroikowe 54 dzieje muzyki 158 Aerofony VI / organy 1 56 Aerofony VII / organy 2; instrumenty Wielkie kultury antyczne pokrewne organom 58 Mezopotamia 160 Elektrofony I: przetworniki Palestyna 162 elektroakustyczne, generatory 60 Egipt 164 Elektrofony II: organy elektroniczne, Indie 166 inne przetworniki dźwięku 62 Chiny 168 Orkiestra: typy obsady, historia 64 Grecja I (III tysiąclecie - VII w. p.n.e.) .. 170 Grecja II (VII—III w. p.n.e.); instrumenty Teoria muzyki muzyczne 172 Notacja muzyczna 66 Grecja III: teoria muzyki, zabytki 174 Partytura 68 Grecja IV: system tonalny 176 294 Spis treści Późny antyk i wczesne średniowiecze Instrumenty muzyczne 226 Rzym. wędrówki ludów 178 Muzyka Kościoła wczesno Renesans 228 chrześcijańskiego 180 Informacje ogólne Bizancjum 182 Fauxbourdon, faktura, parodia 230 Gatunki wokalne, biała notacja Średniowiecze menzuralna Chorał gregoriański / historia 184 Anglia w XV w. .234 Chorał gregoriański / notacja, neumy ... 186 Franko-flamandzka muzyka wokalna ' ' 1 Chorał gregoriański / system tonalny ... 188 (1420-1460): początki, Burgundia .. •. -236 Chorał gregoriański / tropy i sekwencje .. 190 Franko-flamandzka muzyka wokalna 1 / 2 Liryka świecka / trubadurzy i truwerzy I . 192 (1420-1460): Dufay „ Liryka świecka / trubadurzy i truwerzy II 194 Franko-flamandzka muzyka wokalna II Liryka świecka / minnesang I 195 (1460-1490); III / 1 (1490-1520) 240 Liryka świecka / minnesang II, Franko-flamandzka muzyka wokalna III / 2 meistersang 196 (1490-1520): Josquin 242 Wielogłosowość / wczesne Franko-flamandzka muzyka wokalna IV organum (IX-XI w.) 198 ( 1520-1560): Willaert, Gombert 244 Wielogłosowość / epoka St. Martial .... 200 Franko-flamandzka muzyka wokalna V Wielogłosowość / epoka Notre Dame I .. 202 (1560-1600): Lasso 246 Wielogłosowość / epoka Notre Dame II . 204 Szkoła rzymska, Palestrina 248 Wielogłosowość / Ars antiqua I: motet . . 206 Szkoła wenecka 250 Wielogłosowość / Ars antiqua II: Świecka muzyka wokalna we Włoszech gatunki, teoria 208 i Francji I 252 Wielogłosowość / Ars antiqua III: Świecka muzyka wokalna we Włoszech notacja menzuralna, źródła 210 i Francji II 254 Wielogłosowość / wielogłosowość Niemiecka muzyka wokalna 256 peryferyjna w XII w. 212 Muzyka wokalna w Hiszpanii i Anglii . . 258 Wielogłosowość / Ars nova I: Muzyka organowa, klawesynowa system menzuralny, motet 214 i lutniowa I: Niemcy, Włochy 260 Wielogłosowość / Ars nova II: Muzyka organowa, klawesynowa izorytmia, faktura dyszkantowa 216 i lutniowa II: Francja, Hiszpania, Anglia 262 Wielogłosowość / Ars nova III: msza, Muzyka smyczkowa i zespołowa 264 Machault 218 Wielogłosowość / trecento 1 (1330-1350) 220 Bibliografia 266 Wielogłosowość / trecento II (1350-1390) 222 Wielogłosowość / schyłek XIV w., Indeksy Ars subtilior 224 Indeks osobowy i rzeczowy 269 Spis treści tomu II przedmowa 297 Opera VII / Niemcy 2: Mozart, Beethoven 384 Wykaz skrótów 298 Oratorium 386 Muzyka kościelna I 388 Cześć historyczna Muzyka kościelna II 390 Muzyka kościelna III 392 Barok Pieśń 394 Informacje ogólne 300 Klawesyn i fortepian I / styl galant Pojmowanie muzyki 302 i sentymentalizm 396 Język muzyczny 304 Klawesyn i fortepian II / czasy Haydna Struktury muzyczne 306 i Mozarta 398 Opera I / Wiochy: początki 308 Fortepian III / czasy Beethovena 400 Opera II / Wiochy: szkoła wenecka 310 Fortepian IV / Beethoven 402 Opera III / Wiochy: Wenecja, Muzyka kameralna I / skrzypce, Rzym, Neapol 312 wiolonczela 404 Opera IV / Wiochy: neapolitańska szkoła Muzyka kameralna II / trio fortepianowe, operowa 314 kwartet fortepianowy 406 Opera V / Francja 316 Muzyka kameralna III / trio smyczkowe, Opera VI / Anglia 318 kwartet smyczkowy 408 Opera VII / Niemcy i in 320 Muzyka kameralna IV / kwartet Oratorium I 322 smyczkowy 2, kwintet smyczkowy .... 410 Oratorium II 324 Muzyka kameralna V / instrumenty Katolicka muzyka kościelna I 326 dęte i in 412 Katolicka muzyka kościelna II 328 Muzyka orkiestrowa I / wczesne Ewangelicka muzyka kościelna I 330 symfonie 414 Ewangelicka muzyka kościelna II 332 Muzyka orkiestrowa II / symfonika Pieśń 334 klasyczna: Haydn 416 Monteverdi 336 Muzyka orkiestrowa III / symfonika Schütz 338 klasyczna: Mozart, Beethoven 418 Organy i klawesyn I / Wiochy, Niderlandy, Muzyka orkiestrowa IV / symfonie Francja 340 Beethovena 420 Organy i klawesyn II / Niemcy, XVII w. .. 342 Muzyka orkiestrowa V / uwertura, Organy i klawesyn III / Niemcy, XVIII w. . 344 balet i in 422 Organy i klawesyn IV / Bach 346 Muzyka orkiestrowa VI / koncert 1 : Organy i klawesyn V / XVIII w., skrzypce, fortepian 424 inne kraje; muzyka lutniowa 348 Muzyka orkiestrowa VII / koncert 2: Muzyka na instrumenty instrumenty dęte; koncerty zespołowe; smyczkowe I / skrzypce 350 praktyka wykonawcza 426 Muzyka na instrumenty smyczkowe II; Haydn 428 muzyka na instrumenty dęte 352 Mozart 430 Orkiestra I / początki, informacje ogólne . 354 Beethoven 432 Orkiestra II / gatunki: suita, balet 356 Orkiestra III / concerto grosso 358 XIX wiek Orkiestra IV / koncert solowy 360 Informacje ogólne 434 Bach 362 Pojmowanie muzyki 436 Händel 364 Język muzyczny 438 Opera I / Włochy: opera belcanto 440 Klasycyzm Opera II / Włochy: weryzm 442 Informacje ogólne 366 Opera III / Włochy: Verdi 444 Pojmowanie muzyki 368 Opera IV / Francja: grand opéra, Struktury formalne 370 drame lyrique 446 Opera I / opera seria: Opera V / Francja: opéra comique, Leo, Hasse, Jommelli 372 operetka 448 Opera II / opera buffa 1 : Opera VI / Niemcy: opera romantyczna .. 450 Pergolesi, Paisiello 374 Opera VII / Niemcy: dramat muzyczny, Opera III / opera buffa 2: Mozart 376 opera baśniowa 452 Opera IV / Francja 1 : Opera VIII / Niemcy: Wagner 454 Rousseau, Monsigny 378 Opera IX / pozostałe kraje 456 Opera V / Francja 2: Gluck, Grétry 380 Oratorium 458 Opera VI / Niemcy 1 : Mozart 382 Muzyka religijna I 460 Wykaz skrótów fort. - fortepian, fortepianowy fr. - francuski fragm. - fragment a. -akt acc. - accompagnato gat. - gatunek afryk. - afrykański gc. - wielki bęben akomp. - akompaniament gt- - głos, głosowy; głównie Ali. - Allegro gr- - grecki amer. - amerykański grn. - górny ang. - angielski ar. - harfa harm. - harmoniczny arab. - arabski hebr. - hebrajski archi. - smyczki hist. - historyczny asyr. - asyryjski hiszp. - hiszpański austr. - austriacki azjat. - azjatycki ind. - indyjski instr. - instrument, instrumentalny batt. - perkusja mv. - invenit baryton. - barytonowy irl. - irlandzki b.c. - basso continuo iron. - ironiczny bel. - klarnet basowy, basklarnet bibl. - biblijny jęz. -język, językowy bizant. - bizantyjski blasz. - blaszany eb. - kontrabas cel. - czelesta kam. - kameralny chiń. - chiński kat. - katolicki cfg. - kontrafagot konstr. - konstruktor cl. - klarnet kośc. - kościelny cf. - cantus firmus cmp. - dzwony lib. - libitum cmplli - dzwonki lx - partia lewej ręki cor. -róg liturg. - liturgiczny cor i. - rożek angielski ernt. - kornet tac. - łacina, łaciński cp. - contrapunctus c.p. - colla parte m. - męski cylindr. - cylindryczny mat. - mały cz. - część melod. - melodyczny częst. - częstotliwość ml. - młodszy muz. - muzyka, muzyczny d. -dęty dawn. - dawny n. - następny div. - divisio n.c.n. - nota contra notam dln. - dolny natur. - naturalny dl. - długość niderl. - niderlandzki dosl. - dosłownie niem. - niemiecki drewn. - drewniany nis. - niski dyn. - dynastia, dynastyczny norw. - norweski nt. - na temat elektr. - elektryczny elektron. - elektroniczny ob. - obój europ. - europejski op - opus ew. - ewentualnie, ewentualny orę. - organy ewang. - ewangelicki ork. - orkiestra, orkiestrowy oryg. - oryginalny f. - folio ta sc. - fasciculus Pf - fortepian fg. - fagot piast. - plastyczny fl. -flet pocz. - początek, początkowo fi. pice. - flet piccolo podst. - podstawowo, podstawowy fiz. - fizyczny podw. - podwójny flam. - flamandzki poj. - pojedynczy Atlas muzyki 299 pot- - połowa tł. - tłumik port, - portugalski tmb - mały bęben poszcz. - poszczególny tmp - kotły powst. - powstanie Ir - trąbka p.r. - partia prawej ręki tr. -tryl prow. - prowadzony trg - trójkąt prowans. - prowansalski tw. - tworzywo przekt. - przekład przetwórz, - przetworzenie u kr. - ukraiński przykt. - przykład używ. - używany ptti - talerze - wers rec. - recytatyw vbf - wibrafon red. - redakcja - wiolonczela rei. - religijny via - altówka rkp. - rękopis - skrzypce romant. - romantyczny rys. - rysunek - wariacja rytm. - rytmiczny węg. - węgierski rzym. - rzymski wg - według wiol. - wiolonczela sanskr. - sanskryt, sanskrycki wlk. - wielki sc. - scena, sceniczny wł. - włoski - sepultas wtaśc. - właściwie skrz. - skrzypce, skrzypcowy wok. - wokalny smyczk. - smyczkowy wspótcz. - współczesny st. - stopień wyd. - wydawać, wydawany stacc. - staccato wyk. - wykonać, wykonany, wykonawczy symf. - symfonia, symfoniczny wys. - wysoki, wysokość szwedz. - szwedzki zał. - założenie, założony śred. - średnica Zjedn. - Zjednoczone średniow. zw. - zwany - średniowieczny t. - tom - żeński tb - tuba tbn puzon \lf - ksylofon temper. - temperowany 300 Barok / informacje ogólne Barok / informacje ogólne 301 Okres od ok. 1600 do 1750 tworzy w historii matematyczny. Harmonia sfer jest muzyką, ta zaś muzyki spójną epokę stylistyczną - barok (termin stanowi zarazem symbol wszechporządku. nrzejety z historii sztuki), określaną też jako epo ka generałbasu (RIEMANN) lub epoka stylu Proces twórczy koncertującego (HANDSCHIN). Terminu "ba Artysta nie naśladuje już natury, lecz tworzy jak rok" (port. barrocco, perła o nieregularnym ona, posługując się uczuciem i rozumem, jest kształcie) po 1750 używano w sensie pejoratyw więc twórczym geniuszem. Często obraca się to nym: oznaczał on napuszoność i przeładowanie pozornie przeciw naturze: architekt wznosi pa dawnej sztuki. Muzykę barokową uważano za łace i ogrody według matematyczno-geometrycz- powikłaną harmonicznie, pełną dysonansów, nych projektów na bagnach i odludziu, poeta trudną melodycznie i szorstką, czyli po prostu - tworzy retorycznie wyszlifowane i uczone dzie barokową (ROUSSEAU, 1767; KOCH, 1802). ła, muzyk staje się musicuspoeticus (s. 305). Każ Barok został doceniony dopiero w XIX w. da forma stworzona przez człowieka przeciwsta Ok. 1600 silnie odczuwano dokonującą się prze wia się naturze. Liczne użytkowe formy baro mianę stylistyczną; kultywowano dawną polifo kowe jawią się więc jako sztuczne i nienaturalne: nię, lecz jednocześnie po raz pierwszy współist od kwiecistych przemówień po perukę, od dwor niały ze sobą dwa style (stiłe antico, słile moder skiego ceremoniału po kastratów. Świat to teatr no). Najważniejszy barokowy gatunek - opera - z aktorami, mistrzami ceremonii i muzyką. pojawia się także ok. 1600. Cezura roku 1750 Za sprawą usilnych poszukiwań nowości w ob (śmierć BACHA) jest mniej oczywista. Nowe szarze religijnym, filozoficznym i naukowym za tendencje stylu prostego, czułego, naturalnego łamała się jednak wewnętrzna świadomość me stają się widoczne ok. 1730 i prowadzą już. ok. tafizyczna. Jeszcze w średniowieczu orientacja 1780. do kulminacji klasycyzmu. metafizyczna określała wszelkie obszary życia, była widoczna w sięgających nieba katedrach, Światopogląd słyszalna w centralnej pozycji cantus firmus. Stosunek do życia i umysłowość danej epoki wi W baroku podobną pozycję zajmuje ukierun dać we wszystkich jej przejawach. Człowiek ba kowanie na doczesność widoczne w pysznych roku nie czuje się już tylko odbiciem Boga, wzor pałacach i kościołach oraz słyszalne w indywidu cem i ideałem piękna jak w renesansie, lecz kimś alizmie stylu koncertującego. W Anglii rodzi się głęboko odczuwającym swe namiętności (afekt, już nowy liberalizm, który doprowadzi m.in. do patos) i fantazje. Barok lubuje się w przepychu rewolucji francuskiej i nowoczesnej republiki i blasku, kocha pełnię i skrajności, poszerza gra mieszczańskiej. Absolutyzm ancien regime u wy nice tego co realne, posługując się fantastycz daje się ostatnią kulminacją dawnego sposobu nym iluzjonizmem. Podczas gdy renesans w swej bycia. W tym sensie także dzieło BACHA jawi się wzorowanej na antyku klarowności byl apoliiń- jako ostatnie wcielenie nieprzerwanej, sięgają ski, barok ma zmysłowy charakter dionizyjski; cej średniowiecza tradycji muzycznej. dopiero w klasycyzmie osiągnięto syntezę tych dwóch pierwiastków. Rzeczywistość polityczno-społeczna Barokowy obraz świata jest harmonijny i racjo Barokowe państwo jest wciąż zamieszkane przez nalnie uporządkowany. Znajduje to odzwiercie społeczeństwo stanowe, na które składają się ta dlenie również w muzyce: w spekulatywnej sym kie grupy, jak: król i szlachta, kler, mieszczanie bolice liczbowej, w harmonii i rytmie generałba i chłopi (jako pierwszy, drugi i trzeci stan). Lecz su, w wielorakich odniesieniach do Boga (zob. ów porządek z Bożej Łaski daje się jeszcze utrzy cytat z BACHA, s. 101). Wprawdzie podziały mać tylko siłą. Ludwik XIV nazywa siebie Kró- religijne, podboje i wojna trzydziestoletnia znisz lem-Słońce i Państwem (L'état c'est moi), wspie czyły ów porządek, lecz zarazem wzmocniły tę ra go szlachta, kler i wojsko. W miastach żyje bo sknotę za nim. Ponadto, jedynie racjonalne upo gate i wykształcone mieszczaństwo. Lud wiej rządkowanie pozwala kierować namiętnościami ski coraz bardziej biednieje; 4/5 ludności Europy ludzkimi (HOBBES: ..człowiek człowiekowi wil stanowią analfabeci. kiem"). W życiu i sztuce wiedzie to do wysubli Przekazywana ustnie muzyka ludowa (pieśni, mowanej stylizacji. tańce) w większości zaginęła (instrumenty, zob. Nowa świadomość wpływa również na stosu s. 305). Dla historii muzyki większe znaczenie ma nek do natury, nie tradycja i wiara, lecz empiria jednak zachowana kultura muzyczna warstw i krytyka, inspirowana przekonaniem o harmo wyższych. nicznej pełni, prowadzą do nowego pojmowania Główne instytucje muzyczne to: dwór. kościół świata: KOPERNIK. GALILEUSZ, KEPLER (kantoraty), urzędy miejskie (muzyka ratuszo dowiedli, że Ziemia nie jest centrum Wszech wa), szkoły (chóry chłopięce), instytucje miesz świata, KARTEZJUSZ, PASCAL, SPINOZA czańskie (mieszczańska muzyka kameralna) wykładali doświadczaną przez człowieka i filo i opera. zoficznie uzasadnianą etykę i moralność. Po wstają akademie nauk i sztuk służące podniesie niu poziomu rzemiosła i sztuki. Dominuje matematyka, gdyż cały świat i wszel kie jego zjawiska są określone przez porządek