Table Of Content

Redaktorzy 23. wydania oryginalnego F. Paulsen i J. Waschke Sobotta Atlas anatomii człowieka Głowa, szyja i układ nerwowy Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski w w w .e-sobotta.com [> r Aby uzyskać dostęp należy: o otworzyć stronę: www.e-sobotta.com • zarejestrować się, podając swoje dane i hasło • wprowadzić kod h Ważne informacje: Wszelkie dostępne w dodatku elektronicznym materiały (teksty i ryciny) znajdujące się na stronie: www.e-sobotta.com mogą być wykorzystywane jedynie Uwaga: książka z uwidocznionym przez osobę, która nabyła podręcznik. Dostęp online kodem nie podlega zwrotowi opiera się bowiem na zasadzie niepowtarzalnego kodu przypisanego tylko jednemu użytkownikowi. W związku z tym jakiekolwiek udostępnianie lub odsprzedawanie kodu innym osobom jest surowo zabronione. Surowo zabronione jest również korzystanie z zawartych w wersji elektronicznej danych przez biblioteki lub inne Z tą książką będziesz instytucje. umiał więcej! Ostrzeżenie! Zmiana hasła nie jest możliwa. W przy padku jego utraty dostęp do wersji elektronicznej Zakup atlasu zapewnia dostęp online atlasu zostanie natychmiast i bez dodatkowego do dodatkowych materiałów w języku ostrzeżenia zamknięty. angielskim: o ćwiczeń typu drag-and-drop o wskazówek dotyczących preparo Oferta może ulec zmianie. wania określonych struktur anatomicznych V J Wskazówki dla czytelników Na początkowych stronach każdego rozdziału: o stosunki topograficzne ukazane na schematach struktur o krótka charakterystyka danego działu anatomii wraz z elementa o odsyłacze do tabel stawów, mięśni i nerwów znajdujących się mi anatomii topograficznej w oddzielnym zeszycie o uwagi kliniczne o wskazania powiązanych ze sobą rycin, tabel i tekstów o wskazówki Odnoszące się do preparowania struktur anatomicz o uwagi kliniczne pomocne w przygotowaniu się do egzaminów, nych kolokwiów i zaliczeń o tematyczne listy przeglądowe, a w nich najistotniejsze hasła i za gadnienia Na końcowych stronach atlasu: ° skróty W atlasie: o słownik pojęć anatomicznych o u góry każdej 'Strony pasek menu informujący o tematyce rozdziału o szczegółowy skorowidz o najważniejsze struktury anatomiczne na rycinach wyróżnione grubą czcionką Nowy sposób prezentacji anatomii Szyja Mięśnie — gardło - Pasek menu odsyłający Temat do tematyki rozdziału Schemat struktury objaśniający położenie i płaszczyzny przekroju Wyróżnienia najważniej szych struktur anatomicznych na rycinie Uwagi kliniczne Uwagi kliniczne pomocne w przygotowaniu się do egzaminów, kolokwiów i zaliczeń W PIERWSZYM I DRUGIM TOMIE: 1 Ogólne pojęcia anatomiczne osie i płaszczyzny ciała -+ powierzchnia ciała rozwój -*■ narządy ruchu -+ u n naczynia i nerwy -*• obrazowanie przyżyciowe powłoka wspólna c u r y d ą z r a 2 Tułów N . anatomia powierzchniowa -+ rozwój -+ szkielet -» obrazowanie e n przyżyciowe -> mięśnie -> naczynia i nerwy -* topografia, grzbiet gruczoł z c mi sutkowy -+ topografia, brzuch i ściany brzucha o t a n a 3 Kończyna górna a ci anatomia powierzchniowa rozwój szkielet -+ obrazowanie przyżyciowe -»• ę -* oj mięśnie -♦ topografia -* przekroje p e n ól g O 4 Kończyna dolna 1 anatomia powierzchniowa -» szkielet obrazowanie przyżyciowe -> m mięśnie topografia -» przekroje o l 5 Narządy wewnętrzne klatki piersiowej serce -» płuca -* przełyk -* grasica -* topografia przekroje y c ni d e mi i 6 Narządy wewnętrzne jamy brzusznej ej n rozwój -+ żołądek -* jelito -» wątroba i pęcherzyk żółciowy -» z s u trzustka -* śledziona -> topografia przekroje z r b y m a j 7 Miednica i przestrzeń zaotrzewnowa ej, w nerki i gruczoł nadnerczowy -*• drogi odprowadzające mocz -* narządy płciowe o si odbytnica i kanał odbytowy -*• topografia -> przekroje r e pi Paulsen, Waschke Sobotta Atlas anatomii człowieka Głowa, szyja i układ nerwowy Przedmowa do IV polskiego wydania Atlasu anatomii człowieka J. Sobotty Obecne 23. oryginalne wydanie Atlasu anatomii człowieka Johannesa So serwację trójwymiarowej budowy narządów i ich wzajemnego położenia, co botty opracowali profesorowie Friedrich Paulsen i Jens Waschke, uznani jest podstawą rozpoznania lekarskiego. Preparując zwłoki ludzkie, studenci pracownicy naukowi w zakresie morfologii (anatomii i biologii komórki), do stykają się z zagadnieniami umierania i śmierci oraz kształtują umiejętność świadczeni nauczyciele akademiccy i klinicyści. pracy w zespole, bardzo ważną w przyszłej pracy klinicznej. Atlas skiada się z trzech tomów oraz załączonych oddzielnie, w formie kom Podkreślić należy, iż mimo zawartych w atłasie krótkich opisów, nie może pendium, tabel stawów, mięśni i nerwów; Tom pierwszy zawiera ogólne po on zastąpić podręcznika anatomii. Jest jednak przydatny w studiowaniu jęcia anatomiczne oraz opisy narządów ruchu, tom drugi obejmuje narządy przedmiotu, ułatwia bowiem zrozumienie budowy i topografii narządów wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy, a w tomie trzecim oraz przebiegu naczyń i nerwów. omówiono głowę i szyję, narządy wzroku, słuchu i równowagi oraz mózgo Do barwnych ilustracji anatomicznych dołączono wiele instruktywnych ob wie z nerwami czaszkowymi i rdzeń kręgowy. Do każdego tomu załączono razów tomografii komputerowej oraz magnetycznego rezonansu jądrowe krótki słownik objaśniający miana anatomiczne. Pod rycinami zamieszczone go, a także schematów i tabel. są krótkie opisy anatomiczne bardzo istotne w zajęciach prosektoryjnych Jesteśmy przekonani, iż obecne IV polskie wydanie Atlasu anatomii czło oraz przy powtarzaniu materiału. Ważne są także opisy rozwoju narządów wieka J. Sobotty, podobnie jak poprzednie wydania, stanie się wartościową oraz uwagi kliniczne, wyjaśniające przydatność anatomii w dyscyplinach kli pomocą w studiowaniu anatomii, a także w działalności klinicznej lekarzy, nicznych i motywujące do nauki anatomii. Wiadomości dotyczące rozwoju szczególnie specjalistów dyscyplin zabiegowych. Dołączone opisy anato wyjaśniają powstawanie wad wrodzonych w poszczególnych okresach ży miczne pod rycinami ułatwią powtarzanie materiału, uwagi kliniczne zaś cia wewnątrzmacicznego. W niektórych działach atlasu znajdują się wska przybliżą anatomiczne podstawy diagnostyki lekarskiej. zówki dotyczące preparowania oraz tematyczne listy przeglądowe wskaku Polecając unowocześniony Atlas anatomii człowieka J. Sobotty studentom, jące struktury i najważniejsze informacje. lekarzom oraz ogółowi pracowników ochrony zdrowia, będziemy wdzięczni Według autorów 23. oryginalnego wydania Atlas anatomii człowieka w obec za wszelkie uwagi dotyczące jego formy i treści. nej formie ma motywować studentów do zajęć prosektoryjnych, zwłaszcza do samodzielnego preparowania, oraz zwrócenia większej uwagi na aspek , Poznań, Łódź, marzec 2012 r. ty kliniczne w studiowaniu anatomii. Preparowanie bowiem zapewnia ob Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski Prof. dr Friedrich Pauisen Prof. dr Jens Waschke Studenci medycyny w prosektorium Potrzeba nauczania anatomii klinicznej Profesor Pauisen przywiązuje wielką wagę do zachowania się studentów Kierowana przez prof. dr. Jensa Waschkego Katedra Anatomii została w trakcie zajęć prosektoryjnych i do ich stosunku do zwłok darczyńców, powołana do życia w ostatnim czasie. „Nowo utworzona jednostka którzy ofiarowali swe ciało na potrzeby dydaktyczne. „Osobiste doświad naukowo-dydaktyczna powstała w związku z koniecznością ukierunkowa czenie nabyte podczas preparowania jest nadzwyczaj ważne do uwidocz nia nauczania anatomii w ścisłym powiązaniu z potrzebami klinicznymi" nienia rzeczywistego, trójwymiarowego obrazu budowy organizmu ludz - są to słowa wypowiedziane przez Jensa Waschkego, profesora w Insty kiego; zdobyta w prosektorium wiedza będzie później niezbędna w trakcie tucie Anatomii i Biostruktury Uniwersytetu w Wurzburgu. zdobywania wszelkiego rodzaju specjalizacji lekarskich. Nie można zapo „Uwagi kliniczne umieszczone w tym wydaniu atlasu Sobotty uwidoczniają minać o tym, że w prosektorium studenci, najczęściej po raz pierwszy, studentom medycyny już od pierwszego semestru potrzebę znajomości stykają się tak blisko i intensywnie z problemem umierania i śmierci. Sekcja budowy ludzkiego organizmu, tak ważną do zrozumienia wiedzy przeka anatomiczna uczy studenta medycyny nie tylko morfologii człowieka, lecz zywanej w czasie późniejszych studiów na latach klinicznych. Nauczanie także ma wpływ na zachowanie się w szczególnych sytuacjach, które anatomii klinicznej musi zastąpić wyłącznie mechaniczne zapamiętywanie mogą zaistnieć w praktyce lekarskiej. Tak ścisły, wzajemny kontakt, wystę szczegółów budowy poszczególnych struktur morfologicznych". pujący w trakcie ćwiczeń prosektoryjnych między poszczególnymi człon kami grupy studenckiej i ich nauczycielami akademickimi, nie powtórzy się Profesor Jens Waschke (ur. 1974) po ukończeniu studiów i otrzymaniu praktycznie już nigdy w późniejszym okresie studiów’’. dyplomu lekarza na Uniwersytecie w Wurzburgu habilitował się na tymże „Umieszczone w atlasie w wersji elektronicznej wskazówki dotyczące Uniwersytecie w 2007 roku. W latach 2003-2004 przebywał na dziewię techniki preparowania mają na celu przekazanie najważniejszych informacji ciomiesięcznym stażu naukowym w Davis (Uniwersytet Kalifornijski, USA) umożliwiających właściwe dotarcie do pokazanych na rycinach struktur pod kierunkiem prof. Fitza-Roya Curry’ego. Od czerwca 2008 roku kieruje anatomicznych. Uwagi te można wydrukować i posługiwać się nimi w trak III Katedrą Anatomii Uniwersytetu w Wurzburgu. Profesor Waschke, wspól cie zajęć praktycznych. Propozycji preparacyjnych dodanych do odpo nie ze swymi współpracownikami, w roku 2005 został uhonorowany przez wiednich rycin nie należy traktować jako obowiązujących instrukcji. Są one władze Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Wurzburgu nagrodą nauko jedynie wskazówką ułatwiającą odnalezienie właściwej drogi postępowania wą im. Alberta Koellikera. W 2006 roku prof. Waschke otrzymał nagrodę sekcyjnego w przypadkach kłopotów i niepewności dotyczących dalszego im. Wolfganga Bargmanna przyznaną Mu przez Niemieckie Towarzystwo etapu preparowania". Anatomiczne. Profesor Friedrich Pauisen urodzi) się w 1965 roku w Kilonii, a po ukoń W swych badaniach prof. Waschke zajmuje się głównie mechanizmami czeniu szkoły średniej i otrzymaniu świadectwa dojrzałości przeniósł się biologicznymi podtrzymującymi połączenia międzykomórkowe oraz ukła do Brunszwiku, gdzie uzyskał dyplom pielęgniarski. Po powrocie do Kilonii dami kontrolującymi czynność zewnętrznych i wewnętrznych barier w or studiował na wydziale lekarskim tamtejszego uniwersytetu, a po zakończe ganizmie człowieka. Zagadnienia te dotyczą m.in. bariery tkanki nabłonko niu studiów został zaangażowany na stanowisko pracownika naukowo-dy wej występującej w przypadkach zmian zapalnych, w tym mechanizmów daktycznego w Instytucie Anatomii przy Klinice Chirurgii Twarzowej Kliniki towarzyszących chorobom o podłożu autoagresywnym - np. pęcherzycy Chorób Gardła, Nosa i Uszu oraz Kliniki Chirurgii Szyi i Głowy Uniwersytetu (łac. pemphigus), schorzenia mogącego doprowadzić do zgonu pacjenta. im. Krystiana-Albrechta w Kilonii. W roku 2002, wraz ze swymi kolegami, Profesor Waschke uważa, że należy dokładnie poznać mechanizmy zawia otrzymał od władz Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Kilonii nagrodę dujące połączeniami międzykomórkowymi i doprowadzić do wytworzenia naukową za znakomite przygotowanie i zdanie egzaminu specjalizacyj leków mogących przywrócić stan prawidłowy w przypadkach wystąpienia nego w dziedzinie anatomii prawidłowej człowieka. Dodatkowe doświad zmian chorobowych. czenie i wiedzę prof. Pauisen zdobywał w czasie wielomiesięcznych staży zagranicznych w Klinice Chorób Oczu Uniwersytetu w Bristolu (Wielka Brytania). W latach 2004-2010 był zaangażowany na stanowisku profe sora uniwersyteckiego w Instytucie Anatomii i Biostruktury Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle, w tym czasie prowadził wykłady z zakresu anatomii oraz kierował zajęciami prosektoryjnymi. W roku 2010 prof. Pauisen otrzy mał stanowisko kierownika II Katedry w Instytucie Anatomii Uniwersytetu im. Fryderyka-Aleksandra w Erlangen. Profesor Pauisen od roku 2006 jest członkiem zarządu Niemieckiego Towarzystwa Anatomicznego (Anatomi- sche Gesellschaft), a od 2009 jest sekretarzem generalnym Międzynaro dowej Federacji Towarzystw Anatomicznych (International Federation of Associations of Anatomy - IFFA). Główne zainteresowania prof. Paulsena koncentrują się przede wszystkim wokół wrodzonych zespołów immunologicznych. Dotyczy to badania: związków peptydowych biorących udział w reakcjach odpornościowych, komórkowych markerów nowotworowych, protein zawartych w surfaktan- cie, glikoproteidów o dużej masie cząsteczkowej (m.in. mucyny), leczenia uszkodzeń rogówki, stanów zapalnych gałki ocznej i gruczołu łzowego (tzw. zespół suchego oka), a także zmian zwyrodnieniowych narządu wzroku. Redaktorzy 23. wydania oryginalnego F. i J. Pauisen Waschke So b o tta Atlas anatomii człowieka Głowa, szyja n okład nerwowy Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego Witold Woźniak i Kazimierz S. Jędrzejewski 569 barwnych tablic zawierających 627 rycin Elsevier Urban & Partner Wrocław Tytuł oryginału: Adresy redaktorów: Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Kopf, Hals und Professor Dr. med. Friedrich Paulsen Neuroanatomie Institut fur Anatomie II (Vorstand) Universitat Erlangen-Nurnberg Redaktorzy: UniversitatsstraBe 19 Friedrich Paulsen, Jens Waschke 91054 Erlangen ELSEVIER Professor Dr. med. Jens Waschke URBAN & FISCHER Institut fur Anatomie und Zollbiologie 23. Auflage 2010 Lehrstuhl III (Vorstand) © EIsevierGmbH, Munchen Julius-Maximilians-Universitat Der Urban & Fischer Verlag ist ein Imprint der Elsevier GmbH. Wurzburg ISBN 978-3-437-44073-1 KoellikerstraBe 6 97070 Wurzburg This edition of Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Kopf, Hals und Neuroanatomie, 23rd edition, editors: Professor Dr. med. Friedrich Paulsen and Professor Dr. med. Jens Waschke, is published by arrange- Twórca niniejszego dzieła, prof. dr med. Johannes Sobotta f, był profe ment with Elsevier GmbH. sorem oraz dyrektorem Instytutu Anatomii Uniwersytetu w Bonn. Książka Sobotta Atlas der Anatomie des Menschen. Kopf, Hals und Wydania niemieckie: Neuroanatomie, wyd. 23, pod redakcją prof. dra med. Friedricha 1. wydanie: 1904-1907 J. F. Lehmanns Verlag, Munchen Paulsena i prof. dra med. Jensa Waschkego, została opublikowana 2. -11. wydanie: 1913-1944 J. F. Lehmanns Verlag, Munchen przez Elsevier GmbH. 12. wydanie: 1948 i kolejne wydania Urban & Schwarzenberg, Munchen 13. wydanie: 1953, H. Becher (red.) Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumacze 14. wydanie: 1956, H. Becher (red.) nia na inne języki. Żadna część tej książki nie może być w jakiejkolwiek 15. wydanie: 1957, H. Becher (red.) formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Do 16. wydanie: 1967, H. Becher (red.) tyczy to również sporządzania fotokopii i mikrofilmów oraz przenoszenia 17. wydanie: 1972, H. Ferner i J. Staubesand (red.) danych do systemów komputerowych. 18. wydanie: 1982, H. Ferner i J. Staubesand (red.) 19. wydanie: 1988, J. Staubesand (red.) Ze względu na stały postęp w naukach medycznych lub odmienne 20. wydanie: 1993, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Schwarzenberg, nieraz opinie na temat stosowania metod diagnozowania, jak również Munchen możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby podczas podejmowania 21. wydanie: 2000, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Fischer, Munchen decyzji uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje. Pomoże to 22. wydanie: 2006, R. Putz i R. Pabst (red.), Urban & Fischer, Munchen zmniejszyć ryzyko wystąpienia błędu lekarskiego. 23. wydanie: 2010, F. Paulsen i J. Waschke (red.), Elsevier Urban & Fi © Copyright for the Polish edition by Elsevier Urban & Partner, scher, Munchen Wrocław 2012 Wydania licencyjne: Źródła niektórych rycin podano na s. VIII Atlasu. angielskie (mianownictwo angielskie), Elsevier Inc., Filadelfia Atlas składa się z trzech tomów oraz broszury z tabelami. angielskie (mianownictwo łacińskie), Atlas of Humań Anatomy, Elsevier Tom 1: Ogólne pojęcia anatomiczne GmbH, Urban & Fischer Narządy ruchu arabskie, Modern Technical Center, Damaszek Tom 2: Narządy wewnętrzne klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy chińskie, Ho-Chi Book Publishing Co, Tajwan Tom 3: Głowa, szyja i układ nerwowy chińskie (uproszczone), Elsevier, Health Sciences Asia, Singapur chorwackie, Nakłada Slap, Jastrebarsko Opracowanie i redakcja naukowa wydania IV polskiego: czeskie, Grada Publishing, Praga prof. zw. dr hab. n. med. Witold Woźniak, UM w Poznaniu francuskie, Tec & Doc Lavoisier, Paryż prof. zw. dr hab. n. med. Kazimierz S. Jędrzejewski, UM w Łodzi greckie (mianownictwo greckie), Maria G. Parissianos, Ateny greckie (mianownictwo łacińskie), Maria G. Parissianos, Ateny Tłumaczenie z języka niemieckiego: lek. med. Michał Pająk (rozdz, 10 - Ucho, rozdz. 12 - Mózgowie i rdzeń hiszpańskie, Editorial Medica Panamericana, Buenos Aires/Madryt kręgowy) holenderskie, Bohn Stafleu van Loghum, Houten dr n. med. Maciej Sebastian (rozdz. 8 - Głowa, rozdz. 9 - Oko, indonezyjskie, Penerbit Buku Kedokteran EGC, Dżakarta rozdz. 11 - Szyja) japońskie, Igaku Shoin Ltd., Tokio koreańskie, Elsevier Korea LLC Dyrektor Wydawnictwa: dr n. med. Andrzej Broniek polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław Redaktor naczelny: lek. med. Edyta Błażejewska portugalskie (mianownictwo portugalskie), Editora Guanabara Koogan, Redaktor prowadzący: Dorota Lis-Olszewska Rio de Janeiro Redaktor tekstu: Anna Broczkowska-Nguyen portugalskie (mianownictwo łacińskie), Editora Guanabara Koogan, Rio Producent: Wiesława Jeleńska-Hombek de Janeiro Opracowanie skorowidza: lek. med. Anna Świderska rosyjskie, Reed Elsevier LLC, Moskwa tureckie, Beta Basim Yayim Dagitim, Istambuł ISBN 978-83-7609-776-3 (tom 1) ukraińskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław ISBN 978-83-7609-709-1 (tom 2) ISBN 978-83-7609-713-8 (tom 3) węgierskie, az ember anatómiajanak atlasza Alliter Kiadai, Medicina ISBN 978-83-7609-717-6 (broszura z tabelami) Publishing, Budapeszt ISBN 978-83-7609-705-3 (całość) włoskie, Elsevier Masson STL, Mailand Elsevier Urban & Partner ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław tel. 71 330 61 61, faks 71 330 61 60 [email protected] www.elsevier.pl Łamanie i przygotowanie do druku: Andrzej Kuriata Druk na arkuszach piano i oprawa: Drukarnia Dimograf, Bielsko-Biała Spis treści Głowa Przegląd................................................................................................ 4 Szkielet i stawy..................................................................................... 5 Mięśnie................................................................................................... 40 Topografia............................................................................................. 46 Duże naczynia i nerwy........................................................................ 52 Nos ........................................................................................................ 58 Usta i jama ustna.................................................................................. 68 Gruczoły ślinowe.................................................................................. 90 Oko Rozwój..................................................................................................... 100 Oczodół ................................................................................................. 102 Powieki................................................................................................... 104 Narząd łzowy......................................................................................... 108 Mięśnie oka........................................................................................... 112 Topografia............................................................................................... 116 Gałka oczna..................................................................................... 125 Droga wzrokowa.................................................................................... 131 Ucho Informacje ogólne ................................................................................ 136 Ucho zewnętrzne.................................................................................. 138 Ucho środkowe..................................................................................... 142 Trąbka słuchowa .................................................................................. 148 Ucho wewnętrzne................................................................................ 151 Narząd słuchu i równowagi................................................................. 157 Szyja Mięśnie szyi........................................................................................... 164 Gardło..................................................................................................... 176 Krtań...................................................................................................... 180 Gruczoł tarczowy.................................................................................. 192 Topografia............................................................................................. 192 Mózgowie i rdzeń kręgowy Informacje ogólne................................................................................ 214 Opony mózgowia i unaczynienie....................................................... 216 Mózgowie............................................................................................... 228 Przekroje ............................................................................................... 274 Nerwy czaszkowe (mózgowe) ........................................................... 290 Rdzeń kręgowy ................................................................................... 324 Przedmowa W przedmowie do pierwszego wydania Atlasu anatomii człowieka w maju objaśniające ryciny mają pomóc studentom w zrozumieniu, co przedsta 1904 roku Johannes Sobotta napisał: „Wieloletnie doświadczenia zdoby wia preparat anatomiczny odnoszący się do danej okolicy ciała człowie te w czasie prowadzenia zajęć w prosektorium skłoniły autora do próby ka i dlaczego wybrano właśnie tę okolicę. Podział i kolejność rozdziałów przedstawienia w podręczniku rycin pokazujących jednocześnie struktury w podręczniku podporządkowano obecnym wymogom egzaminacyjnym obwodowej części układu nerwowego oraz naczynia krwionośne odpo i potrzebom wynikającym z toku nauczania. Do niniejszego wydania do wiedniej części, tak aby studenci mogli te obrazy porównać z dostępnymi łączono część brakujących, naszym zdaniem, ilustracji - szczególnie im preparatami. Ponadto podręcznik został ułożony w taki sposób, że dotyczyło to klasyfikacji i opisów przebiegu naczyń krwionośnych i ner naprzemiennie zawiera strony z tekstem i towarzyszące im strony z barw wów; dokonano również poprawek w opisach niektórych rycin. Więk nymi tablicami. Na tych ostatnich widnieją zasadnicze szczegóły budowy szość nowo wprowadzonych ilustracji ma za zadanie ułatwienie studen organizmu człowieka, a oprócz tego schematyczne r/sunki i krótkie teksty tom zrozumienia zaopatrzenia poszczególnych narządów przez naczynia objaśniające i pomagające w szybkiej orientacji w czasie korzystania krwionośne i włókna nerwowe. Aby zrealizować ten zamiar, przejrzeliśmy z atlasu w sali prosektoryjnej”. i opracowaliśmy znaczną liczbę przedstawionych nam do wyboru ilustra Podobnie jak trendy dotyczące mody, sposób korzystania przez stu cji, zastosowaliśmy skróty w opisach tychże, a także wskazaliśmy części dentów z klasycznych podręczników i atlasów, a także techniki uczenia tekstu, które należy wyróżnić wytłuszczoną czcionką, aby zwrócić uwagę się ulegają ciągłym zmianom. Jednym z głównych powodów tych zmian na najistotniejsze fragmenty tekstu. Liczne uwagi dotyczące zagadnień jest możliwość szybkiego dotarcia do wszelkiego rodzaju informacji za klinicznych mają na celu ubarwienie i urozmaicenie „suchej wiedzy anato pośrednictwem multimediów. Rozwój elektronicznych środków przeka micznej”, a także dają studentom przedsmak późniejszych zajęć i bezpo zu oraz związane z tym inne oczekiwania studentów odnośnie do pod średnich kontaktów z pacjentami. Tak pojęta anatomia kliniczna ukazuje ręczników i atlasów, z jakich mają korzystać, skłaniają wydawnictwa na słuchaczom studiów medycznych związek między morfologiczną wiedzą ukowe do wprowadzania na rynek pomocy naukowych również w formie teoretyczną a jej zastosowaniem w późniejszej praktyce lekarskiej. Cał przystosowanej do wymagań i możliwości współczesnej elektroniki. Po kowicie nowa jest koncepcja umieszczenia tzw. stron wprowadzających, twierdzeniem tego rodzaju potrzeb są wyniki badań opartych na opiniach poprzedzających każdy rozdział atlasu. Treści tam umieszczone umożli studentów, jak również wskaźniki rynkowe dotyczące sprzedaży konkret wiają Czytelnikowi orientację co do zawartości odpowiedniego rozdzia nych książek. Zgodnie z oczekiwaniami słuchaczy wydziałów lekarskich, łu, umieszczonych w nim danych klinicznych, a także pomagają i ukie stomatologicznych i wszelkiego rodzaju studiów paramedycznych pod runkowują studiujących w trakcie zajęć praktycznych w prosektorium, ręcznik odpowiadający określonym wymogom dydaktycznym powinien wskazując kolejne etapy sekcjonowania zwłok. Informacje na stronach zawierać treści zgodne z kierunkiem studiów, wystarczające do pomyśl wprowadzających określają m.in. zakres i tematykę pytań egzaminacyj nego zdania egzaminu końcowego. Zmiany muszą również dotyczyć ry nych z anatomii dla studentów wydziałów lekarskich i farmaceutycznych, cin w atlasach anatomicznych, choćby takich jak Atlas anatomii człowieka obowiązujących w trakcie sprawdzianów zarówno pisemnych, jak i ust Sobotty, który służył do nauki wielu pokoleniom lekarzy oraz absolwen nych. Nowością w obecnym wydaniu atlasu Sobotty są krótkie teksty tom studiów paramedycznych i jest ogólnie uznany za jeden z najlep dotyczące anatomii rozwojowej, dołączone do każdego rozdziału. Doty szych tego rodzaju podręczników. Jednakże w ocenie słuchaczy obecnie czy to także możliwości aktualnego dostępu (online) do elektronicznej, in studiujących medycynę pewna część rycin w atlasie Sobotty zawiera za ternetowej wersji podręcznika i znajdujących się tam dodatkowych rycin. dużo szczegółów i są one zbyt skomplikowane. Aby sprostać obecnym Dzięki temu możliwe jest korzystanie ze wszystkich obrazów, które można wymaganiom dydaktycznym i technicznym, należało podjąć decyzję po pobrać, aby wzbogacić wystąpienia w formie referatów, wykładów i pre czynienia częściowych zmian, wszelako w taki sposób, ażeby nie utra zentacji innego rodzaju. cić niczego z unikatowej wartości i oryginalności tego dzieła, które przez przeszło sto lat ukazało się w kolejnych 22 wydaniach i było wielokrotnie Pragniemy w tym miejscu podkreślić i wyjaśnić dwie sprawy: nagradzane za wierność i jakość zawartych w nim rycin. Przedstawiciele 1. „Nowy” (wydany po raz 23.) Atlas anatomii człowieka Sobotty nie może wydawnictwa Elsevier wspólnie z profesorami Reinhardem Putzem i Rein- być uważany za podręcznik wystarczający do nauki anatomii. Nie moż hardem Pabstem, redaktorami kolejnych wydań Atlasu anatomii człowieka na traktować wzmiankowanego atlasu jako jedynej książki zawierającej Sobotty do 22. wydania włącznie, doszli po owocnych rozmowach do wszystkie potrzebne informacje dotyczące budowy ciała ludzkiego, wspólnego wniosku, że należy powołać nowy zespół redakcyjny równie książki mogącej zastąpić wszelkie inne podręczniki. głęboko zaangażowany w dydaktykę anatomiczną, jak ich poprzednicy, 2. Niezależnie od tego, jak dobra jest koncepcja dydaktyczna jakiegokol celem opracowania nowego wydania tego podręcznika. Pragniemy w tym wiek podręcznika, nie zmniejszy to wysiłku, jaki student musi włożyć miejscu wyrazić ogromną radość, że wydawnictwo Elsevier zaszczyciło w naukę danego przedmiotu; dobry podręcznik może, co najwyżej, nas, zapraszając do współpracy przy opracowaniu nowego, 23. wydania ułatwić proces zdobywania wiedzy. Nauczenie się anatomii samo Atlasu anatomii człowieka Sobotty. w sobie nie jest zadaniem trudnym, wymaga jednak poświęcenia wiele Opracowując projekt nowego wydania atlasu Sobotty, szczególną uwagę czasu temu celowi. Ta domniemana strata czasu opłaci się jednak so zwrócono na wprowadzenie przejrzystego podziału treści podręcznika, wicie w przyszłości - zarówno lekarzowi, jak i jego pacjentom, którzy a także umieszczenie istotnych dla nauczania anatomii opisów poszcze odniosą z tego powodu istotne korzyści. Kolejne, 23. wydanie atlasu gólnych rycin. Należy otwarcie powiedzieć, że nie każdy pomysł dotyczą Sobotty ma na celu nie tylko ułatwienie procesu dydaktyki anatomicz cy opracowywanego dzieła był całkowicie nowy. Z dydaktycznego punktu nej. Celem wydawców jest również zaoszczędzenie studentom czasu widzenia powróciliśmy do dawnej koncepcji podziału atlasu na trzy tomy, poświęconego na uczenie się anatomii, a także uczynienie z nauki tego podobnie jak uczynił to Sobotta w pierwszym wydaniu swego podręczni przedmiotu rzeczy interesującej. Mamy nadzieję, że w okresie studiów, ka. Zdecydowano, że: 1. tom będzie zawierał ogólne dane anatomiczne, ale również w późniejszym życiu lekarza praktyka Czytelnicy będą cią a także opisy narządów ruchu i więzadeł; 2. tom obejmie wiedzę na te gle z przyjemnością brać do rąk Atlas anatomii człowieka Sobotty. mat narządów wewnętrznych klatki piersiowej, brzucha i miednicy; 3. tom przedstawi budowę struktur w obrębie głowy i szyi, a także będzie zawie rał ryciny ilustrujące morfologię ośrodkowego układu nerwowego. Także Erlangen i Wurzburg, lato 2010 r., dokładnie 106 lat od momentu ukazania inicjatywa dotycząca umieszczenia opisów objaśniających ryciny nie jest się 1. wydania atlasu Sobotty niczym nowym, ponieważ wspominano o tej idei już w przedmowie do pierwszego wydania atlasu. Powróciliśmy obecnie do tej formy, wzbo gacając i modyfikując jedynie legendy dołączone do tablic. Krótkie teksty Friedrich Paulsen, Jens Waschke