Atik valide sultan külliyesi

190 Pages·2014·3.3 MB·Turkish

by  Ramazan Pantık

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı

ATİK VALİDE SULTAN KÜLLİYESİ (1686-1727)

Ramazan PANTIK

Yüksek Lisans Tezi

Ankara, 2014

ATİK VALİDE SULTAN KÜLLİYESİ (1686-1727)

Ramazan PANTIK

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Ankara, 2014

iii

ÖZET

PANTIK Ramazan. Atik Valide Sultan Külliyesi (1686-1727), Yüksek Lisans Tezi, Ankara,
2014.
Nurbanu Valide Sultan’ın 1582’de Üsküdar’da kurduğu Atik Valide Sultan Vakfı muhasebe
defterleri esas alınarak hazırlanan bu çalışma, vakfiye ve vakıf muhasebe defterlerinden elde
edilen veriler ışığında dönemin malî ve iktisadi özellikleri, devlet aygıtları ile vakıflar
arasındaki ilişkiler, devletin vakıflar vasıtasıyla yürüttüğü politikalar, vakıf sitelerin
kurulduğu bölge ve periferisi ile olan entegrasyonu, kamu finansmanı olarak vakıfların
kullanımı, sosyal ve ekonomik hayatta vakıfların icra ettiği fonksiyonları araştırmaktadır.
Çalışmada, şehir ekonomisi ile hinterlandı arasında iktisadî ve ticarî bir teşebbüs ağı
oluşturmakla birlikte ana gelir kaynağını büyük ölçüde tarımsal üretim oluşturan vakfın malî
durumundaki değişiklikler ile dönemin iktisadî yapısı arasında somut bir ilişki olduğu
gerçeğinden hareketle, vakfın malî yapısındaki değişikliklerin dönemin ekonomik
koşullardaki değişimin bir yansıması olarak okunabileceği ileri sürülmektedir.
Vakfın malî yapısındaki değişiklikler, vakıf muhasebe defterlerinin ayrıntılı analizi ile gelir ve
giderlerindeki değişimlerden takip edilmeye çalışılmış, tamamlayıcı kaynaklar olarak da
vakfiyeler ve muhasebe icmal defterleri kullanılmıştır. Bu süreçte karşılaştırma yapabilmek,
farklılıkları veya benzerlikleri görebilmek için hem Atik Valide Sultan İmareti’ne ait daha
erken ve daha geç dönem bazı muhasebe kayıtlarına hem de aynı dönemdeki bazı imaret
sitelerinin muhasebe defterlerine de bakılmıştır.
Böylece genel olarak sanat tarihi, mimari ve hayırseverlik boyutuyla ele alınan imaretlerin,
malî ve ekonomik faaliyetlerinin ayrıntılı bir şekilde incelendiği takdirde Osmanlı
ekonomisine ve iktisadî hayatına dair önemli bilgiler içerdiğini göstermeyi hedefliyoruz.

Anahtar Sözcükler Atik Valide Sultan, Vakıf, İmaret, Külliye, Vakıf Muhasebe Defteri,
Üsküdar.
iv

ABSTRACT

PANTIK Ramazan. Atik Valide Sultan Complex (1686-1727), Master Thesis, Ankara, 2014.

In 1582, Nurbanu Valide Sultan (d. 1583), the mother of Ottoman Sultan Murad III (r. 1574-
95), found a pious foundation (Ar. waqf, Tur. vakıf) in Üsküdar/İstanbul, which would be
called later on “Valide-i Atik Sultan Külliyesi.” This study that was prepared on the data
acquired from the Valide-i Atik Complex Account Registers (Muhasebe Defterleri) from the
late seventeenth and the early eighteenth centuries aims to shed some lights on the economic
situation in the period, the relations between the state apparatus and the pious foundations, the
state policies that were implemented via foundations, the integration of the foundation
complexes (Tur. vakıf külliyeleri) with their regions and their peripheries, the use of the pious
foundations as a tool to finance the state, and lastly, the functions of the pious foundations in
the economic life.
This study claims that there was a concrete correlation between the financial structure of the
pious foundations and the economic life of the period and therefore the visible changes in the
financial conditions of the pious foundation were indeed a reflection of the changing
economic conditions of the state in the period. Therefore, it was argued that the functioning of
the pious foundation, which mostly had agricultural revenues and also created a network of
entrepreneurship between the center and the periphery, cannot be understood independently
from the Ottoman financial structure.
A detailed analysis of the income and expense entries in the account register helped us to
follow the changes in the financial structure of the pious foundation. To supplement the date
in the register, a number of deeds of endowments (vakfiyeler) and summary account registers
(muhasebe icmal defterleri) were utilized in the study. Moreover, the account registers of the
pious foundation from earlier and later periods and the account registers from other
contemporary pious foundations were all put into good use not just to have a comparative
perspective but also to understand the changes in the policies of the state towards pious
foundations.
v

It was also aimed in this study to demonstrate that it is possible to extract significant data
from the pious foundation registers, a source group that the researchers frequently use for
their studies in the fields of art, architecture, and philanthropy, for the economic history of the
Ottoman Empire.
Key Words
Atik Valide Sultan, Waqf, Imaret-Complex, Waqf Account Books, Uskudar .
vi

İÇİNDEKİLER

KABUL VE ONAY………………………………………………………………..…………..i
BİLDİRİM…………………………………………………………………………...…………ii
ÖZET………………………………………………………………………………...….…….iii
ABSTRACT………………………………………………………………………………..…iv
İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………………......…vi
TABLO ve GRAFİK DİZİNİ ………..……….….………………………………….……...viii

0.GİRİŞ…………………………………………………………………………………….…1
0.1. Vakıf Araştırmalarına Dair Literatür Değerlendirmesi………………….1
0.2. Araştırmanın Kaynakları ………………………..……………………...…..11

1.BÖLÜM: İMARET VE ATİK VALİDE SULTAN İMARETİ

1.1. İmaret Kavramı……………….………………………………………………17
1.2. Vakfiyesi Işığında Atik Valide Sultan Külliyesi ………..……………....22
1.2.1 Vakfın Sosyal ve İdari Birimleri …………….….………………..…26
1.2.2 Vakfın İktisadi ve Malî Üniteleri ……………. ………………….….49

2. BÖLÜM: VAKIF MUHASEBE DEFTERLERİ: GELİRLER (ASL-I MAL)

2.1. Atik Valide Sultan Vakfının Gelir/Vâridât Kaynakları ……………..…..59
2.2. Sınaî ve Ticarî İşletmelerden Elde Edilen Gelirler: Kira Gelirleri ……63
2.3. Cizye ve İspence Gelirleri ………………………………………………….77
2.4. Mukataa Gelirleri...……………………………………………………..….…84
vii

2.5. Müteferrik Gelirler……………………………………………………………94

3. BÖLÜM: VAKIF MUHASEBE DEFTERLERİ: GİDERLER (VUZİ’A MİN ZÂLİKE)

3.1. Personel Maaş Giderleri…………………………………………………...104
3.2. Mutfak Harcamaları…………………………………………………………111
3.2.1. Fiyatlar………………….………….….…………………...…………121
3.3. İhracât-ı Sâire (Çeşitli Giderler)…………………..……………………...128
3.4. İlaç ve Yemek Giderleri…………………………………..………………..133
3.5. Ücretler/ Nakliye Giderleri…..………………………….…………………137
3.6. Tamirat Giderleri……………………………………………………………140

SONUÇ ………..……………………………………………………………….…….……145
KAYNAKÇA……………………………………………………………………………….149