(Athens Academy Prize, 1993) by Christos Baloglou vol 2

542 Pages·2009·42.72 MB·German

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
ΧΡΗΣΤΟΥ Π. ΜΠΑΛΟΓΛΟΥ
Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ
ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ΒΡΑΒΕΙΟ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ
Πρόλογος Βασ. Α. Κύρκου
Πλουτάοχου, Περί ευθυμίας 13,472B.-C.
χαίχρημάτωνεπιμlλειαμένσυνεχής
χαίτήρησιςαύξειπλούroυ,υπεροψίαδέ
χαίπεριφρόνησιςμέγαπρόςφιλοσοφΙανεφόδιον.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1995
ΑΙ<ΑΔΗΜΙΑ
ΤΥΧΗ, ΑΓΑθΗ,
ΕΔΟΞΕ ΤΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ. ι.βΗΗΩΗ
ΧΡΗΣΤΟΝ Π. ΜΠΑλΟΓλΟΥ
TQ,ΤΟΥ rEQPΓlOY ο, ΦQΤEΙI"OY ΒΡ,ιΒΕΙΙΙ,
ΤΙM~~,ι1
ΟΤΙ ΜΕΓ EΠΙME/lEII'~ ιε κ,ιl EΠΙH~~~ Γ1O/I/I~ε
,ιΞΙΟ/lΟΓΟI" nI"ΕΓΡ,ιΨΕ ΠΡI'ΓΜ,ιΤΕΙI'I"
ΠΕΡΙ τ~ε TQI" I,PXI,IQ",E/I/I~I"QI" OIKOI"OMIK~i εΚΕΨΕιιε
Ι'Ι"ΕΙΠΕΙΙ" ΔΕ ΤΜ ΤΙΜl'ε ΕΙ" Τ~ ΠI'I"~ΓYPει M~I"Oε ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
ΤΡΙΙ'ΚΙ'ΔΙ ετΟΥεΤΡΙΤΟΥ κ,ι, EI"EI"~KOHOY
ΚΙ'Ι EI"AKO~ΙOHOY ΚΙ'Ι ΧΙ/ιIΟΗΟΥ
[ι'\' ...
-;
Στον αδελφό μου Γεώργιο -Αντώνιο

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο βασικός προσανατολισμός της σκέψης των αρχα'ιων Ελλήνων προς
τονκόσμο τωνπολιτικώνκαικοινωνικών αξιών επηρέασε, όπως είναι εύλο­
γο, και τις αντιλήψε«;τους για την οικονομία και τα οικονομικά φαινόμενα.
Γι αυτό τοκύριο χαρακτηριστικό των οικονομικών αντιλήψεωντων Ελήνων
είναι η σύνδεση της Οικονομίας μετην ηθική. Με μια διαφορετική διατύπω­
ση θα μπορούσαμεναπούμε ότι οι αρχαίοι Ελληνες θεωρούσαν ως πρωταρ­
χικόστοιχείο τουπολιτικούβίουτηνκαλλιέργειατουήθουςτωνπολιτώνκαι
επομένως έβλεπαν την οικονομική δραστηριότητα του ανθρώπου!πολίτη ως
συνάρτηση και τελικώς ως παρεπόμενο της ηθικής του ζωής. Είχαν διαμορ­
φώσει άλλωστε μορφές κοινωνικού βίου που δεν ευνοούσαν την επιδίωξη
του κέρδουςή τη συσσώρευσηκεφαλαίου, έννοιες τελείως ξένες στην οικονο­
μική αντίληψή τους. Τα μικράή μεγαλύτερα εργαστήρια κεραμικής ή όπλων
κλπ.,πουξέρουμεαπότιςπηγές, δενείχανούτετηδομήτωνσημερινώναντί­
στοιχων βιοτεχνικών μονάδων ούτεαπέβλεπαν στην οικονομική εκμετάλλευ­
ση και τη μαζική παραγωγή αγαθών! προιόντων με επιδίωξη το κέρδος. Η
αντίληψη εξάλλου της επαγγελματικής απασχόληση; και της παραγωγικής
εργασίας ήταν διαφορετικές από αυτήν που διαμόρφωσαν πολλοί και γνω­
στοί παράγοντεςκατά την νεώτερη εποχή, καιη οποία επικρατείκαι σήμερα.
Με τις προϋποθέσεις αυτές, λοιπόν, επιβάλλεται να προσεγγίσουμε και να
μελετήσουμετην οικονομική σκέψη τωναρχαίων Ελλήνων. Πρέπει δηλ. να τη
δούμε όχι με γνώμονα τις σύγχρονες οικονομικές αντιλήψευ; και το μέτρο
των συγχρόνων οικονομικών αξιών, αλλά στα πλαίσια της αρχαίας πόλεως
κράτους, όταν επακριβώθηκε ο θεσμός αυτός στην ιστορική ζωή των
Ελλήνων,και ενπάσηπεριπτώσει μέσαστο πλαίσιοτωναξιώνπουσυνέχουν
τονηθικό κώδικα και τονπολιτικό βίο των Ελλήνων από την ομηρική εποχή
ωςτην εκπνοήτης ιστορικήςτηςπορείας.
Οι ιστορικοί και οι μελετητές της οικονομικής σκέψης, όπως είναι
βέβαια γνωστό, δεν ομογνωμονούν σχετικά με τις οικονομικές αντιλήψε«;
των αρχαίων Ελλήνων. Μερικοί θεωρούν μάταιο να αναζητήσουμε στην
σκέψη των αρχαίων Ελλήνων τη θεωρητική θεμελίωση της οικονομικής επι­
στήμης (Schumpeter, Finleyκ.α.), ενώ αρκετοί (και μεταξύ αυτών εξέχοντες
εκπρόσωποιτηςοικονομικής επιστήμης)πιστεύουν,ότιείναιπαραπλανητικό
να απαιτούμε από τη πνευματική και επιστημονική σκέψη των αρχαίων
Ελλήνων τη θεωρητική αντιμετώπιση των προβλημάτων της οικονομίας,
ν
όπως τα συνέλαβε και τα ανέλυσε η νεώτερη (οπωσδήποτε μετά τον Adam
Smi!h)και η σύγχρονη οικονομική επιστήμη. Αναμφισβήτητο ωστόσο παρα­
μένει το γεγονός ότι οι Ελληνες μεταχειρίστηκαν τον ορθό λόγο ως όργανο
θεωρητικής και επιστημονικής ανάλυσης προβλημάτων του πολιτικού και
ηθικού βίου του ανθρώπου. Εφόσον τώρα δεχόμαστε ότι η Οικονομία είναι
συστατικό στοιχείο της πολιτικής και ηθικής ζωής του ανθρώπου, έχουμε,
επομένως στη διάθεσή μας το θεωρητικό υπόβαθρο που δημιούργησαν οι
Ελληνες, για να στηρίξουμε το λαμπρό οικοδόμημα της οικονομικής επιστή­
μης και προπάντων της πολιτικής οικονομίας, επινόημα και ο όρος αυτός
(γνωρίζουμε πια σήμερα) του ελληνικού εταστικού λόγου. Δικαιολογημένα,
λοιπόν, ένας σύγχρονος ιστορικός της οικονομικής σκέψης, ο S.Todd
Lo\vry(l987, The Archaeology οΙ Economic Ideas. The CΙassical Greek
Tradi!ion) επαναθέτει τα ερωτήματα αυτά και προσανατολίζει με επιτυχία
τον προβληματισμό μας στις οικονομικές αντιλήψειξ των Αρχαίων. Είναι
βέβαιααυτονόητο,ότιοποιοαδήποτεερευνητικήπροσπάθειακαι αντικειμενι­
κή θεώρηση των ελληνικών απόψεων περί ουωνομίαξ, συναρτάται με ολό­
κληροτο θεσμικόκαιηθικόετειυε τουαρχαίου ελληνικούκόσμου. Θα μελετή­
σουμε δηλ. την οικονομική σκέψη των Ελλήνων ως αναγκαία σταθερά των
δικώντους αντιλήψεωνπερίανθρώπουκαιανθρώπινηςκοινότητας.
Μ' αυτές τις προυποθέσεις και μ' αυτόν το γνώμονα ο Χρήστος
Μπαλόγλου ερευνά το θέμα της οικονομικής σκέψη; των αρχαίων Ελλήνων
και εκθέτει τα συμπεράσματα των ερευνών του σ' αυτό το βιβλίο. Ο νέος
αυτό; οικονομικός επιστήμων διαθέτει σταθερή υποδομή με λαμπρές σπου­
δές, μεγάλη τριβή και εξοιχίωση με θέματα ιστορία; των οικονομικών θεω­
ριών, ευχέρεια στην ανάγνωση των πηγών και άριστη γνώση τη; βιβλιογρα­
φίας. Προσεγγίζει το αντικείμενο της έρευνάς του, δηλ. την οικονομική
σκέψη των Ελλήνων, με την ιστορική! αναλυτική μέθοδο, και ως προς αυτό
πορεύεται στα ίχνη που άφησε ο μεγάλος ιστορικός της οικονομίας της
αρχαίας Ελλάδας, ο Ανδρέας Ανδρεάδης. Η διαπίστωση αυτή είναιασφαλώς
ενθαρρυντική. Ο Χρ.Μπαλόγλου έχει μπροστά του ένα απέραντο πεδίο έρευ­
νας και διαθέτει τον αρμόδιο εξοπλισμό για να το διαπορευθεί. Η εργασία
αυτή είναι το αποτέλεσμα εντατικής και επίμονη; έρευνας, αλλά και το επι­
στέγασμα πολλών άλλων μικρώνκαι ερευνητικών προσεγγίσεωντης οικονο­
μικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνων. Μας επιτρέπει, τέλος, να έχουμε τις
βάσιμες ελπίδες, ότι η μελέτη αυτή είναι η καλή αρχή μιας προσπάθειας, που
τώρα αρχίζειναδίνειώριμους καρπούς.
Βασ. Α. Κύρκος
Καθηγητή; Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
νι
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τοπολιτικώςσκέπτεσθαιαποτελείένααπόταουσιώδηγνωρίσματατης
ελληνικήςφιλοσοφίαςσχεδόναπότηςγενέσεώςτης.Συνυφασμένημετηνπολι­
τικήείναικαιηοικονομική,ηοποίασύμφωναμετηνελληνικήαντίληψηθεωρεί­
ταιυποδεέστερητηςπρώτης.
Οκλασσικόςορισμόςτου Αριστοτέλους <<Οάνθρωποςουμόνονπολιτι­
κόνκαιοικονομικόνζώον»(ΗθικάΕυδήμειαΗ10, 1242a22-23)αρκεί,νομίζω,
ναεκφράσειτοβαθύκαιέντονοπολιτικό,αλλάπαράλληλακαιοικονομολογι­
κόστοχασμότωνΕλλήνωνκαιναδικαιολογήσειτηνειδικώτερηενασχόλησημε
τηνοικονομικήσκέψητωνΑρχαίωνΕλλήνων.Ηπροκήρυξητουενλόγωθέμα­
τοςαπότηνΑκαδημίαΑθηνώνπαρέσχετηνποόσφοοηαφορμήγιατηνσύνταξη
τηςπαρούσηςμελέτης. Η βράβευσήτηςυπήρξεγιατονγράφονταπηγήβαθειάς
χαράς και ικανοποιήσεως,γι' αυτόκαι από τηθέσηαυτή εκφράζονται θερμές
ευχαριστίεςπροςτονεισηγητήκαιταλοιπάμέλητηςΑκαδημίας.
Ομολογώχάριτες στονΠρόεδροτης Ιστορικής και Λαογραφικής Εται­
ρείαςτηςΧαλκιδικής,δικηγόρονκ.ΒασίλειονΠάππαν,καισταλοιπάμέλητου
Διοικητικού Συμβουλίουτης Εταιρείας,γιατίείχαντηνκαλωσύνη ναπεριλά­
βουντηνέκδοσητης παοούση;πραγματείας στηνσειρά των εκδόσεώντης. Ας
μηνλησμονούμε,πωςοΑριστοτέληςοΣταγειρίτης,στηνοικονομικήσκέψητου
οποίου αφιερώθηκετο μεγαλύτερο μέροςτης εργασίας,παρουσίασε τις πλέον
ολοκληρωμένεςοικονομικέςιδέεςκαιεπέδρασεσημαντικάστηνεξέλιξητηςοι­
κονομικήςσκέψεως.
Τις ευχαριστίες μου οφείλω να εκφράσω στην συνάδελφο Ευαγγελία
Βουοεκά,η οποίαανέλαβε,παράλληλα μετιςδικέςτηςσυγγραφικέςκαιεπαγ­
γελματικές υποχρεώσεις, ναφέρεισε πέρας τοδύσκολο έργοτηςδακτυλογρα­
φήσεωςτωνδοκιμίωνκαιστονκ. Μιχαήλ Κουϊμτζήγιατηντεχνικήεπιμέλεια
καιαρτίαεμφάνισητουέργου.
FrankfuI1 amMain
Απρίλιος1995
Υl!

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η άποψη του Jakob Burckhardt (1818- 1887) πως "οι αρχαίοι συγγρα­
φείς περιέχουν πολλά αξιοσημείωτα, τα οποία λίγοιέχουν προσέξει"1μπορεί
να εφαρμοσθεί στην αρχαιοελληνική οικονομική σκέψη, Οι Ελληνες πρώτοι
αληθινά απόρησαν και φιλοσόφησαν, χωρίς ν' αποβλέπουν σε ωφελιμιστι­
κούς σκοπούξ. Εύστοχα τοτοποθετείο Αριστοτέλης μετη φράση "οι Ελληνες
διά τό φεύγειν τήν άγνοιαν εφιλοσόφησαν [,.,]διά τό ειδέναι τό επίστασθαι
εδίωκονκαίουχρήσεώςτινος ένεκα",?
Σταγραπτά μνημείατης ελληνικής σοφίας αναγνωρίζεταιη ενασχόλη­
σητων Ελλήνων μεταφαινόμενατης οικονομικήςζωής, Η οικονομικήπαρα­
τήρηση συνέχεε την πολιτική και την ηθική άποψη προς την καθαρά
οικονομολογική') οι οικονομικές τους απόψεις απορρέουν από τις επικρα­
τούσες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, ηθικές, θρησκευτικές, τεχνικές
και θεσμικές συνθήκες και εμφανίσθηκαν για να δώσουν την πρέπουσα λύση
στη διάρθρωση και λειτουργία της οικονομούμενης κοινωνίασ.Οι οικονομι­
κές σκέψεις των Ελλήνων αποτελούν αξιόλογη συμβολή, από τις οποίες ωφε­
λήθηκε η μεταγενέστερη οικονομική σπουδή, όταν αυτή συστηματοποιήθηκε,
έγινεδηλαδή Επιστήμη,
Σκοπός της παρούσης διερευνητικής εργασίας είναι να εξετάσει την
οικονομική σκέψητωνΕλλήνων στην εποχήτης, αλλάκαι νατηναξιολογήσει
μέσαστηνεξέλιξητης Οικονομικής Επιστήμης,
Στο πρώτοκεφάλαιοδιερευνάταιη κοινωνία και οικονομία τωνποιη­
τών Ομήρου και Ησιόδου' ο δεύτερος αξιολογείται ιδιαίτερα με βάση τον
μύθο τωνγενεώνκαιτηνπρόκυψητης εργασίας.
Στη λυρική ποίηση συναντούμε πολλές αναφορές στον πλούτο και
στηνπτώχεια. Ιδιαίτερατονίζεταιο ρόλοςκαιη σημασίατου Σόλωνοξ.
Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει την ενασχόληση των προσωκρατικών συγ­
γραφέων και σοφιστών, ενώ στο τέταρτο διερευνάται αν και σε ποιό βαθμό
το οικονομικό στοιχείο έχει ιδιαίτερη σημασία στο έργο των ιστορικών
Ηροδότου, ΘουκυδίδουκαιΔιοδώρου Σικελιώτου. Στο πέμπτο εξετάζεται το
ίδιο θέμαστις τραγωδίεςκαι στον Αοιστοφάνη.
Ο σωκρατικός κύκλος είναι το θέμα των κεφαλαίων έξι και επτά,
ΙΧ
Θέματα που συσχετίζονταν με την οικονομία ήταντακτικά θέμα συζητήσεως.
Ο Αντισθένηςκαιο Ξενοφώνσυγγράφουνταπρώταέργα μετοντίτλο "Ουω­
νομικός". Η πλατωνικήοικονομικήσκέψη μελετάταιστο έβδομοκεφάλαιο.
Οι τρεις ρήτορες, Λυσίας, Ισοκράτης και Δημοσθένης αποτελούν το
θέμα του ογδόου κεφαλαίου. Το ένατο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον
Αριστοτέλη και στην οικονομική του σκέψη, που είναι η πιο προηγμένη από
όλουςτους υπόλοιπου; συγγραφείς της Αρχαιότητας.
Τα δημοσιονομικά προβλήματα που προέκυψαν μετά το Συμμαχικό
Πόλεμο (357 -355) καιτα μέτρα που προτείνονται για την επίλυσή τους διε­
ρευνώνταικριτικάστοδέκατοκεφάλαιο.
Η δημιουργία των μοναρχιών μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου μετα­
βάλλει το πολιτικώς σκέπτεσθαι. Οι διάφορες φιλοσοφικές σχολές ασχολού­
νται με ηθικά και οικονομικά ζητήματα. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε επιβε­
βλημένη καιγια λόγουςπληρότητος μιαανάλυσητων ιδεών των συγγραφέων
της ελληνιστικής εποχήξ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1.Λαμβάνεται από K.Bucher "Zurgriechischen \Virtschaftgeschichle".Festgabe
zum70,GeburtsIagA.Schaerrles,Tubingen1901,σελ.5.
2.ΑΜετΦ. Α983b11.
3. Βλ. Α.Δ.Σίδερι, Ισrορία Οικονομικών Θεωριώ",τομ. Α. Αθήναι
(Παπαζήσης), 1953,σελ.29.
4. Πρβλ. Λ.Θ.Χουμανίδη, Ισrορία Οικονομικών Θεωριών, Αθήναι
(Παπαζήσης),2 ι979.σελ. 25.
5.\V.Scott"GreekinlΊuenceΟΠ Adarn Srnίth", στοντόμο K.Varvaressos (επιμ.),
Etudes dediees a la memaire d' Andre Andreades,Athenes(Pyrsos). 1940, σελ. 79-100.
Πρβλ. καιτην ελληνική μετάφοαση από τον Μ.Γκολέμη με τίτλο 'Ή ελληνική επίδοα­
σιςεπίτουAdamSmith",ΑΟΚΕ27[29(1947/48),81-108.
χ