Atasözleri ve Deyimlerde Dobruca Kırım Türkleri ve Kazan Türklerinin Dili ile Eskişehir

18 Pages·2009·0.14 MB·Turkish

by  Osman Kemal Kayra

ATASÖZLER‹ VE DEY‹MLERDE DOBRUCA KIRIM
TÜRKLER‹ VE KAZAN TÜRKLER‹N‹N D‹L‹ ‹LE,
ESK‹fiEH‹R'DEK‹ KIRIM TÜRKLER‹N‹N D‹L‹
ARASINDAK‹ BENZERL‹K VE FARKLILIKLAR
Ressemlances et dissemblances entre les parlers turcs des "K›r›ml›"s
d'Eskiflehir et les parlers turcs des "Kazanl›"s et des "K›r›ml›"s de
Dobroudja d'après les proverbes et les locutions
Yrd. Doç. Dr. Osman Kemal KAYRA
Bugün yurdumuzun baz› yerleflim Bunlar K›r›m yar›madas›n›n güney yal›-
bölgelerinde, kendi aralar›nda Türkiye boyundan ve Bahçesaray flehrinden gö-
Türkçesinde farkl› bir yap›da konuflan, çüp gelenlerdir.Lehçeleri ne tam yal›bo-
genellikle gözleri çekik, elmac›k kemik- yundakilere benzer nede [Çöl Lehçesi]
leri çok belirgin, bak›fllar› sert insanlar denilen Ça¤atay Lehçesine. ‹kisinin ka-
yaflamaktad›r. Yeni nesli törelerini s›k› r›fl›m›d›r. Bunlar Çöl Lehçesinde [c] se-
s›k›ya korumakla birlikte giderek tip siyle bafllayan sözü [y] sesi ile söylerler:
olarak Türkiye Türküne adapte olan bu [Cavun]yerine [Yavun] Ya¤mur, [Cigit]
kavim, komflular›n›n kendilerine Tatar yerine [yigit] derler.”2
veya Nogay dedikleri Türk boyudur. “K›r›m’dan Dobruyca’ya göç eden-
Acaba bunlar›n gerçek yurtlar› ne- ler, bir iki nesil orada yaflam›fl oradan da
residir ve Türkiye’ye nereden gelmifller- Anadolu’ya [‹stanbil’a, Eskiflehir’e, An-
dir? kara’ya] göçmüfllerdir. K›r›mdan Anado-
“Bunlar K›r›m Türkleri olup, K›r›m lu’ya göçenler ‹stanbul’a. Samsun’a Si-
yar›madas›n›n kuzeyinden göç ederek nop’a gelmifllerdir.”3
Dobrucaya yerleflmifllerdir. Dobruca’da- “Bugün Romanya s›n›rlar› içinde
ki K›r›m Türklerinin ço¤u da K›r›m’›n or, yer alan Dobruca’n›n bat›s›nda ve kuze-
Gözlerve ve Kerç illerinden gelmifllerdir. yinde Tuna ile bunun kollar›ndan Lom
Bunlar genellikle Kazak ve K›rg›z Türk- ve Pravdi, do¤usunda Karadeniz güne-
lerindendir. Köstence ve Tulça’ya yerle- yinde Deliorman yer almaktad›r. Dobru-
flenler tahminen buraya 300 y›l önce Be- ca’n›n siyasi tarihini, stratejk mevkii ta-
sarabya [Bucak] dan gelmifllerdir.Bunla- yin etmifltir. Rusya ve Ukrayna steple-
ra nogay di¤erlerine Tatar denir.1 rinden ‹stanbul’a ve Ege’ye giden en k›-
Dobruca’n›n Hacio¤lu Pazarc›k fleh- sa yolun buradan geçmesi, bölgeyi en es-
rinde ve baz› köylerinde yaflayan K›r›m ki tarihlerden beri çeflitli kavimlerin ge-
Türklerinin bir k›sm› [Tat] boyundand›r. çit yeri hâline getirmifltir. Dolay›s›yle,
*K.T.Ü. Fatih E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi
22 Milli Folklor
Y›l: 13 Say›: 50
bu kavimlerin her biri Dobruca’da izler Gagauz - 3.758 3.758
b›rakm›flt›r. Fethinden itibaren Osmanl› Ermeni 1.978 973 2.951
Devleti de özellikle Lehistan ve Rusya’ya ‹talyan 480 1.027 1.507
yönelik seferlerinde K›r›m Hanl›¤› ile Di¤er 1.534 1.350 2.884
ba¤lant›lar›nda hep Dobruca’y› kullan- Yekün 183.254 143.223 326.445
m›flt›r. Gerek Dobruca’da kalan K›r›m
Daha VI., VII. Yüzy›llardan itiba- Türklerinin dilleri, gerekse Anadolu’ya
ren Türkler’in yerleflmeye bafllad›klar› göçenlerin, hatta Kazakistan’da bulu-
ve hatta devlet kurduklar› Dobruca’n›n nanlar›nki aras›nda baz› de¤iflmeler ol-
hangi tarihte Osmanl› hâkimiyetine gir- makla birlikte asliyet itibariyle bunlar›n
di¤i kesin bilinmemektedir. Ancak elde- bütünlü¤ünü korudu¤unu görürüz.
ki bilgilere göre; bölgenin en önemli fleh- Biz bu incelememizde Eskiflehir’in
ri olan Silistre, T›rnova Çar› fiiflman Mahmudiye’sinin Hamidiye köyünde is-
[Susmanos] taraf›ndan I. Murad’a veril- kân edilen K›r›m Türklerinin dili ile
mifltir. Dobruca hâkimi ‹vanko da bu ta- Dobruca’daki K›r›m Türklerinin dili, k›s-
rihlerde karfl› koymaks›z›n hatta bir ri- men de Kazan Tatarlar›n›n dili aras›n-
vâyete göre gönüllü olarak Osmanl› ha- daki ba¤lant›lar›n› ele alaca¤›z.
kimiyetine girmifltir. Ancak bölgedeki iç Bu bölgeye gelen K›r›m Türklerinin
çekiflmeler ve Osmanl› Devletinin Anka- 1950’li y›llarda R›fkiye [Alpu] Arapku-
ra Savafl› yenilgisinden sonra geçirdi¤i yusu köylerine yerlefltiklerini görüyoruz.
Fetret Devri Osmanl› hâkimiyetini za- Daha sonra 1775-1780 y›llar› aras›nda
man zaman sarsm›flt›r. Sultan I. Meh- Uyuzhamam› ve Aksakl›’ya yerleflmifl-
met [Çelebi] kendisine karfl› Musa Çele- lerdir. 1850’li y›llarda Çifteler-Hamidiye
bi’yi destekleyen Eflak Beyi Mircea’y› haras›n›n kuruluflunda 180 ailenin gel-
ma¤lup ederek Dobruca Kaleleri’yle bir- di¤i görülmektedir. 1885-1910 y›llar›
likte Eflak’› zaptetmifltir. [1416-19]. Böy- aras›nda ise Eskiflehir ve çevresinde 30
lece Dobruca 460 y›l Türk Hâkimiyetin- köyün daha yerleflime aç›lmas›yla top-
de kalm›flt›r.4 lam 34 köy iskân edilmifl olur. II. Dünya
1909-1910 y›llar›nda Dobruca’n›n Savafl›’nda 1949 y›l›nda K›r›m’dan mül-
Köstence ve Tolça sancaklar›nda 1909- tecilerin de gelmesiyle Eskiflehir bölge-
1910 tarihlerindeki nüfus tablosu [Ro- sinde bugün 110.000 civar›nda K›r›m
men ve Bulgar ‹statistikleri’ne göre]. Türkü yaflamaktad›r.
Milliyeti Köstence Tolça Dobruca Asl›nda K›r›m’dan göç çok eskilere
Romen 109.713 58.436 168.145 dayan›yor. Bir soyk›r›m yaflayan K›r›m
öz evlâtlar›ndan ayr›lm›fl bir ana gibidir.
Türk 7.686 3.351 11.037
“Hanlar›n idaresindeki bu güzel ül-
Tatar 23.208 2.160 25.368
kenin” K›r›m’›n ise hele 16. ve17. yüzy›l-
Bulgar 22.345 29.633 41.978
larda çok meflhur binlerce süvarisi olup,
Rus 15.282 15.784 -
çok güçlü imifller. Ama onlar milleti ve
Lipovan 1.601 13.734 15.335
dini ne olursa olsun her insana duyduk-
Rum 5.198 4.721 9.919
lar› sevgi ve sayg› gibi do¤al hasletleri
Alman 4.100 4.110 8.210
yüzünden hiçbir zaman kötü de olsa
Çingene 3.352 1.865 5.217
komflular›n› ezmeyi yok etmeyi düflün-
Mûsevî 1.557 2.827 4.384
memifllerdir. Hatta Taht Algan lakab›yla
Milli Folklor 23
Y›l: 13 Say›: 50
meflhur Devlet Giray Han bu düflmanca Dobrucada yaflayan K›r›m Türkle-
davranan komflular›n›n ülkesini baflken- ri’nin dilindeki atasözleri ve deyimlerle
tini [Moskova’y›] onlar›n Çar Müthifl onlar›n parças› olan Eskiflehir K›r›m
‹van nam›yla bilinen hükümdarlar› za- Türklerinin dilindeki ayr›l›k ve ufak far-
man›nda ele geçirmesine ra¤men papaz- k› görecek ve yine dildeki benzerlik dola-
lar›n ve komutanlar›n bir heyet halinde y›s›yla Kazan Türkçesindeki atasözleri
gelip silahlar›n› b›rak›p ba¤›fllanmalar›- ve deyimlerle Eskiflehir K›r›m Türkleri
n› dilemeleri üzerine Taht Algan Handi- aras›ndaki benzerlikleri de inceleyece-
yor ki: ¤iz. Sonra da Eskiflehir K›r›m Türklerin-
-Biz silah›n› b›rakan düflmana k›l›ç den derlenen bir masal› aktar›p Türkiye
çekmeyiz diyor. Ve onlar› ba¤›fll›yor. Böy- Türkçesine uyarlanm›fl fleklini göstere-
lece amaçlar›n›n bir milleti ezmek, yok ce¤iz.
etmek de¤il sadece kendi yurtlar›nda ra- Dobruca’daki K›r›m Türklerinin di-
hat ve huzur içinde yaflamak oldu¤unu li ile ilgili materyali kaynak eser olarak
gösteriyor. Ne var ki bu kötü amaçl› yukar›da da ad›n› verdi¤imiz kitaptan
komflu ülke anlaflmalar› bozarak, sözün- sa¤lad›k.8
den dönerek, çeflitli entrikalar çevirerek
sald›r›lar›na devam ediyor, zay›f bir ana- Dobruca K›r›m Türklerinin Dili
n› yakalayarak 1783te büyük bir katli- ile Eskiflehir K›r›m Türklerinin dili
amla bu iyi niyetli ülkeyi kendi ülkesine Aras›ndaki Benzerlik ve Farkl›l›kla-
ilhak ediyor. ‹flte bundan sona K›r›m için r›n kelimeler üzerinde Tespiti
bu cennet ülkedeki Türkler için büyük ATASÖZLER‹
milli geçifl dönemi bafll›yor.”6 -A-
Bu iflgal ve jenosit sonunda K›r›m * Abaylamay sölengen,avurmay ölür. Do.
halk› yelkenli basit teknelerle ölümüne Abaylamay söylengen,avurmay ölür. E.
Karadeniz’e aç›l›p “ak toprak” dedikleri [dikkat etmeden konuflan, hastalanmadan
kardeflleri komflu ülkelere göçe bafllad›- ölür.]
lar. 1800’lü y›llarda sürekli göçler dolay›- * Acele iflke flaytan kar›fl›r. Do.
s›yla binlerce K›r›ml› hayat›n› kaybetti. Acele ›flge flaytan kar›fl›r. E.
Dillerinde flu türkülerle öz vatanlar›n› [Acele ifle fleytan kar›fl›r]
a¤layarak terk ediyorlard›. * Adam bolganga bir söz ceter.Do.
Ketecekm›z K›r›mdan kal savluk- Adamgabir söz ceter. E.
man yar [Adam olana bir söz ceter. ]
Közün yafl›n silip kal, al yavlukman * Adamakman mal tükenmez.Do.E.
yar [Adamakla mal tükenmez]
* Ad› fl›kt› tokuzga, tüflmez endi¤i sekizge.
Ketme ketme demege halktan utan-
Do.
d›m
Ad› fl›kkan tokuzga, tüflmez sekizge.E.
Sen ketken son ard›ndan c›lay da
[Ad› ç›km›fl dokuza, inmez sekize]
kald›m7
* A¤acak kan tam›rdaturmaz.Do.
‹flte bu zor flartlarda ülkemize de
A¤acak kan tamardaturmaz.E.
göçen K›r›m Türklerinin Dobruca-Ana-
[Akacak kandamarda durmaz]
dolu hatt›ndaki kültür bütünlü¤ünde gö-
* Ak akfla kara kün üflün. Do.
rülen ufak farkl›l›klar›, bu incelememiz-
Ak akfla kara kün iflin.E.
le dile getirmeyi amaçlad›k.
[Ak akçe kara gün için. ]
24 Milli Folklor
Y›l: 13 Say›: 50
* Ak›ll› köpru topkafl› ak›ls›z suvnu gefler. * Afl kekírír tok sekírír. Do. –E.
Do. [Aç ge¤irir, tok se¤irir(z›plar) ]
Ak›ll› köprünü topgafl›ak›ls›z suvnu gefler. * Afl›ñ berme kafl›ñ ber. Do.-E.
E. [Afl›n› verme kafl›n› ver. ]
[Ak›ll› köprü buluncaya kadar ak›ls›z suyu * Awurmagan bafl›ña cawluk baylama. Do.
geçer. ] Avurmagan bafl›ña cavluk baylama. E.
* Ak›lga kelmegen baflka kelir. Do. –E. [A¤›rmayan bafl›na mendil ba¤lama. ]
[Akla gelmeyen bafla gelir. ] * Awurup catkan ölmez _kurup cürgen ölür.
* Ak›l caflta tuvul bafltad›r. Do.-E Do.
[Ak›l yaflta de¤ilbafltad›r. ] Avurup catgan ölmez cuvurup cürgen ölür.
* Akflam›n kay›r›ndansabah›ñ flerri. Do. E.
Akflam›n kayr›ndansabah›ñ flerr›.E. [Hastalan›p yatan ölmez, koflturup gezen
[Akflam›n hay›r›ndan sabah›n flerri. ] ölür. ]
* Al›flmagan kötte ›fltan turmaz.Do.-E. * Ayag›ñ corkan›ña kõre uzat. Do.
[Al›flmayan k›çta don dumaz. ] Ayag›n yorkan›ña kõre uzat. E.
[Aya¤›n› yorgan›na göre uzat. ]
* Allah’tan korkmagandan korkulur. Do.
* Ayu balas›n appagun, kírpí balas›n c›mfla-
Alla’dan korkmagandan korkulur.E.
g›m dep süyer. Do.
[Allah’tan korkmayandan korkulur. ]
Ayuv balas›n appafl›g›n, kirpi balas›n› c›m-
* Alla catk›z›p kap›ga karatmas›n. Do.-E.
flag›m dep süyer.E.
[Allah yat›r›p, kap›ya bakt›rmas›n. ]
[Ay› yavrusunu bembeyaz›m, kirpi yavru-
* Araba awdar›lgan soñ col köstergen köp bo-
sunu yumufla¤›m diye sever. ]
lur. Do.
* Az bergen can›ndan, kõp kõr. Do. –E.
Araba awdar›lgan soñ köstergen kop bo-
[Az olsa da çok olarak kabul et. ]
lur.Edirne
* Az konufl kõp t›nla. Do.
[Araba devrildikten sonra yol gösteren çok
Az konufl kõp d›nla. E.
olur. ]
[Az konufl çok dinle. ]
* Araban›ñ ald tegerfligi kayerden cürse ard
* Az kolnu aflta, kõp kolnu iflte kõr. Do. –E
tegerfligi de o yerden cürer. Do.
[Az eli aflta, çok eli iflte gör. ]
Ald tegerflig kayerge ard tegerflik oraya. E.
* Azn› bisínmegen kõpten kuru kal›r. Do.
[Araban›n ön tekerle¤i nereden yürürse ar-
Azn› begenmegen kõpten kuru kal›r. E.
ka takarle¤i de oradan yürür. ] Do.
[Az› be¤enmeyen, çoktan mahrum kal›r. ]
[Ön tekerlek nereye, arka tekerlek oraya. ]
-B-
* Ars›z›ñ betíne tukurseñ cavun cawa der.
* Bahfl›fl at›ñ tíflíne karalm›z. Do.
Do.
Bakflifl at›n tíflíne karalmaz. E.
Ars›z›n betine tuturseñ cav›n cava der.E.
[Bahflifl verilen at›n difli say›lmaz. ] Do.
[Ars›z›n yüzüne tükürsen ya¤mur ya¤›yor
[Bahflifl verilen at›n difline bak›lmaz. ] E.
der. ]
* Bal tutkan parmag›n calar.Do. –E.
* Afl ayu oynamaz. Do.
[Bal tutan, parma¤›n› yalar. ]
Afl ayuv oynamaz. E.
* Bala eflítmese aytmaz. ‹t kõrmese ür-
[Aç ay› oynamaz. ]
mez.Do. –E.
* Aflka kazan ast›rma tonganga od cakt›rma.
[Çocuk iflitmese söylemez,it görmese üre-
Do.-E.
mez.]
[Aça kazan ast›rma, üflüyene atefl yakt›r-
* Bala oyundan tentek c›y›ndan b›kmaz. Do.
ma. ]
–E.
Milli Folklor 25
Y›l: 13 Say›: 50
[Çocuk oyundan, hovarda toplant›dan b›k- [Varl›kl›y›m diye övünme,yoksulum diye
maz.] yak›nma. ]Do.
* Balaban bafl›ñ balaban dertí . Do. –E. [Varl›kl›y›m diye sevinme, yoksulum diye
[Büyük bafl›n büyük derdi.] yak›nma.] E.
* Balaban bal›k kíflkene bal›kn› cutar. Do. * Barn›ñ üyü kerem üyü, cokmuñ üyü verem
–E. üyü. Do.
[Büyük bal›k, küçük bal›¤› yutar.] Barn›ñ üyü kerem üyü, yokmuñ üyü verem
* Balaban kap›n›ñ balaban tepkísí bolur. Do. üyü. E.
–E. [Varl›kl›n›n evi kerem evi, yoksulun evi ve-
[Büyük kap›n›n büyük sürgüsü olur.] rem evi.]
* Balal› üyde öflek bolmaz. Do.-E. * Bast›r›ks›z tahtan› cel al›r cel almasa el
[Çocuklu evde, dedi-kodu olmaz.] al›r. Do.
* Balas›z üy suvsuz tirmenge uflar. Do.-E. Bast›r›ks›z taktan› cel al›r cel almasa el
[Çocuksuz ev susuz de¤irmene benzer] al›r. E.
* Balaban lokma kap balaban lap etme. Do. [Bast›r›lmayan tahtay› yel al›r, yel almasa
–E. el al›r.]
[Büyük lokma kap, ama büyük laf etme.] * Bafl kayaka ketse, ayak o yaka keter.Do.
–E.
* Balabanga sayg› kíflnege süygu ata õgutu .
[Bafl ne yöne giderse, ayak da o yöne gider.]
Do.
* Bafl bol da so¤an bafl› bol. Do. –E
Balabanga sayg› kíflkenege süygü ata õ¤ü-
[Bafl ol da, so¤an bafl› ol.]
tü. E.
* Bafl sawl›g›, dünya barl›g›. Do.
[Büyü¤e sayg›, küçü¤e sevgi. Ata ö¤üdü.]
Bafl savl›g› dünya barl›g›. E.
* Bal›k bafltan sas›r.Do. –E.
[Bafl sa¤l›¤›, dünya varl›¤›]
[Bal›k bafltan kokar.]
* Bafl kes fidan kesme. Do.
* Bar bolsa afl›ñ raatt›r bafl›ñ
Bafl kes pidan kesme. E.
Bar bosa as›ñ raatt›r bafl›ñ
[Bafl kes, fidan kesme.]
[Varsa afl›n, rahatt›r bafl›n.]
* Bafl car›lsa börk íflínde kol s›nsa cen íflínde.
* Bargan ceriñde bal cala, turgan cer›ñde tuz
Do. –E.
cala. Do. –E.
[Bafl yar›lsa kalpak içinde, kol k›r›lsa yen
[Vard›¤›n yerde bal yala. Oturdu¤un yerde
içinde.]
tuz yala.]
* Bafl›man ketken ayag›man kelír. Do. –E.
* Bargan cer›ñ sokur bolsa bír kozuñ k›m.
[Bafl›yla giden, aya¤›yla gelir.]
Do.
* Baflka öskeníñ bavuru katt›. Do.
Bargan cer sokur bolsa bír kozüñ k›m. E.
Baflka ösken bavru katt›. E.
[Vard›¤›n yer kör ise. Bir gözünü kapa.]
[Ayr› büyüyen, kalpsiz olur.] Do.
* Barl›n›ñ kiyp› kelgefli carl›n›ñ can› fl›gar.
* Bay k›z› erinflek bolur. Do. –E.
Do.
[Zengin k›z›, haylaz olur. ]Do.
Barn›ñ kiypi kelgefli, yokmuñ can› fl›gar. E.
[Zengin k›z›, üflengeç olur.] E.
[Varl›kl›n›n keyfi gelinceye kadar yoksulun
* Bayga toy yasamak ne íflkar? Do.
can› ç›kar.]
Bayga toy yasamak ne flíkâr? E.
* Barman dep kuvanma cokman dep c›lan-
[Zengine dü¤ün yapmak iflten midir?]
ma. Do.
* Bayl› bike t›rafla bays›z bike k›d›rfla. Do.
Barman dep kuvanma yok man dep c›lan-
Bayl› apakay t›rafla bays›z apakay k›d›ra.
ma. E.
E.
26 Milli Folklor
Y›l: 13 Say›: 50
[Kocal› kad›n zorlan›yor. Kocas›z kad›n ge- Boflmetiy bek lang›ndar. E.
ziniyor.] [Bofl f›ç›,çok ses ç›kar›r.]
* Berme camanga keter yabanga. Do. * Bofl fluval ayakta turmaz. Do. –E
Berme yamanga keter yabanga. E. [Bofl çuval, ayakta durmaz.]
[Verme kötüye, gider yabana.] * Bugâlmagan koln› öp te bafl›ña Sal. Do. –E.
* Berme koluñdak›n elge, urars›n bafl›ñ cer- [Bükemedi¤in kolu, öp de bafl›na koy.]
ge. Do. –E. * Bugünüñ cumartas› yar›n›ñ tavugundan
[Verme elindekini ele, vurursun bafl›n› ye- hay›rl›d›r. Do.
re.] Bugûnun cumurtas› yar›n›n tavugundan
* Besle kargan› oysun kozuñnu. Do. kay›rl›d›r. E.
Besle kargan› oysun kozûñü. E. [Bu günün yumurtas›, yar›n›n tavu¤undan
[Besle gargay›, oysun gözünü] hay›rl›d›r.]
* Bilmemek uyat tuval, üyrenmemek uyat. -C-
Do. * Cang›zga cala kõp bolur. Do.
Bilmemek ay›p tuvul, uyrenmemek ay›p. E. Cang›zga íptira kõp bolur. E.
[Bilmemek ay›p de¤il, ö¤renmemek ay›p.] [Yaln›za, iftira çok olur.]
* Bin bilseñ de gene bír bílgenge dan›fl. Do. * Cafl bala beflíkte, caman kíflí eflikte. Do.
Bin bilseñ de kene bír bílgenge tan›fl. E. Cafl bala beflíkte, yaman kífli eflíkte. E.
[Bin bilsen de, gene bir bilene dan›fl.] [Genç çocuk beflikte, kötü kifli eflikte.]
* Bir deli kuyuga bír tafl atar, k›rk ak›ll› fl›ga- * Cavanl› avan›ñ yukusu, cellí avan›ñ kuytu-
ramaz. Do. su. Do. –E.
[Bir deli kuyuya bir tafl atar, k›rk ak›ll› ç›- [Ya¤murlu havan›n uykusu, yelli havan›n
karamaz.] kuytusu.]
* Bír burflege k›z›p corkan ca¤›lmaz.Do. * Cav›nmannadas topra¤›ñ can›d›r. Do. –E.
Bír burflege k›z›p yorkan ca¤›lmaz. E. [Ya¤murla nadas, topra¤›n can›d›r.]
[Bir pireye k›z›p yorgan yak›lmaz.] * Cerinden ayr›lgan yedi catka hor bolur. Do.
* Bíreví aflar bíreví karar, k›yamet ondan ko- Cerinden ayr›lgan edi katka hor bolur. E.
bar.Do. [Yerinden ayr›lan,yedi kat yabanc›ya hor
Bírev aflar bírev karar, k›yamet ondan ko- olur.]
bar. E. * Cetimn›ñ akk› cerde kalmaz.Do. –E.
[Biri yer, biri bakar,k›yamet ondan kopar.] [Yetimin hakk›, yerde kalmaz.]
* Bír fleflekmen caz bolmaz. Do. * C›lamagan balaga emflek berilmez. Do.-E.
Bír fleflekmen yaz bolmaz. E. [A¤lamayan çocu¤a, meme verilmez.]
[Bir çiçekle yaz olmaz.] * C›g›lgan küreflke toymaz. Do. –E.
* Bír f›ncan kaven›ñ k›rk c›l hat›r› bar. Do. [Y›k›lan, gürefle doymaz.]
Bír pincan kaveniñ k›rk c›l kat›r› bar. E. * Coldaki bal ífler üydeki zeher ífler. Do. –E.
[Bir fincan kahvenink›rk y›l hat›r› var.] [Yoldaki bal içer, evdeki zehir içer.]
* Bir koltukka ekí karb›z s›ymaz. Do. -E * Colda tapsañ say›p al. Do. –E.
[Bir koltu¤a, iki karpuz s›¤maz.] [Yolda bulsan say›p al.]
* Bír m›k bír naln›, bír nal bír atn› kurtar›r. * Cuwafl at›ñ tekmesi katt› bolur. Do.
Do. –E. Cuvafl at›ñ tekmesi katt› bolur. E.
[Bir çivi,bir nal›; bir nal, bir at›, kurtar›r.] [Yavafl at›n tekmesi, kat› olur.]
* Borç ödemekmen col cürmekmen. Do. –E. -D-
[Borç ödemekle, yol yürümekle.] * Deli cíbímen kuyuga tüflülmez.Do.-E.
* Bofl meti bek lang›ndar.Do. [Deli ipi ile kuyuya inilmez.]
Milli Folklor 27
Y›l: 13 Say›: 50
* Delí özün, ak›ls›z k›z›n maktar.Do. –E. * Et t›rnaktan ayr›lmaz.Do. E.
[Deli kendisini, ak›ls›z k›z›n› över.] [Et t›rnaktan ayr›lmaz.]
* Deñiz dalgas›z k›s sevdas›z bolmaz.Do.-E * Etken›ñmen maktanma. Do.-E.
[Deniz dalgas›z k›s sevdas›z olmaz. ] [Yapt›¤›nla övünme]
* Deñizge tüflken c›langa sar›l›r. Do. –E. * Hareket bolgan cerde bereket bolur. Do.
[Denize düflen, y›lana sar›l›r.] Areket bolgan yerde bereket bolur. E.
* Dinsísiz akk›ndan imans›z kelir.Do. –E. [Hareket olan yerde, bereket olur.]
[Dinsizin hakk›ndan imans›z gelir.] * Hayvanlar koklafl›p insanlar konuflup anla-
* Do¤ru aytkann› tokuz köyden kuvarlar. Do. fl›r.Do.
–E. Ayvanlar koklafl›p insanlar konuflup anla-
[Do¤ru söyleyeni, dokuz köyden kovarlar.] fl›r. E.
* Dos baflka duflman ayakka karar.Do.-E. [Hayvanlar koklaflarak, insanlar konufla-
[Dost bafla, düflman aya¤a bakar.] rak anlafl›r.]
* Dost kara künde bellí bolur.Do.-E. * Her koraz özün flöplü¤ünde flak›r›r.Do.
[Dost, kara günde belli olur.] Er koraz özün flöplügünde flak›r›r. E.
* Dünyada mekân ahrette iman.Do.-E.
[Her horoz, kendi çöplü¤ünde öter.]
[Dünyada mekân, ahrette iman]
* Her kõrgen sakall›n› babañ sanma. Do.
* Dünyas›ndan tõñulgen Azrailn› k›d›r›r.Do.
Er kõrgen sakall›n› babañ sanma. E.
Dünyas›ndan b›kkan Azrailn› k›d›r›r. E.
[Her gördü¤ün sakall›y›, baban sanma.]
[Dünyas›ndan b›kan, umudunu kesen kifli
* Her cerge murnuñ t›kma. Do.
Azraili arar.]
Er cerge murnuñ t›kma. E.
-E-
[Her yere burnunu sokma.]
* El at›na míngen flalt tüfler. Do. –E.
* Her kufluñ etí aflalmaz. Do.
[El at›na binen, çabuk iner.]
Er kufluñ etí aflalmaz. E.
* El kõzumen k›z alma, kefle kõzumen böz al-
[Her kuflun eti yenmez.]
ma. Do.
-‹-
El kõzumen k›z alma, kefle kõzumen bez al-
* ‹nsan tuvgan cerínden bek, toygan cerín k›-
ma. E.
d›r›r. Do. –E.
[El gözü ile k›z alma, gece gözü ile bez al-
[‹nsan do¤du¤u yerden fazla doydu¤u yeri
ma.]
arar.]
* Elge kalgan›ñ kara künge kalkan›ñd›r. Do.
* ‹nsan ne boldum dememeli ne bolacakman
–E.
demeli. Do. –E.
[Ele kald›¤›n, kara güne kald›¤›nd›r.]
[‹nsan ne oldum denmemeli, ne olaca¤›m
* Erte turgan col al›r,erte üylengen döl al›r.
demeli.]
Do.
* ‹nsan sözünden õ¤uz müyüzünden tutulur.
Erte turgan col al›r, erte üylengen töl al›r.
Do.
E.
‹nsan sözünden õ¤uz muynuzundan tutu-
[Erken kalkan yol al›r, erken evlenen döl
lur. E.
al›r.]
[‹nsan sözünden, öküz boynuzundan tutu-
* Erte turgann›ñ k›smeti afl›k. Do.-E.
lur.]
[Erken kalkan›n k›smeti aç›k.]
* íflkí ocam böhrünün, Do.-E.
* Et kírgen cerge dert kírmez. Do.-E.
[‹çki, ocak söndürür.]
[Et giren yere, dert girmez.]
* íflsíz ífllínín íflínden kald›r›r. Do. –E.
* Et píflmese bet pífler. Do.-E.
[‹flsiz, iflliyi iflinden kald›r›r.]
[Et piflmezse, yüz pifler(k›zar›r)]
28 Milli Folklor
Y›l: 13 Say›: 50
-F- * Kayt demege koca cok, oyt demege ata cok.
* Fukara tavugun bay at›n maktar. Do. Do.
P›kara tavugun bay at›n maktar. E. Kayt demege koca yok, oyt demege ata yok.
[Fakir tavu¤unu, zengin at›n› över.] E.
-G- [Dön demeye koca yok, hey demeye ata
* Garíp kufluñ yuvas›n› Tañr› yasar. Do. yok.]
Karíp kufluñ yuvas›n› Tañr› yasar. E. * Kel›nge kocañ flírkín degenler, babam›ñ
[Garip kuflun yuvas›n›, Tanr› yapar.] üyünde o da cok edí degen. Do.
* Göñül kartaymaz tok s›ylanmaz. Do. Kel›nge kocan flírkín degenler, bubam›n
Gõñül kartaymaz tok s›ylanmaz. E. üyünde o da yok edí degen. E.
[Gönül ihtiyarlamaz, tok kifli yedirilmez.] [Geline kocan çirkin, demifller, babam›n
* Gulun suygen tefeneg›ne katlan›r. Do. evinde o da yoktu, demifl.]
Gulûn suygen tefenegine katlan›r. E. * K›m›rskadan örnek al cazdan k›flka az›r-
[Gülünü seven, dikenine katlan›r.] lan. Do.
* Guvenme barl›kka tüflersín tarl›kka. Do. K›m›rskadan örnek al yazdan k›flka az›r-
–E. lan. E.
[Güvenme varl›¤a, düflersin darl›¤a.] [Kar›ncadan örnek al, yazdan k›fla haz›r-
* Güzelíñ taliyi flírkín bolur. Do. –E. lan.]
[Güzelin talihi, çirkin olur.] * Kol s›nsa ceñ íflínde, bafl carn›lsa bõrk íflín-
* Güzelge toyulur iygíge toyulmaz. Do.-E. de. E.
[Güzele doyulur, iyiye doyulmaz.] [Kol k›r›lsa yen içinde,bafl yar›lsa kalpak
* Güzelge ne caraflmaz.Do.-E. içinde.]
[Güzele ne yak›flmaz.] * Korkulu tüfl kõrmekten yav catmak aruv.
-H- Do.
* Hac› bolmaycakn› tüye üstünde c›lan flagar. Korkulu tüfl kõrmekten yanuk catmak
Do. –E. aruv.
[Hac› olamayaca¤› deve üstünde (iken) y›- [Korkulu düfl görmekten, uyan›k yatmak
lan sokar.] iyi.]
* Hamamga kírgen terler. Do. * Kõp laf bafl avurtur. Do.
Amamga kírgen terler. E. Kõp lap bafl avurtur. E.
[Hamama giren terler.] [Çok söz, bafl a¤›rt›r.]
-‹- -L-
* ‹fllegen temir ›fl›ldar. Do. –E. * Laf degen›ñ lastíkke uflar kayaka tartsan o
[‹flleyen demir ›fl›ldar.] yaka uzar. Do.
-K- Lap degen›ñ lastíkke uflar kayaka tartsan o
* Kalbí do¤ru kíflí laf›n üstüne kelir. Do. yaka uzar. E.
Kalbí do¤ru kíflí lap›n›ñ üstüne kelir. E. [Lâf dedi¤in lâsti¤e benzer, nereye çekersen
[Kalbi do¤ru kifli laf›n›n üstüne gelir.] o yana uzar.]
* Kann› kanman cuvmazlar, kann› savman * Meyval› tereg›ñ bafl› íyík bolur. Do. –E.
cuvarlar. Do. [Meyveli a¤ac›n bafl›, e¤ik olur.]
Kann› kanman cuvmazlar, kann› suvman * Müsapìr müsapìrn› süymez, konakbay ala-
cuvarlar. E. y›n süymez.Do.
[Kan› kanla y›kamazlar, kan› suyla y›kar- Sapìr sapìrn› süymez, konakbay alay›n süy-
lar.] mez. E.
Milli Folklor 29
Y›l: 13 Say›: 50
[Misafir misafiri sevmez, ev sahibi hiçbirini -V-
sevmez.] * Vak›ts›z flak›rgan korzan› soyarlar.Do.
-N- Vak›ts›z flak›rgan korazn› soyarlar. E.
* Namazda kõzu coknuñ ezanda kulag› bol- [Vakitsiz öten horozu keserler.]
maz.Do. -Y-
Namazda kõzu yoknuñ ezanda kulag› bol- * Yar›m alma göñül alma. Do.
maz. Yar›m alma kõñúl alma. E.
[Yar›m elma, gönül alma.]
[Namaz k›lmaya niyeti olmayan›n, ezânda
* Yerinden ayr›lgan ydí kat cakta kor bolur.
kula¤› olmaz.]
Do.
-O-
Cerinden ayr›lgan ydí kat yabanc› kor bo-
* Oylanganga aytt›m oyland› bíldí, oylanma-
lur. E.
ganga aytt›m flak›ldad› küldu. Do.
[Yerinden ayr›lan, yedi kat yabanc›ya hor
Tüflüngenge aytt›m tüflündü bíldí, tüflün-
olur.]
megenge aytt›m flak›ldad› küldu. E.
-Z-
[Düflünene söyledim,düflündü bildi, düflün-
* Zarar› tiymegen c›lan bíñ yaflas›n. Do. –E.
meyene söyledim, kahkaha ile güldü.]
[Zarar› dokunmayan y›lan, bin yaflas›n.]
-Ö-
* Zarar›n kayerinden kaytsañ kazanç say›-
* Õgúzge müyüzü avurluk etmez. Do. l›r.Do.
Õgúzge muynuzu avurluk etmez. E. Zarar›n kayerinden kaytsañ kazanfl say›l›r.
[Öküze boynuzu a¤›rl›k etmez.] E.
-P- [Zarar›n neresinden dönsen kazanç say›l›r.]
* Paras›z Pazar kefínsíz mezar. Do. DEY‹MLER
Paras›z Pazar kepinsiz mezar. E. -A-
[Paras›z Pazar, kefensiz mezar.] * Akman karan› seflt›. Do.
-S- Akman karan› fleflti. E.
* Sañg›r eflitmese de uydurur. Do. [Akla karay› seçti.]
Sag›r eflitmese de uydurur. E. * Akl›ñ bafl›ña topla. Do. –E.
[Sa¤›r iflitmese de uydurur.] [Akl›n›, bafl›na topla]
* Senden süyer kíflim cok bundan art›k afl›m * Ald› kolga sald colga. Do.
cok. Do. Ald› kolga sald› colga. E.
[Ald› ele, koydu yola.]
Senden süygen kíflím yok bundan baflka
* Ana kuzusu. Do.
afl›m yok.E.
Ana kozusu. E.
[Senden (daha gazla) sevdi¤im yok, bundan
[Ana kuzusu]
ziyade afl›m yok.]
* Asl› pasl› cok. Do.
-fi-
Asl› pasl› yok. E.
* fiekíge míngen ›flekke cukmaz. Do.
[Asl› fasl› yok.]
fiekíge míngen kursakka cukmaz. E.
-Ç-
[Çekiye binen, kursa¤a faydal› olmaz.]
* Çeçleri üre turd›. K.
-T-
fiafllar› timtík turd›. E.
* Tafl ast›nda bolmas›n taw art›nda bolsun.
[Saçlar› dimdik oldu.]
Do. -E-
Tafl ast›nda bolmas›n da¤ art›nda bolsun. * Efendi kíflí. Do.
E. Ependi kíflí. E.
[Tafl alt›nda olmas›n, da¤ arkas›nda olsun.] [Efendi kifli.]
30 Milli Folklor
Y›l: 13 Say›: 50
* Efendíme aytay›m. Do. * K›ymege fltam cok bafl›na feslegen takkan.
Ependíme aytay›m. E. Do.
[Efendime söyleyim.] K›ymege ›fltan› yok bafl›na peslegen tak-
* Etíkten cogarga fl›kt›. Do. kan. E.
Etíkten yokarga fl›kt›. E. [Giymeye iç donu yok bafl›na fesle¤en tak-
[Çizmeden yukar› ç›kt›.] m›fl.]
-F- * Kõzu cogarda. Do.
* Fesat kuyusu. Do. Kõzu yokarda. E.
Pesat kuyusu.E. [Gözü yukarda.]
[Fesat kuyusu] * Kanma tuz sald›. K.
* Fidan boylu. Do. Carama tuz ekti. E.
Pidan boylu. E. [Yarama tuz ekti.]
[Fidan boylu.] * Kafl›¤› blen bire, sab› blen küzni c›gara. K.
* Fílan fíflmekân. Do. Kafl›g›man bere, sab›man köznü fl›gara. E.
Palân peflmekân. E. [Kafl›¤› ile veriyor, sap› ile gözü ç›kar›yor.]
[Filan fiflmekân.] * Kuyann›ñ surpas›n›ñ surpas›.K.
* Fukara babas›. Do. Koyann›ñ sorpas›n›ñ sorbas›.E.
P›karâ babas›. E. [Tavflan›n çorbas›n›n çorbas›.]
[Fukara babas›] -T-
-G- * T›fl› küle, içi y›l›y. K.
* Gumur cil kibik üte.K. T›fl› küle, íflí c›lay. E.
Ömür cel kibi gefle. E. [D›fltan gülüyor, içten a¤l›yor.]
[Ömür, yel gibi geçiyor.] * Tili blenkufl tutar. K.
-H- Tílímen kufl tutar. E.
* Ha degende. Do. [Dili ile kufl tutar.]
A degende. E. * Y›lan kibik çaga.K.
[Ha deyince.] C›lan dayna flaga. E.
* Hakk›ndan kelmek. Do. [Y›lan gibi sokuyor.]
Akk›ndan kelmek. E.
[Hakk›ndan gelmek.]
* Haram bolsun. Do. Kazan Türkleri ile Eskiflehir K›r›m Türk-
Aram bolsun. E. lerinin Dili aras›ndaki Farkl›l›k ve ben-
[Haram olsun.] zerliklerin Kelimelerle Tesbiti.
-‹- ATASÖZLER‹9
* Ît îtke, ît kuyrukka. K. -A-
Ît îtke, ît kuyrukga. E. * Açka kazan ast›rma, üflügenge ut yakt›r-
[‹t ite, it kuyru¤una.] ma. K.
-K- Aflka kazan ast›rma, üflügenge ot cakt›rma.
* Kafan› flekmek. Do. E.
Kapan› flekmek. E. [Aça kazan ast›rma, üflümüfl olana atefl
[Kafay› çekmek.] yakt›rma.]
* Kafeske kírmek. Do. * Aç kifliniñ acuw› yaman. K.
Kapeske kírmek. E. Afl kíflínín afluv› yaman. E.
[Kafese girmek.] [Aç adam›n öfkesi fenad›r.]
Milli Folklor 31