Armoede in Amsterdam-Noord. Eerste deelstudie van project

187 Pages·2002·0.88 MB·Dutch

ARMOEDE IN AMSTERDAM-NOORD
Eerste deelstudie van project
‘Landschappen van armoede’
Annelou Ypeij
Erik Snel
Godfried Engbersen
Werkstukken Sociale Vraagstukken en Beleid
Armoede in Amsterdam-Noord: eerste deelstudie van
project ‘Landschappen van armoede’ / Annelou Ypeij,
Erik Snel & Godfried Engbersen.
Trefw.: Armoede – Beleving van armoede –
Bestaansstrategieën – Sociale ondersteuning.
Rotterdam: RISBO Contractresearch BV / Erasmus
Universiteit Rotterdam.
Januari 2002, 2e druk
Verkoopprijs: € 18,90- (inclusief BTW en
administratiekosten en exclusief verzendkosten)
Exemplaren van deze uitgave zijn te bestellen bij:
Secretariaat RISBO
Erasmus Universiteit Rotterdam
Postbus 1738
3000 DR Rotterdam
tel: [phone]
fax: [phone]
© Copyright RISBO Contractresearch BV. Alle rechten
voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan
ook zonder voorafgaande toestemming van de Directie
van het Instituut.
ISBN 9076613-15-X
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave iii
Voorwoord vii
Hoofdstuk 1 Inleiding: ‘Landschappen van armoede’ 1
1.1 De leefwereld van de armen: empirische tekorten 1
1.2 Het onderzoeksproject ‘Landschappen van armoede’ 3
1.3 Methoden en technieken van het onderzoek in Amsterdam-Noord 5
1.4 Opzet van het verdere rapport 9
Hoofdstuk 2 Moderne armoede: theoretische perspectieven op
armoede 11
2.1 Inleiding 11
2.2 Drie thesen over armoede 13
2.3 Centrale concepten: bestaansstrategieën en sociale steun 19
Hoofdstuk 3 Amsterdam-Noord: de lokale gevolgen van
economische herstructurering 27
3.1 Inleiding 27
3.2 Het ontstaan van Amsterdam-Noord 30
3.3 Economische herstructurering op buurtniveau 32
3.4 Een blik op Amsterdam-Noord als geheel 39
3.5 Besluit 43
Hoofdstuk 4 Profielschets van de respondenten 45
4.1 Algemeen beeld 45
4.2 Inkomenssituatie 46
4.3 Woonlasten en schulden 50
4.4 Materiële en sociale deprivatie 52
4.5 Tussentijdse conclusie 57
iii
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 5 Arm zijn in een rijk land: de beleving van de
financiële situatie 59
5.1 Inleiding 59
5.2 Arm zijn in een rijk land 60
5.3 Armoede in de persoonlijke biografie 62
5.4 Het vermijden van een psychische kwetsuur 67
5.5 Ouderen, alleenstaande moeders en werkloze mannen 72
5.6 Conclusies 73
Hoofdstuk 6 Beleving en ervaringen in de buurt 75
6.1 Inleiding 75
6.2 Het samenleven in de buurt 75
6.3 Autochtonen versus allochtonen 79
6.4 Veranderingen in het samenleven in de buurt 86
6.5 Conclusies 89
Hoofdstuk 7 Armoede, schaamte en identiteit 91
7.1 Inleiding 91
7.2 ‘Hollandse netheid’ 93
7.3 Hedendaagse netheid in Amsterdam-Noord 94
7.4 Asocialiteit en armoede 97
7.5 Schaamte en het gevaar van asocialiteit 100
7.6 Conclusies 102
Hoofdstuk 8 Bestaansstrategieën van arme huishoudens 105
8.1 Inleiding 105
8.2 Budget-management 107
8.3 Strategische samenstelling van de familiehuishouding 120
8.4 Meervoudige inkomensstrategieën 122
8.5 Conclusies 125
Hoofdstuk 9 Sociale netwerken en steun 129
9.1 Inleiding 129
9.2 Patronen van sociale ondersteuning 130
9.3 Processen van sociale uitsluiting 136
9.4 Conclusies 144
iv
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 10 Het armoedebeleid en de burger 147
10.1 Inleiding 147
10.2 Armoedebeleid in Nederland en in Amsterdam 148
10.3 Inkomensverbetering voor de minima? 155
10.4 Werk als oplossing voor armoede? 160
10.5 De kloof tussen burger en instanties 164
10.6 Tussenbalans 167
Literatuur 173
v

Voorwoord
Op deze plaats willen wij een woord van dank richten aan alle personen en
instellingen die hun medewerking hebben verleend aan dit onderzoek. In de
eerste plaats willen we de respondenten danken voor hun betrokkenheid en
het vertrouwen dat zij in ons werk hebben gesteld. Vooral de vele uren die ze
voor ons wisten vrij te maken, de gastvrijheid waarmee ze ons bij hen thuis
ontvingen en het geduld waarmee ze onze vele vragen hebben beantwoord,
waarderen wij zeer. Hun verhalen, meningen en geschiedenissen hebben ons
veel inzicht gegeven en vormen de basis voor de navolgende analyse.
Verder zijn wij veel dank verschuldigd aan iedereen die ons van
achtergrondinformatie voorzag en contacten heeft gelegd met respondenten.
Het betreffen: Hannie Bakker (Buurthuis De Evenaar), Mohammed Belkasmi
(ArRahman), Dini Bergh (Anbo), Margot Bleumer (Bureau Werkwijzer), Wim
Blok (Stichting Baan), Dick Bot (Rosaschool), Dhr. G.G. Broersma (Anbo),
Buurtconcierges van Vogelbuurt, Chris Buys (Sociale Dienst), Mw. A. Dik
(Arbeidsbureau), Abdel Elamri (Stiban), dhr. Faydali (Stichting Turks
Islamitisch Centrum), dhr. T. Groen (GAK), Ans Hageman (Anbo), Paula Irik
(Disk), Anne Jacobsen (Buurthuis De Meeuw), Henk Janissen (Experimentele
Werkplaats), Sylvia Korevaar (Sociale Dienst), Stella Kroese
(Bewonersorganisatie Disteldorp), Bertus van der Kuil
(Samenwerkingverband tegen Verarming, Armoede en Verrijking), Dhr. en
mw. G.B. Kuster (Anbo), Piet van der Lende (Bijstandsbond), Tom Montagne
(Buurtconcierge Van der Pekbuurt), Paul Scheerder (Leefkringhuis), Anja
Snabel (Buurtbeheer Vogelbuurt), Marijk Spaan (Bewonersorganisatie
Vogeldorp), Aline Terpstra (Rosaburg), Louise Terstroot, Sybren van der Veen
(Politie), Piet de Vreede (FNV), Clementine Vooren, Rinus Wiebenga
(Woningbedrijf Amsterdam-Noord), Wil van Zijl (Initieven Betaalbaar Wonen).
Een speciaal woord van dank gaat uit naar het bestuur en de leden van de
Belangenvereniging Baanloze Scheepsbouwers waar we altijd welkom waren
voor een kop koffie en een gesprek.
vii
Voorwoord
Tot slot willen we onze collega-onderzoekers danken voor hun inzet. Ida Dral,
Gülcan Engin, Tamara van der Hoek en Rita Schriemer hielpen de interviews
af te nemen. Seraphim Karyotis verleende ondersteuning bij de verwerking
van het materiaal en Richard Staring speelde een belangrijke rol bij de
inhoudelijke discussies.
Godfried Engbersen
(Projectleider Landschappen van armoede)
Rotterdam, januari 2002
viii
Inleiding: ‘Landschappen van
Hoofdstuk 1
armoede’
1.1 De leefwereld van de armen: empirische tekorten
Hoewel de afgelopen jaren veel onderzoek is gedaan naar armoede, zowel in
Nederland als internationaal, blijft onze kennis van dit verschijnsel in zekere
zin beperkt en eenzijdig. Armoede wordt vooral statistisch geteld en
gemeten, maar over de leefwereld van de armen en over de wijzen waarop
zij pogen te 'overleven' vernemen we weinig. Dit gebrek aan kennis over wat
armoede voor de armen zelf betekent, is een groot gemis. Arme mensen zijn
immers geen marionetten die louter gestuurd worden door politiek-
economische krachten. Om te begrijpen hoe macro-structurele processen
uitwerken op het niveau van buurten, huishoudens en individuen is het van
betekenis om inzicht te verwerven in alledaagse verschijningsvormen van
armoede.
Relevante vragen hierbij zijn: hoe zijn huishoudens in zo'n kwetsbare positie
verzeild geraakt? Hoe beleven zij de situatie van armoede? En vooral: hoe
gaan zij met die situatie om? Welke bestaansstrategieën ontplooien burgers
en huishoudens, die in een kwetsbare situatie verkeren? Zo’n bottom-up of
inside-perspectief doet meer recht aan de weerbaarheid en veerkracht van
arme huishoudens. Het laat zien welke strategische wijzen van handelen
arme huishoudens ontplooien om in de elementaire levensbehoeften
(huisvesting, kleding, eten) te voorzien en om de aansluiting met het
gemiddeld welvaartspeil van de samenleving niet te verliezen. Een dergelijk
perspectief geeft een nauwkeuriger beeld van wat armoede en sociale
uitsluiting in de praktijk betekenen dan de gebruikelijke koopkracht en
woonlastenplaatjes die het politieke debat domineren. Dergelijk onderzoek
laat met name de differentiatie zien binnen de diverse groepen die gewoonlijk
tot de 'sociale minima' worden gerekend. Sommigen slagen er veel beter in
om rond te komen met een inkomen rond het sociaal minimum of slagen er –
op formele of informele – wijze in om extra-inkomsten of sociale steun te
verwerven. Anderen lukt dat minder goed en leiden soms een marginaal en
geïsoleerd bestaan (Engbersen 1990, Snel en Engbersen 1997).
1
Hoofdstuk 1
Er zijn meer empirische tekorten aan te wijzen in het bestaande armoede-
onderzoek. Veel onderzoek richt zich op individuele kenmerken van
huishoudens onder of rond de armoedegrens. We hebben daardoor redelijk
zicht op de achtergrondkenmerken van arme huishoudens en weten wat de
belangrijkste risicogroepen met betrekking tot armoede zijn. Veel minder is
echter bekend over de sociale inbedding van deze huishoudens in bepaalde
buurten. Wat betekent het om in een buurt met verhoudingsgewijs veel arme
huishoudens en uitkeringsgerechtigden te leven? Welke sociale en culturele
patronen ontwikkelen zich in dergelijke buurten? Het antwoord op dergelijke
vragen kan uit het bestaande armoede-onderzoek niet worden opgemaakt.
De vragen die hier zijn opgeroepen – over de actieve bestaansstrategieën
van arme huishoudens, de beleving van armoede en de maatschappelijke
consequenties van de concentratie van armoede in bepaalde buurten –
vergen ons inziens een andere onderzoeksbenadering dan in het Nederlandse
armoede-onderzoek gebruikelijk is. Het meeste onderzoek naar armoede in
Nederland betreft statistische bewerkingen van grootschalige databestanden.
Dergelijk onderzoek is vooral van belang om de omvang van armoede en
diverse kenmerken van de armoedepopulatie vast te stellen. Dit type
grootschalig, maar naar haar aard extensief onderzoek is echter ontoereikend
om een antwoord te geven op meer vragen over de beleving en sociale
inbedding van armoede, alsmede op vragen over de bestaansstrategieën van
arme huishoudens.
Onderhavig onderzoek is daarom anders van aard. Het is een voorbeeld van
intensief en kwalitatief onderzoek onder arme huishoudens. De empirische
basis voor de studie, waarvan hier verslag wordt gedaan, wordt gevormd
door tachtig soms zeer langdurige interviews met arme huishoudens uit
Amsterdam-Noord. Soms werd vele uren en gedurende meerdere keren met
de betrokkenen gesproken. Het onderzoek is echter niet alleen gebaseerd op
interviews. De hoofdonderzoeker woont inmiddels anderhalf jaar in de
onderzoekswijk en ook dat draagt bij aan een gedegen inzicht in de sociale
processen die zich in arme buurten als de onderhavige kunnen afspelen. Een
verantwoording van de in dit onderzoek gebruikte methoden en technieken
wordt hierna in dit hoofdstuk gegeven (par. 1.3). Eerst wordt echter deze
deelstudie over arme huishoudens in Amsterdam-Noord geplaatst in het
bredere onderzoeksproject over ‘Landschappen van armoede’ (par. 1.2). Dit
hoofdstuk eindigt met een kort overzicht van de opzet en verdere inhoud van
dit rapport (par. 1.4).
2